زاهدان ، بزرگترین شهر ایران در دوران اسلامی
قدیمی ترین سفالینه های به دست آمده از منطقه، مربوط به ظروف سفالی با تزیین قالب زده بوده که اغلب نقش هایی شامل طرح های هندسی و گل و گیاه دارند که قدمت این نوع سفالینه های مربوط به قرن ۵ و ۶ هجری است.
شهر زاهدان کهنه حدوداً در ۲۷ کیلومتری شرق زابل، در بخش پشت آب این شهر واقع شده است. این شهر که در دوران اسلامی از اهمیت خاصی برخوردار بوده است، به طوری که گروهی از محققان آن را شهر زرنج (زرنگ) دوران اسلامی می دانند و بعضی ها نیز آن را شهر باستانی جالق (زالق) به حساب آورده اند.
امّا درباره تاریخ بنیاد شهر« جی ـ پی ـ تیت» انگلیسی معتقد است که زاهدان حدود ۴۲۰ سال قبل از آن که از سوی تیمور خراب شود، موجود بوده و حدود سال ۳۶۵ هجری در زمان خلف
ابن احمد آخرین پادشاه صفاری که بعد از ۷ سال ماندن در حصار، مطیع سلطان محمود غزنوی شد، ساخته شده است.
قدیمی ترین سفالینه های به دست آمده از منطقه، مربوط به ظروف سفالی با تزیین قالب زده بوده که اغلب نقش هایی شامل طرح های هندسی و گل و گیاه دارند که قدمت این نوع سفالینه های مربوط به قرن ۵ و ۶ هجری است. دیگر قطعات ظروف سفالی زاهدان کهنه به دوره ایلخانی می رسد و به نظر می رسد این شهر با جبهه و لشکر تیمور (شاهرخ) برای همیشه متروک شده است.
هنری ساوج لندور جهانگرد، باستانشناس و جغرافی دان انگلیسی که در سال ۱۹۰۱ میلادی به سیستان سفر کرده، شهر زاهدان را به لندن شرق (آسیا) لقب داده است.
آنچه که امروزه از زاهدان کهنه به یادگار مانده، شامل برج و باروی شهر و قلعه تیمور است. به طور کلی شهر مانند سایر شهرهای قدیمی پیش از اسلام و شهرهای آسیای میانه دارای ۳ حصار آبادی بوده است که نشانه های به جای مانده از معماری شهر، وضع آن را مشخص می کند. بخش اصلی شهر، ارگ (کهندژ) است که پس از آن شارستان (شهرستان) و سپس ربض شهر قرار داشته و گرداگرد هریک را حصاری به همراه برج های تدافعی در برگرفته است. حصار شهر تا حدودی قائمه و به شکل مستطیل دیده می شود.
با توجّه به مصالح مورد استفاده در بناها که تمام خشت خام به همراه ملات کاه گل و اندود گچ بوده، در بعضی مواقع آجرهای مکعبی لا به لای خشت ها به کار رفته و به نظر می رسد که بسیاری از بناهای شهر زاهدان را با مصالح آجر ساخته بودند به طوری که آجرهایی با ابعاد ۵ در ۱۴ در ۲۷ و ۵ در ۲۷ در ۲۷ سانتی متر به وفور در بخش جنوبی شهر پراکنده است که متأسفانه در قرن های اخیر مردم منطقه بسیاری از آنها را با تخریب بناهای باستانی، برای ساخت مقابر مردگان خود به آنجا منتقل کردهاند.
در محل زاهدان کهنه و اطراف آن، مجموعه ای ازبناهای دوران اسلامی وجود دارد که یکی از این مجموعه ها در فاصله ۲۵۰ متری شمال شرقی ارگ زاهدان کهنه قرار دارد.
محل زاهدان کهنه می تواند در حقیقت آخرین بقایای شهر زرنج در دوران تاریخی باشد که پس از یورش تیمور لنگ و ویرانی بندهای سیستان دیگر به صورت یک شهر زنده نامی از آن در متون تاریخی باقی نمانده است.
بررسی های انجام شده در روی محوطه های باستانی سیستان نشان داده اند که زمین های رسوبی کنار آنها قابلیت کشت و زرع و آبیاری را داشته اند و با از بین رفتن این موقعیت وضع اسکان در این شهرها و استقرارگاه ها نیز به کلی از بین رفته و موجب متروک شدن آنها شده است. آنچه مسلم است شهر زاهدان کهنه از سوی تیمور لنگ و پس از خرابی بندها و سدهای موجود در روی رودخانه ها ویران شده است.
