مقدمه:
شفاعت واسطه شدن یک مخلوق میان خدا و دیگر مخلوقات برای رساندن خیر یا دفع شر در دنیا و آخرت است. شفاعت مفهومی دینی است که عموم مسلمانان به آن باور دارند.
بر اساس عقاید شیعه، شفاعت به طور کامل از آن خداوند است و هیچ کس بی‌اذن او نمی‌تواند شفاعت نماید. بر این اساس اگر خداوند از ایمان بنده‌ای راضی باشد به شفیعان اذن می‌دهد در حق او شفاعت کنند. باور به شفاعت در میان شیعیان جایگاه ویژه‌ای دارد.
اهل سنت نیز اصل شفاعت را پذیرفته‌اند و در منابع آنها به ویژه به شفاعت پیامبر اکرم(ص) از مؤمنان تصریح شده است. در میان مسلمانان، وهابیان معتقدند تنها می‌توان از خدا طلب شفاعت کرد و طلب شفاعت از غیرخدا را شرک می‌دانند.
نماز و شفاعت
شفاعت واسطه شدن یک مخلوق میان خدا و دیگر مخلوقات برای رساندن خیر یا دفع شر در دنیا و آخرت است. شفاعت مفهومی دینی است که عموم مسلمانان به آن باور دارند.
بر اساس عقاید شیعه، شفاعت به طور کامل از آن خداوند است و هیچ کس بی‌اذن او نمی‌تواند شفاعت نماید. بر این اساس اگر خداوند از ایمان بنده‌ای راضی باشد به شفیعان اذن می‌دهد در حق او شفاعت کنند. باور به شفاعت در میان شیعیان جایگاه ویژه‌ای دارد.
اهل سنت نیز اصل شفاعت را پذیرفته‌اند و در منابع آنها به ویژه به شفاعت پیامبر اکرم(ص) از مؤمنان تصریح شده است. در میان مسلمانان، وهابیان معتقدند تنها می‌توان از خدا طلب شفاعت کرد و طلب شفاعت از غیرخدا را شرک می‌دانند.
نماز و شفاعت
ابو بصیر گفت : برای تسلیت گفتن وفات امام صادق علیه السّلام به خدمت ام حمیده مادر گرامی امام کاظم علیه السّلام رسیدم . ام حمیده به گریه افتاد و من هم به گریه کردن او گریستم .
پس فرمود: ای ابا محمّد؛ اگر می دیدی حضرت صادق علیه السّلام را در وقت موت ، همانا امر عجیبی می دیدی . امام چشمان خود را گشود و فرمود:
جمع کنید نزد من هر کسیکه ما بین من و او خویشاوندی است . ما همّت کردیم و همه را نزد او جمع کردیم . آن حضرت نظر کرد بسوی ایشان و فرمود: همانا شفاعت ما نصیب کسانی که نماز را سبک می شمارند نخواهد شد.(1)
پس فرمود: ای ابا محمّد؛ اگر می دیدی حضرت صادق علیه السّلام را در وقت موت ، همانا امر عجیبی می دیدی . امام چشمان خود را گشود و فرمود:
جمع کنید نزد من هر کسیکه ما بین من و او خویشاوندی است . ما همّت کردیم و همه را نزد او جمع کردیم . آن حضرت نظر کرد بسوی ایشان و فرمود: همانا شفاعت ما نصیب کسانی که نماز را سبک می شمارند نخواهد شد.(1)
پرسش:
اگرشخص گناه کاری برای اهل بیت علیهم السلام یک کارهایی انجام داده ولی خیلی اهل بندگی خدا نبوده(کاهل نماز بوده یا نماز نمی خوانده است) آیا احتمالش وجود دارد که در برزخ با شفاعت اهل بیت علیهم السلام بهشتی شود؟ چون در اینترنت داستانهایی خوانده ام که چنین اتفاقاتی افتاده است! لطفا توضیح بفرمایید.
پاسخ:
موضوع بهشت و دوزخ و ثواب و عقاب یکی از مسائلی است که تقریباً بین همه انسان‌ها رایج است و حب بقاء، انسان را دغدغه مند می‌کند که برای معاد و دوزخ نگران باشد.
