نگاهي به تعزيه و شبيهخواني
نويسنده:غلام‌رضا گلي‌زواره
منبع:ماهنامه دیدارآشنا
منبع:ماهنامه دیدارآشنا
چگونگي پيدايش تعزيه
يكي از جلوه‌هاي سوگواري‌هاي مردم، اجراي مراسم تعزيه و شبيهخواني است. بررسي‌هاي تاريخي مؤيد آن است كه اين سوگنامه نمايشي، نوع تكامل يافته‌اي از دسته‌هاي سينه‌زني، مرثيه‌خواني و نوحه‌سرايي است. قرائن نشان مي‌دهند كه در عصر صفويه، مقدمات عزاداري به اين شكل فراهم گرديد، اما هيچ سياح و مورخي پيدايش تعزيه در اين ايام را تأييد نمي‌كند.براساس گزارش ويليام فرانكلين انگليسي كه در عصر زنديه، مسافرتي به ايران كرده است، در شيراز و با تشويق كريم‌خان زند، مراسم تعزيه آب فرات و عروسي قاسم برگزار شده است. كريسكي و برتلس كه آثاري در اين‌باره دارند، از اجراي شبيهخواني در دوره زنديه سخن گفته‌اند.
به هنگام فرمانروايي قاجارها خصوصاً در زمانِ فتح‌علي‌شاه و ناصرالدين شاه قاجار، تعزيه رونق فزاينده و گسترده‌اي يافت و اجراي آن در سراسر ايران متداول گرديد؛ اما دست‌اندركاران آن غالباً وابسته به حكام و سلاطين و وابستگان دربار قاجار بوده‌اند، به گونه‌اي كه مي‌توان نفوذ فرهنگ شاهان را در بيش‌تر مجالس تعزيه اين عصر، شاهد بود. همين‌كه اشرافيت، فرهنگ رفاه طلبي و خوش‌گذراني به تعزيه نفوذ كرد، نسخه‌هاي آن‌را دچار خدشه و تحريف ساخت، عده‌اي از شاعران و تعزيه‌نويسان براي خوش‌آمد عوامل ستم و تأمين مقاصد سلاطين، صحنه‌هايي را به مجالس تعزيه اضافه كردند، كه ارتباطي به سوگواري‌هاي محرم و فرهنگ عاشورا نداشت، محتوا و مضامين نسخه‌ها سير نزولي گرفت و با فرهنگ قرآن و عترت مغايرت يافت. اين روندِ پرآفت موجب گرديد، تا بسياري از عالمان شيعه، شبيهخواني را مورد انتقاد جدي قرار دهند.
اوليا و اشقيا در تعزيه
نبايد اين واقعيت را فراموش كرد كه مردماني صادق، از گذشته در تلاش بوده‌اند، عزاداري سالار شهيدان را با شور و اشتياق افزون‌تري برگزار كنند و از طريق برپايي مجالسِ روضه‌خواني، مرثيه‌سرايي و به راه‌انداختن دسته‌جات سينه‌زني و زنجيرزني، ارادت قلبي و اشتياق دروني خود را به ساحت مقدس خاندان عترت و به‌ويژه امام حسين(علیه السلام) و قهرمانان دشت نينوا نشان دهند. آنان از روي سوز دروني همواره در اين انديشه بوده‌اند كه چه كنند عزاداري با تأثير بيش‌تري برگزار شود و بيش از گذشته احساسات حاضران را تحريك كند. از اين رهگذر، تعزيه با اقتباس از نوحه‌هاي سينه‌زني، روضه‌ها و الهام از تاريخ انبيا و برخي حماسه‌هاي ديني و تأثيرپذيري از اسطوره‌هاي پهلوانان ايراني قبل از اسلام، حضور خود را اعلام كرد و با استقبال پرشور مردم مواجه گرديد.تعزيه صرفاً به تشريح وقايع كربلا نمي‌پردازد و طيف وسيعي از حوادث تاريخي صدر اسلام و زندگي پيامبر و امامان پس از سالار شهيدان ـ حسين بن علي(علیه السلام) را در بر مي‌گيرد. با اين‌حال، كربلا كانون اصلي اين نمايش است و در هركدام از مجالس تعزيه‌اي كه به لحاظ تاريخي به قبل و يا بعد از ماجراي عاشورا اختصاص دارد، به حوادث نينوا گريزي زده مي‌شود.