دروازه معروف به بختیاری در روی دیواره شمال شرقی قلعه بنا شده است. در کنار ارگ زاهدان کهنه یک مجموعه آرامگاهی به نام چهل پیر یا چهل و چهار پیر یا چهل و چهار زاهد کهنه دیده می شود که بنا به روایات موجود، این مردان خدا از سوی تیمور لنگ گردن زده شده اند. در جهت شمال غربی زاهدان کهنه و در طول همان لبه گلی تراس بلندی که شهر دوران اسلامی اخیر زاهدان کهنه در روی آن بنا شده، آثار یک آبراهه قدیمی دیده می شود و مقدار قابل توجهی سفال از نوع سفال های لعابدار دوران اسلامی زاهدان کهنه در سطوح مختلف آن پراکنده است. میل قاسم آباد در طول همین راه واقع شده است. این مناره در زمان بازدید اشتین ارتفاعی برابر ۷۰ فوت (تقریباً ۲۱ متر) داشته است. این بنا با آجر هایی به اندازه ۳۵ در ۲۰ در ۵ سانتیمتر ساخته شده و قطر پایه آن حدود ۱۸ متر بوده است.
مناره دارای ۲ کتیبه آجری برجسته نیز بوده است. در باره این مناره که کاملاً تخریب شده تیت نوشته است در قسمت پایینی کتیبه اسم تاج الدین ابوالفضل نصر است و در قسمت بالا اسم نوه او تاج الدین حرب نوشته شده است. احتمال می رود که تاج الدین کبیر نتوانسته کتیبه را کامل کند و پیش از آن فوت کرده است.
سید رسول موسوی حاجی، رئیس دانشکده هنر و معماری دانشگاه سیستان و بلوچستان و مدیر پایگاه گردشگری می گوید: هویت شهر تاریخی زاهدان کهنه در مطالعات کارشناسی سال ۱۳۸۱ شناسایی شد.
او می افزاید: از پنجم دی ماه گروهی از دانشجویان دانشکده هنر دانشگاه سیستان و بلوچستان کار مطالعاتی دراین شهر تاریخی را آغاز کرده اند.
وی اظهار می دارد : زاهدان کهنه از ۵ بخش مجزا به نام های ارگ اول، ارگ دوم، قطعه، شارستان (جایی که افراد شهرنشین زندگی می کنند) و حومه که دراطراف شارستان را در بر می گیرد، تشکیل شده است وشمال سیستان وبلوچستان را زاهدان کهنه در برگرفته و برای این شهر حد و مرزی نمی توان مشخص کرد.
وی وسعت شارستان زاهدان کهنه را ۳۲۵ هکتار اعلام کرد وافزود: در کشور ایران هیچ شهری از دوران اسلامی وجود ندارد که وسعت شارستان آن به این اندازه باشد و زاهدان کهنه از قرن ۵ تا ۹ هجری مسکونی بوده و پایتخت سیستان در دوران اسلامی محسوب شده است.
موسوی معتقد است: بهترین شهری که در ایران می توان آثار حملات تیمور گورکانی (تیمور لنگ) و پسرش شاهرخ را به تفضیل مورد مطالعه قرار داد، زاهدان کهنه است. زیرا آثار تجدید حیات در این منطقه شکل نگرفته و همچنان به سبک قدیم است.
موسوی می گوید: زاهدان کهنه در زمان حیات خود انبار غله سیستان و بلوچستان بوده است و با مطالعات انجام شده بناهای متعددی از خشت و آجر که روی آنها اثر گچ های رنگی نیز به چشم می خورد در این منطقه شناسایی شده است و از نکات بسیار جالب در سبک معماری خانه های زاهدان کهنه ۲ ایوانی بودن آنها است یعنی از سمت شمال غرب به جنوب شرق و در جهت وزش بادهای ۱۲۰ روزه سیستان ساخته شدند.
رئیس دانشکده هنر و معماری دانشگاه سیستان و بلوچستان می افزاید: با توجه به این که دریاچه های سه گانه سیستان وبلوچستان پر آب و دارای پوشش گیاهی قوی بوده، جریان باد از سطح این دریاچه ها عبور کرده و با جلوگیری از گرد و غبار، نسیم خنکی از سمت شمال غرب به داخل منازل مسکونی وزیده و از سمت جنوب شرق خارج می شده است.