ترک دستورات الهی مانند نماز و انجام کارهای نیک و نسبت آنها باسعادت یا شقاوت و اثر آنها در بهشت و دوزخ نیاز به بررسی همه‌جانبه دارد که در ادامه در قالب چند نکته به آنها اشاره سپس به‌صورت کامل در این موردبحث می‌کنیم.
متن اصلی:
طبق آموزه‌های دینی ما، نماز اولین فعل عبادی در میان اعمال عبادی ما است نیز در احادیث آمده است که اگر نماز انسان موردپذیرش واقع شود، دیگر اعمال عبادی (مانند روزه و حج) هم پذیرفتنی است (2).
نماز تبلور و نمود خضوع و تسلیم در برابر حق است و شیطان نیز از همین ناحیه ضربه خورده است؛ چراکه در برابر فرمان الهی در برابر سجده ... سر تسلیم فرود نیاورد.
از سوی دیگر، نه‌تنها بی‌نمازان بلکه حتی افرادی که نماز می‌خوانند اما عمداً در آن سستی می‌ورزند از دایره شفاعت پیامبر اسلام (ص) خارج‌اند:
امام صادق(ع) از رسول خدا (ص) نقل می‌کند به شفاعت ما نمی‌رسد کسی که نماز واجبش را به بعد از وقتش (عمداً و از روی انکار) تأخیر بیندازد (3)
و رسول خدا (ص) فرمود: هرکس (عمداً و از روی انکار) نماز خود را کوچک شمارد و نظرش سبک شمردن نماز باشد، از امّت من نیست و به خدا سوگند هرگز در کنار حوض کوثر بر من وارد نخواهد شد (4). از طرفی شفاعت مربوط به برزخ نیست، بلکه مربوط به قیامت می‌شود.
بر اساس آیات قرآن هرکسی مقدار ذره‌ای عمل خوب انجام دهد، به پاداش آن رسید و هر مقدار عمل شر و خلاف مرتکب شود، کیفرش را خواهد دید.
بدیهی است که طبق این آیات اگر مقدار خیر در ترازوی سنجش برتری داشته باشد، اگرچه بی‌نماز باشد، باید اهل نجات باشد. قرآن کریم می‌فرماید: ...
ثُمَّ رَدَدْناهُ أَسْفَلَ سافِلینَ* إِلاَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَلَهُمْ أَجْرٌ غَیْرُ مَمْنُون پس انسان را به پایین‌ترین درجه بازگرداندیم، مگر کسانی که ایمان آوردند و اعمال نیکو انجام داده‌اند که برای آنان پاداش تمام ناشدنی است. (5)
ازآنجاکه در این آیه تعبیر به اعمال نیکو شده است یکی از آن اعمال نیکو نماز است، چه‌بسا اعمال نیکوی دیگر انسان انجام دهد که مستحق پاداش باشد حتی کافر اگر کار خیری انجام دهد پاداش می‌برد! روایات زیادی این مطلب را تأیید می‌کند؛ رسول گرامی اسلام صلی‌الله علیه و آله به «عدی» پسر «حاتم طائی» می‌فرماید: «خداوند عالم به دلیل سخاوت نفسی که پدرت داشت عذاب را از او دفع کرد.»(6)
این در حالی است که «حاتم طائی» قبل از رسالت رسول گرامی اسلام (ص) از دنیا رفت، عصر نبوت را درک نکرده بود نیز در روایت دیگری نقل‌شده: «حضرت موسی (علیه‌السلام) تصمیم گرفت سامری را به خاطر اینکه مردم را گمراه کرده بود بکشد؛ اما از طرف خداوند متعال وحی شد که موسی! او را نکش، او سخاوتمند است (7).
این آیات و روایات نشان می‌دهد کارهای خیر هم در دنیا و هم درآورت حتی برای کافر هم مفید است (چه برسد به کسی که از روی سهل‌انگاری، شبهه یا تنبلی نماز نخواند)، عمل خیر از هر کس سر بزند خداوند متعال پاداشی متناسب با آن به او عطا می‌کند.