در تعزيه براي ترسيم مصائب كربلا و ساير وقايع مذهبي، دو صف كاملاً مشخص ترسيم مي‌گردد، اوليا و موافق‌خوان‌ها كه با رنگ لباس، نوع صدا، مضامين كلمات، همراهي گروه موزيك و حمايت تماشاگران، موضع خود را به عنوان انسان‌هايي فداكار، وارسته و عاشق شهادت و علاقه‌مند به قرب حق مشخص مي‌كنند، و اشقيا كه درست در مقابل اوليا قرار مي‌گيرند، با صداهايي خشن، پاي بر زمين كوبيدن، حالت جانيان را به خود گرفتن و دور خيمه‌هاي اهل بيت دويدن،انجام كارهاي جنايي از جمله بريدن سركودكان، ضرب وشتم زنان حرم، نفرت تماشاگران را نسبت به ستمگران بر مي‌انگيزند، مخالف خوان، ضمن اين‌كه مي‌كوشد نقش اصلي خويش يعني شقاوت و ستمگري را ايفا كند، امام را با ستايشي عالي وصف مي‌كند و به پستي و حقارت دشمنان اهل بيت(علیه السلام) اعتراف مي‌نمايد و حتي خود و فرماندهان خويش را مذمت كرده و بر يزيد و يزيديان لعنت مي‌فرستد.
تأملي در محتوا و پيام تعزيه
تعزيه، با همه جلوه‌هاي جالبي كه دارد، زبان حالي منطبق با شأن اهل بيت ندارد و گاهي حوادثي در آن به اجرا گذاشته مي‌شود، كه به افسانه شباهت دارد تا ماجراي حقيقي. به علاوه، حماسه آفريني‌هاي شكوه‌مند فداكاران عاشورا در مواقعي به صورت ذلت‌آور، تحريف شده و آميخته به خرافات ترسيم مي‌گردد. صحنه‌آرايي‌ها و شرح و بسط داستان‌ها در تعزيه، نبايد به گونه‌اي باشد كه سيره و سخن اهل بيت(علیه السلام) را به گونه‌اي مغاير با منابع روايي و كتاب‌هاي معتبر تاريخي نشان دهد؛ به علاوه افزودن مطالب به تعزيه براي جلب تماشاگران و جذاب شدن نمايش‌ها اگر واقعيت نداشته باشد، براساس موازين شرعي، «كذب»، «افترا» و «حرام» است.هدف عزاداري چيست؟
هدف اصلي عزاداري ـ به هر شكل و شيوه‌اي كه برگزار مي‌گردد ـ آن است كه سوگواران را با مكتب حماسه و شهادت آشنا كند، مكتبي كه اسلام و امر به معروف و نهي از منكر را زنده كرد، در برپايي چنين سنت‌هايي، بايد كوشيد پرتوهايي از خورشيد فروزان كربلا و نيز معنويت آن انقلاب مقدس، بر روح و ذهن مردم بتابد و نوعي تحول روحي، قلبي و دروني در وجودشان پديد آورد، تا به سوي فضائل، كسب مكارم، اصلاح رفتارها و انجام اعمال پسنديده، و بهبود روابط اجتماعي گام بردارند و در برابر معاصي و ابتذال به هيچ عنوان بي‌تفاوتي نشان ندهند. عزاداري براي امامي كه حماسه‌اي مقدس به وجود آورد و منظومه‌اي منور از ايثار و فداكاري سامان داد و موجب عزت اسلام و جامعه اسلامي گرديد، حاوي مفاهيم ارزشمند و فضيلت آفرين است و بزرگ‌داشت چنين حركت شكوهمندي، همراهي عاطفي با حماسه آفرينان كربلاست و نشان از هم‌گامي و هماهنگي با برنامه عاشورا دارد. بايد گفت كه پيروي از پيام رهبر اين نهضت است كه ارزش والايي دارد. ترديدي نيست آن چشمي كه بر امام حسين(علیه السلام) نگريد و آن دلي كه براي مصائب شهيدان نينوا نسوزد، چشم و دل بشري نيست، اما اين مطلب، از آن سخن موهوم و باطل جداست كه گفته‌اند: «امام حسين(علیه السلام) شهيد شد تا مردم دور هم جمع شوند و بركشته شدن او بگريند و بعد هم اگر چه عمري در گناه و عصيان به سر برده باشند، آمرزيده شوند؛ زيرا امام فداي امت گنه‌كار گرديد!!؟»اميد كه عزاداري‌هاي ما دور از هر انحراف و نقص و طبق تأكيد اهل بيت برگزار شود.