موسوی اظهار می دارد: شهرستان زاهدان کهنه چهار صد سال حیات و رونق داشته است و این شهرستان از یکهزار سال پیش ساخته شده و تا ۶۰۰ سال پیش نیز مسکونی بوده است.
وی گفت: تیمور گورکانی و فرزندش شاهرخ به علت رونق، عمران و آبادانی شهرستان زاهدان کهنه به آن حمله کرده و این شهر را تخریب و ویران کردند.
مدیر پایگاه گردشگری سیستان بیان می کند: قطر برج های قلعه این شهر ۱۸/۵ متر، ضخامت باروهای آن
۴/۵ متر و ارتفاع آنها به ۱۵ متر نیز می رسد که نمونه آن در هیچ بنای تاریخی دوره اسلامی ایران وجود ندارد.
موسوی اظهار می دارد : تنها منبع آب سیستان رودخانه هیرمند بود و حاکم زاهدان کهنه از طریق حفر کانال
زیر زمینی مسیری از این رودخانه را به داخل شهر هدایت کرده بود.
وی می افزاید: تیمور که توان نفوذ به داخل شهر از طریق قلعه با باروهای قطور و مرتفع آن را نداشته، تنها راه تسلط و از بین بردن این شهر را بستن کانال آب دید و از این طریق تمامی شهر را توانست تسخیر کند.
وی، تهیه نقشه توپوگرافیک شهر را از برنامه های در دست اجرا دانست که تا کنون نقشه ۵۰۰ هکتار آن تهیه شده است و با تهیه این نقشه و تعیین حریم شهر، معرفی و شناساندن آن به علاقه مندان و باستان شناسان به نحو شایسته ای انجام خواهد شد.
رئیس دانشکده هنر و معماری دانشگاه سیستان و بلوچستان در ادامه می گوید: طول شارستان زاهدان کهنه ۲/۵ و عرض آن ۱/۵ کیلومتر است و با توجه به این که گستره محصور شارستان ۳۲۵ هکتار است، تعیین حریم آن نیاز به زمان داردو مطالعات میدانی و اسنادی آن نیز که از پنجم دی ماه شروع شده است تا پنجم اسفندماه ادامه خواهد داشت. زاهدان کهنه در ۲۰ کیلومتری جنوب شرق زابل و در حوزه شهرستان زهک واقع شده است.
شهر زاهدان کهنه حدوداً در ۲۷ کیلومتری شرق زابل، در بخش پشت آب این شهر واقع شده است. این شهر که در دوران اسلامی از اهمیت خاصی برخوردار بوده است، به طوری که گروهی از محققان آن را شهر زرنج (زرنگ) دوران اسلامی می دانند و بعضی ها نیز آن را شهر باستانی جالق (زالق) به حساب آورده اند.
امّا درباره تاریخ بنیاد شهر« جی ـ پی ـ تیت» انگلیسی معتقد است که زاهدان حدود ۴۲۰ سال قبل از آن که از سوی تیمور خراب شود، موجود بوده و حدود سال ۳۶۵ هجری در زمان خلف
ابن احمد آخرین پادشاه صفاری که بعد از ۷ سال ماندن در حصار، مطیع سلطان محمود غزنوی شد، ساخته شده است.
قدیمی ترین سفالینه های به دست آمده از منطقه، مربوط به ظروف سفالی با تزیین قالب زده بوده که اغلب نقش هایی شامل طرح های هندسی و گل و گیاه دارند که قدمت این نوع سفالینه های مربوط به قرن ۵ و ۶ هجری است. دیگر قطعات ظروف سفالی زاهدان کهنه به دوره ایلخانی می رسد و به نظر می رسد این شهر با جبهه و لشکر تیمور (شاهرخ) برای همیشه متروک شده است.
هنری ساوج لندور جهانگرد، باستانشناس و جغرافی دان انگلیسی که در سال ۱۹۰۱ میلادی به سیستان سفر کرده، شهر زاهدان را به لندن شرق (آسیا) لقب داده است.
آنچه که امروزه از زاهدان کهنه به یادگار مانده، شامل برج و باروی شهر و قلعه تیمور است. به طور کلی شهر مانند سایر شهرهای قدیمی پیش از اسلام و شهرهای آسیای میانه دارای ۳ حصار آبادی بوده است که نشانه های به جای مانده از معماری شهر، وضع آن را مشخص می کند. بخش اصلی شهر، ارگ (کهندژ) است که پس از آن شارستان (شهرستان) و سپس ربض شهر قرار داشته و گرداگرد هریک را حصاری به همراه برج های تدافعی در برگرفته است. حصار شهر تا حدودی قائمه و به شکل مستطیل دیده می شود.