بنابراین اگرچه نماز آثار و برکات فراوانی دارد که ازجمله آن قرب به پروردگار است و انسان بی‌نماز از این لطف و نعمت الهی محروم و بی‌نصیب است، اما جایی برای ناامیدی از کارهای خیر و نیک نیست
یرا قرآن فرموده: تمام گناهان حتی شرک را می‌بخشد و با توبه و عذرخواهی و جبران نمازهای قضا یا وصیت به نماز قضا و جبران آن از طرف بازماندگانش، گناهکار را خواهد بخشید. طبق آموزه‌های وحیانی هرگونه کار خیر و انجام کارهای نیک به نیت اموات، به حال آنها مفید و اثربخش است (8).
درهرحال خیرات بازماندگان و فرزند صالح و مانند آن اثرهای بسیار مفید و راهگشایی هم می‌تواند داشته باشد. خصوصاً اگر در خصوص حق‌الناس و حقوق واجب الهی باشد.
ازاین‌رو در آموزه‌های دینی تأکید شده که برای اموات خیرات انجام شود به آنها بسیار آثر بخش و مفید است. از امام صادق سؤال شد: آیا به میت بعد از مرگش چیزی می‌رسد؟ حضرت فرمود: حج و صدقه و روزه‌ای که به نیابت از او بگیرند (9).
نکته مهم: اگرچه اعمال خیر و نیکوکاری یک فرد بی‌نماز یا خیرات و بازماندگانش، می‌تواند دست او را در برزخ و قیامت بگیرد یا عذابش را کاهش دهد، ولی ترک عمدی و از روی انکار نماز، فتح سنگر بزرگی برای شیطان است که او را به طمع می‌اندازد.
تا در بقیه امور هم انسان را به دره سقوط بکشاند همان‌طور که روایت این مورد را تأیید می‌کند: شیطان همواره از انسان مؤمن بیمناک است تا زمانى که نمازهاى پنج‌گانه را حفاظت و مراقبت مىکند و هنگامی‌که حق نمازها را (عمداً) تباه کرد، شیطان نسبت به او جرأت مىیابد و او را دچار گرفتاری‌هاى بزرگ مىکند (10).
سوال:
مدتی پیش با یکی از دوستان صحبت از حدیثی از امام صادق علیه السلام شد که فرمودند: «شفاعت ما به کسی که نماز را سبک بشمارد؛ نمی رسد» دوستم، گفت: این شفاعت شبیه به پارتی بازی نیست؟ خواهش می کنم، اگر مقاله یا کتابی در این زمینه دارید؛ برام بفرستید. با سپاس فراوان
پاسخ:
حدیث مورد نظر منسوب به امام صادق علیه السلام است. و این حدیث در بیان جایگاه و اهمیت نماز در دین اسلام و نزد ائمه معصومین علیهم السلام است. چرا که در مکتب اسلام، نماز پس از اصول عقائد، اولین فروع از احکام عملی اسلام و عمود اسلام است که اگر نماز پذیرفته شد.
دیگر اعمال هم پذیرفته خواهد شد. بنابر این، نظر امام علیه السلام هم به این است که موضوع به این مهمی را نباید دست کم گرفت. و اگر کسی چنین کرد مورد عنایت ما نیست. و این با مسئله پارتی بازی تفاوت می کند.
چرا که پارتی بازی یعنی کمک به کسی که هیچ امیتاز و ویژه گی ندارد، جز دوستی و رفاقت. درحالی که شفاعت دقیقاً مانند این است که شاگردی در تمام زمینه های اخلاقی و درسی خوب است؛ منتها فقط تک درسی را زیر نمره قبولی آورده که اگر معلم نیم نمره ای به او بدهد؛ از مردود شدن نجات پیدا می کند.
و یا مانند آن می ماند که کسی قله ای را در حال طی کردن و پیمودن است؛ تا به نزدیکی های ارتفاع قله رسیده و امام در بالای آن قله ایستاده و آن شخص، یکی دو قدمی مانده تا به نوک قله برسد، دست نیاز بلند می کند و امام دستش را می گیرد.
شفاعت نیز این گونه است. در حالی که اگر امام دست ایشان را نگیرد؛ این در منظر عقلا بی عدالتی محسوب می شود و دیگران می گویند کسی که این همه زحمت کشیده تا به چند قدمی قله رسیده، با کسی که خود را به زحمت نیانداخته و راهی را نپیموده است؛ در منظر امام، یکسان می باشند.
امام می فرماید: کسی که شیعه باشد و تمام کارهایش درست باشد، ولی نماز را سبک بشمارد به شفاعت ما در آن روز جزا، نمی رسد. این کجایش پارتی بازی است؟!
اتفاقا این مبارزه با پارتی بازی است. چون این حدیث در مقابل کسانی است که مدعی اند شیعه هستند و اهل بیت آن ها را نجات می دهد و لازم نیست به واجبات و نماز اهمیت بدهند.
شفاعت اهل بیت علیهم‌السلام از موهبت‌های الهی است
ابابصیر می‌گوید برای عرض تسلیت شهادت امام صادق علیه‌السلام به خانواده آن حضرت، نزد ام حمیده همسر حضرت رفتم، همسر امام صادق علیه‌السلام فرمودند:
اگر لحظات پایانی عمر امام بودی امر عجیبی را می‌دیدی، امام صادق علیه‌السلام چشمانشان را باز کردند و فرمودند هر که بین من و او نسبت خویشاوندی هست، صدا بزنید تا بیاید. همه آمدند، آنگاه حضرت فرمودند:
«إِنَّ شَفَاعَتَنَا لَا تَنَالُ مُسْتَخِفّاً بِالصَّلَاةِ؛ شفاعت ما اهل بیت علیهم‌السلام به کسانی که نماز را سبک بشمارند، نخواهد رسید».
یکی از موهبت‌های الهی، شفاعت اولیای خدا، پیامبر گرامی اسلام صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم و ائمه معصومین علیهم‌السلام است، شفاعت در روز قیامت برای بندگان خداوند امیدبخش است.
امیدوارکننده‌ترین آیه از منظر امام صادق(ع)
شخصی از امام صادق علیه‌السلام سؤال کرد که امیدوارکننده‌ترین آیه در قرآن کریم کدام آیه است؟ حضرت فرمودند به نظر شما مردم کدام آیه امیدوارکننده‌ترین آیه است،.
آن شخص آیه توبه را خواند، حضرت فرمودند: «اما امیدوارکننده‌ترین آیه نزد ما اهل بیت علیهم‌السلام، آیه شفاعت پیامبر در روز قیامت است که خداوند می‌فرماید: «وَ لَسَوْفَ یعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضى؛ و بزودی پروردگارت آن قدر به تو عطا خواهد کرد که خشنود شوی».
ما در آیات پایانی سوره نبأ می‌خوانیم: «لَا یتَکَلَّمُونَ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمَٰنُ وَقَالَ صَوَابًا؛ هیچ یک، جز به اذن خداوند رحمان، سخن نمی‌گویند، و (آنگاه که می‌گویند) درست می‌گویند»؛
معاویه بن وهب از امام صادق علیه‌السلام درباره تفسیر این آیه پرسید، حضرت فرمودند: این افرادی که در آیه می‌فرماید به اذن خدا در روز قیامت سخن می‌گویند ما اهل بیت علیهم‌السلام هستیم»، معاویه بن وهب سؤال کرد حرف شما در روز قیامت چیست؟
حضرت فرمودند: ابتدا پروردگار خود را تمجید می‌کنیم، دوم بر پیامبر گرامی اسلام صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم صلوات می‌فرستیم و سپس برای شیعیان خود شفاعت می‌کنیم».
شفاعت یک امر مسلم است.
شفاعت پیامبر و اهل بیت علیهم‌السلام یک امر مسلم است، تأکید کرد: قرآن کریم شفعای زیادی را برای قیامت بیان کرده است، از جمله علما، صلحا، شهدا و افراد صالح و متقی، پدر و مادر در حق فرزند و فرزند در حق پدر و مادر اما از برترین شفعای قیامت، پیامبر و اهل بیت علیهم‌السلام هستند.