با توجّه به مصالح مورد استفاده در بناها که تمام خشت خام به همراه ملات کاه گل و اندود گچ بوده، در بعضی مواقع آجرهای مکعبی لا به لای خشت ها به کار رفته و به نظر می رسد که بسیاری از بناهای شهر زاهدان را با مصالح آجر ساخته بودند به طوری که آجرهایی با ابعاد ۵ در ۱۴ در ۲۷ و ۵ در ۲۷ در ۲۷ سانتی متر به وفور در بخش جنوبی شهر پراکنده است که متأسفانه در قرن های اخیر مردم منطقه بسیاری از آنها را با تخریب بناهای باستانی، برای ساخت مقابر مردگان خود به آنجا منتقل کردهاند.
در محل زاهدان کهنه و اطراف آن، مجموعه ای ازبناهای دوران اسلامی وجود دارد که یکی از این مجموعه ها در فاصله ۲۵۰ متری شمال شرقی ارگ زاهدان کهنه قرار دارد.
محل زاهدان کهنه می تواند در حقیقت آخرین بقایای شهر زرنج در دوران تاریخی باشد که پس از یورش تیمور لنگ و ویرانی بندهای سیستان دیگر به صورت یک شهر زنده نامی از آن در متون تاریخی باقی نمانده است.
بررسی های انجام شده در روی محوطه های باستانی سیستان نشان داده اند که زمین های رسوبی کنار آنها قابلیت کشت و زرع و آبیاری را داشته اند و با از بین رفتن این موقعیت وضع اسکان در این شهرها و استقرارگاه ها نیز به کلی از بین رفته و موجب متروک شدن آنها شده است. آنچه مسلم است شهر زاهدان کهنه از سوی تیمور لنگ و پس از خرابی بندها و سدهای موجود در روی رودخانه ها ویران شده است.
دروازه معروف به بختیاری در روی دیواره شمال شرقی قلعه بنا شده است. در کنار ارگ زاهدان کهنه یک مجموعه آرامگاهی به نام چهل پیر یا چهل و چهار پیر یا چهل و چهار زاهد کهنه دیده می شود که بنا به روایات موجود، این مردان خدا از سوی تیمور لنگ گردن زده شده اند. در جهت شمال غربی زاهدان کهنه و در طول همان لبه گلی تراس بلندی که شهر دوران اسلامی اخیر زاهدان کهنه در روی آن بنا شده، آثار یک آبراهه قدیمی دیده می شود و مقدار قابل توجهی سفال از نوع سفال های لعابدار دوران اسلامی زاهدان کهنه در سطوح مختلف آن پراکنده است. میل قاسم آباد در طول همین راه واقع شده است. این مناره در زمان بازدید اشتین ارتفاعی برابر ۷۰ فوت (تقریباً ۲۱ متر) داشته است. این بنا با آجر هایی به اندازه ۳۵ در ۲۰ در ۵ سانتیمتر ساخته شده و قطر پایه آن حدود ۱۸ متر بوده است.
مناره دارای ۲ کتیبه آجری برجسته نیز بوده است. در باره این مناره که کاملاً تخریب شده تیت نوشته است در قسمت پایینی کتیبه اسم تاج الدین ابوالفضل نصر است و در قسمت بالا اسم نوه او تاج الدین حرب نوشته شده است. احتمال می رود که تاج الدین کبیر نتوانسته کتیبه را کامل کند و پیش از آن فوت کرده است.
سید رسول موسوی حاجی، رئیس دانشکده هنر و معماری دانشگاه سیستان و بلوچستان و مدیر پایگاه گردشگری می گوید: هویت شهر تاریخی زاهدان کهنه در مطالعات کارشناسی سال ۱۳۸۱ شناسایی شد.
او می افزاید: از پنجم دی ماه گروهی از دانشجویان دانشکده هنر دانشگاه سیستان و بلوچستان کار مطالعاتی دراین شهر تاریخی را آغاز کرده اند.
وی اظهار می دارد : زاهدان کهنه از ۵ بخش مجزا به نام های ارگ اول، ارگ دوم، قطعه، شارستان (جایی که افراد شهرنشین زندگی می کنند) و حومه که دراطراف شارستان را در بر می گیرد، تشکیل شده است وشمال سیستان وبلوچستان را زاهدان کهنه در برگرفته و برای این شهر حد و مرزی نمی توان مشخص کرد.
وی وسعت شارستان زاهدان کهنه را ۳۲۵ هکتار اعلام کرد وافزود: در کشور ایران هیچ شهری از دوران اسلامی وجود ندارد که وسعت شارستان آن به این اندازه باشد و زاهدان کهنه از قرن ۵ تا ۹ هجری مسکونی بوده و پایتخت سیستان در دوران اسلامی محسوب شده است.
موسوی معتقد است: بهترین شهری که در ایران می توان آثار حملات تیمور گورکانی (تیمور لنگ) و پسرش شاهرخ را به تفضیل مورد مطالعه قرار داد، زاهدان کهنه است. زیرا آثار تجدید حیات در این منطقه شکل نگرفته و همچنان به سبک قدیم است.
موسوی می گوید: زاهدان کهنه در زمان حیات خود انبار غله سیستان و بلوچستان بوده است و با مطالعات انجام شده بناهای متعددی از خشت و آجر که روی آنها اثر گچ های رنگی نیز به چشم می خورد در این منطقه شناسایی شده است و از نکات بسیار جالب در سبک معماری خانه های زاهدان کهنه ۲ ایوانی بودن آنها است یعنی از سمت شمال غرب به جنوب شرق و در جهت وزش بادهای ۱۲۰ روزه سیستان ساخته شدند.
رئیس دانشکده هنر و معماری دانشگاه سیستان و بلوچستان می افزاید: با توجه به این که دریاچه های سه گانه سیستان وبلوچستان پر آب و دارای پوشش گیاهی قوی بوده، جریان باد از سطح این دریاچه ها عبور کرده و با جلوگیری از گرد و غبار، نسیم خنکی از سمت شمال غرب به داخل منازل مسکونی وزیده و از سمت جنوب شرق خارج می شده است.
موسوی اظهار می دارد: شهرستان زاهدان کهنه چهار صد سال حیات و رونق داشته است و این شهرستان از یکهزار سال پیش ساخته شده و تا ۶۰۰ سال پیش نیز مسکونی بوده است.
وی گفت: تیمور گورکانی و فرزندش شاهرخ به علت رونق، عمران و آبادانی شهرستان زاهدان کهنه به آن حمله کرده و این شهر را تخریب و ویران کردند.
مدیر پایگاه گردشگری سیستان بیان می کند: قطر برج های قلعه این شهر ۱۸/۵ متر، ضخامت باروهای آن
۴/۵ متر و ارتفاع آنها به ۱۵ متر نیز می رسد که نمونه آن در هیچ بنای تاریخی دوره اسلامی ایران وجود ندارد.
موسوی اظهار می دارد : تنها منبع آب سیستان رودخانه هیرمند بود و حاکم زاهدان کهنه از طریق حفر کانال
زیر زمینی مسیری از این رودخانه را به داخل شهر هدایت کرده بود.
وی می افزاید: تیمور که توان نفوذ به داخل شهر از طریق قلعه با باروهای قطور و مرتفع آن را نداشته، تنها راه تسلط و از بین بردن این شهر را بستن کانال آب دید و از این طریق تمامی شهر را توانست تسخیر کند.
وی، تهیه نقشه توپوگرافیک شهر را از برنامه های در دست اجرا دانست که تا کنون نقشه ۵۰۰ هکتار آن تهیه شده است و با تهیه این نقشه و تعیین حریم شهر، معرفی و شناساندن آن به علاقه مندان و باستان شناسان به نحو شایسته ای انجام خواهد شد.
رئیس دانشکده هنر و معماری دانشگاه سیستان و بلوچستان در ادامه می گوید: طول شارستان زاهدان کهنه ۲/۵ و عرض آن ۱/۵ کیلومتر است و با توجه به این که گستره محصور شارستان ۳۲۵ هکتار است، تعیین حریم آن نیاز به زمان داردو مطالعات میدانی و اسنادی آن نیز که از پنجم دی ماه شروع شده است تا پنجم اسفندماه ادامه خواهد داشت. زاهدان کهنه در ۲۰ کیلومتری جنوب شرق زابل و در حوزه شهرستان زهک واقع شده است.