موانع شفاعت اهل بیت علیهم‌السلام بر اساس آیات و روایات
شفاعت همان طور که اسبابی دارد، موانعی هم دارد که در سوره مدثر چهار گروه معرفی شدند که شفاعت شفعای قیامت شامل حال آنان نمی شود، در این سوره، وقتی بهشتیان از جهنمیان سؤال می‌کنند چه شد که جهنمی شدند،
اولین گروه محروم از شفاعت
اولین گروه کسانی هستند که نسبت به نماز بی‌تفاوت هستند و یا نماز را سبک شمردند، «قالُوا لَمْ نَکُ مِنَ الْمُصَلِّینَ؛ ما از نمازگزاران نبودیم».
مالک بن انس امام فرقه مالکی‌ها در شأن امام صادق علیه‌السلام گفته است: امام صادق علیه‌السلام کسی بود که از سه حال خارج نبود، یا در حال روزه یا در حال نماز و یا در حال ذکر بود
حضرت زهرا علیهاالسلام از پیامبر گرامی اسلام صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم سؤال کردند: «کسی که نماز را سبک بشمرد چه عقوبتی دارد؟»؛ حضرت فرمودند
: «ای فاطمه جان! هر کسی از مردان و زنان نمازش را سبک بشمارد،خداوند او را به ۱۵ بلا مبتلا می‌سازد. (۶ مورد در دنیا، ۳ مورد در وقت مرگ، و ۳ مورد آنها در قبر و ۳ مورد در قیامت)؛
از جمله ۶ بلایی که در دنیا دامنگیرش می‌شود: خداوند برکت را از عمرش می‌برد، خداوند برکت را از رزقش می‌برد، خداوند عز و جل سیمای صالحین را از چهره اش محو می‌کند، هر عملی که انجام می‌دهد پاداش داده نمی شود، دعایش به آسمان نمی‌رود و بهره ای از صالحین برای او نیست.
اما آن سه بلایی که هنگام مرگ گرفتارش خواهد شد: ذلیل از دنیا می‌رود، هنگام مرگ در حال گرسنگی خواهد بود، تشنه از دنیا خواهد رفت، اگر چه آب نهرهای دنیا را به او بدهند؛ آن سه بلایی که در قبر دامنگیرش می‌شود:
خداوند ملکی در قبر برای او می‌گمارد تا او را زجر دهد، قبرش برای او تنگ خواهد شد و گرفتار ظلمت و تاریکی قبر خواهد شد؛ همچنین آن سه بلایی که در روز قیامت گرفتارش خواهد شد شامل:
خداوند ملکی را موکل می‌سازد تا او را با صورت بر زمین بکشد، در حالی که خلایق تماشا می‌کنند، محاسبه اعمالش به سختی انجام می‌شود و خدا به نظر لطف به او نمی نگرد و برای اوست عذاب همیشگی».
دومین گروه محروم از شفاعت
بر اساس آیات سوره مدثر، دومین گروهی که شفاعت روز قیامت شامل حال آنان نمی شود گروهی هستند که نسبت به فقرا و مساکین توجه نداشتند و زکات مال خود را به فقرا نمی دادند، چنانچه خداوند در آیه ۴۴ سوره مدثر می‌فرماید: «وَ لَمْ نَکُ نُطْعِمُ الْمِسْکینَ»؛ امام صادق علیه‌السلام به صورت مخفیانه به فقرا و حتی به دشمنان خود کمک می‌کردند.
سومین گروه محروم از شفاعت
در آیه ۴۵ سوره مدثر «وَ کُنَّا نَخُوضُ مَعَ الْخائِضینَ»، افزود: سومین گروه کسانی هستند که با اهل باطل معاشرت می‌کردند، حال آنکه مسلمان و شیعه باید دقت کند با چه کسانی معاشرت می‌کند، اگر با افراد فاسد ارتباط داشته باشد، روز قیامت، شفاعت شامل حال او نمی شود.
چهارمین گروه محروم از شفاعت
وی به آیه ۴۶ سوره مدثر «وَ کُنَّا نُکَذِّبُ بِیوْمِ الدِّینِ» اشاره کرد و ادامه داد: چهارمین گروه هم کسانی هستند که قیامت را تکذیب می‌کردند و عالم پس از مرگ را باور نداشتند.
اصول امام صادق علیه‌السلام در امورات زندگی
شخصی خدمت امام صادق علیه‌السلام سوال کرد: امور زندگی خود را بر چه اساس و پایه‌هایی بنا کردید؟ حضرت فرمودند: بر چهار اصل: فهمیدم که عمل مرا دیگرى انجام نمی دهد.
پس به کوشش پرداختم؛ دانستم که خداوند بر حال من اطلاع دارد خجالت کشیدم؛ فهمیدم روزى مرا دیگرى نخواهد خورد آرامش یافتم؛ و دانستم بالاخره بسوى مرگ می‌روم به همین جهت آماده آن شدم.
نتیجه:
شفاعت ارتباط نزدیکی با مفهوم توسل دارد؛ بر این اساس توسل کار فردی است که به دیگری پناه می‌برد و از او طلب شفاعت می‌کند و شفاعت کار شخصی است که به او توسل شده و او از خدا می‌خواهد آن فرد را ببخشاید.[
در دعای توسل که از دعاهای مشهور است در کنار توسل جستن به چهارده معصوم از هر کدام از آنان نیز درخواست شفاعت شده است. در جمله پایانی دعا نیز، توسل و شفاعت در کنارهم قرار گرفته است.
«یا سادَتی وَمَوالِی اِنّی تَوَجَّهْتُ بِکمْ اَئِمَّتی وَعُدَّتی لِیوْمِ فَقْری وَحاجَتی اِلَی اللّهِ وَتَوَسَّلْتُ بِکمْ اِلَی اللّهِ وَاسْتَشْفَعْتُ بِکمْ اِلَی اللّهِ فَاشْفَعُوا لی عِنْدَ اللّهِ ترجمه:ای آقایان و سرورانم، من به شما پیشوایان و توشه هایم برای روز تنگدستی روی آوردم، و نیازم به سوی خداست، و توسّل جستم به سوی خدا، پس در نزد خدا واسطه من شوید
ولی ازین نکته نباید غافل شد که ترک عمدی و از روی انکار و لجاجت نماز، راه را برای شیطان باز می‌کند که کم‌کم انسان را به گناهان بزرگ‌تر دعوت کند و تضمینی نیست کسی که ترک عمدی نماز می‌کند، نیکوکار بماند.
پی‌نوشت ها:
1.نماز خوبان:نویسنده:علی احمد پور ترکمانی.
2.کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، دارالکتب الاسلامیة، تهران، 1365 ش، ج 2، 268: «إِنَّ أَوَّلَ مَا یُحَاسَبُ بِهِ الْعَبْدُ الصَّلَاةُ فَإِنْ قُبِلَتْ قُبِلَ مَا سِوَاهَا.»
3.ابن‌بابویه، محمد بن على، أمالی، کتابچى، تهران، چاپ ششم، 1376 ش، ص 399.
4.کافی، پیشین، ج 3، ص 269.
5.سوره تین، آیه 5 و 6.
6.مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، نشر دار الاحیا التراث العربی، بیروت 1103 ق، ج 68، ص 354.
7.همان، ج ۱۳، ص ۲۰۸.
8.عاملی، شیخ حر، وسایل الشیعه، نشر دار الحجت، بیروت 1412 ق، ج 6، ص 293.
9.مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، نشر دار الاحیا التراث العربی، بیروت 1103 ق، ج 6، ص 294.
10.کافی، پیشین، ج 3، ص 269.
منبع:
https://hawzah.net/fa/Question/View/64161
https://fa.wikishia.net/view
https://jz.ac.ir/post/3745
fa.wikifeqh.i
* این مقاله در تاریخ 1401/12/13 بروز رسانی شده است.
