تویسرکان، قطعه‌ای از بهشت ایران

شهرستان تویسرکان با مساحتی معادل یکهزار و۵۵۶ کیلومتر مربع، ۷‎/۹۸ درصد از مساحت استان همدان را در برگرفته است. مختصات جغرافیایی آن بین مدار۳۴ درجه و۲۰ دقیقه تا۳۴ درجه و۴۸ دقیقه عرض شمالی و ۴۸ درجه و ۵ دقیقه تا۴۸ درجه و ۳۸ دقیقه طول شرقی است.
تویسرکان یکی از شهرهای بسیار کهن و باستانی ایران است که قدمتش به۳ تا ۴ هزار سال پیش می رسد. نام اولیه این سرزمین زورآور یا رودآور بوده که در حال حاضر از این اسم روستایی به نام رودآور در ۷ کیلومتری جنوب غربی شهر تویسرکان باقی مانده است.
برخی معتقدند تویسرکان از۲ قصبه توی و سرکان تشکیل شده که سرکان فعلاً در۱۰ کیلومتری شمال شهر وجود دارد و توی هم همان تویسرکان فعلی است.
پرویز اذکایی یکی از مورخان نامی همدان در همدان نامه اش درباره وجه تسمیه تویسرکان آورده است: نخست باید معنای اسم توی را دانست که تنها با اسم قریه توبین میان ده های موبین و برفین در ناحیه قدیمی ماوشان همدان یا امامزاده کوه کنونی قابل مقایسه است و شاید به معنای درون و اندرون و یا ته و توی باشد.
احتمال دیگر آنکه در وجه اصلی کلمه توز بوده که به معنای توت و درخت آن است، به هر حال، کهن واژه ایست فارسی و هیچ ربطی به توی Toi ترکی به معنای جشن و ضیافت ندارد. اما معنی اسم سرکان که برخی از ایرانشناسان آلمانی آن را سرخان ضبط کرده و گفته اند که بر بالای سرخ رود باشد، پس بدان نسبت یافته است. ولی این وجه تسمیه درست نیست و به احتمال قوی سرکان به معنای بالای کوه بوده است.

● جغرافیای تویسرکان

شهرستان تویسرکان با مساحتی معادل یکهزار و۵۵۶ کیلومتر مربع، ۷‎/۹۸ درصد از مساحت استان همدان را در برگرفته است. مختصات جغرافیایی آن بین مدار۳۴ درجه و۲۰ دقیقه تا۳۴ درجه و۴۸ دقیقه عرض شمالی و ۴۸ درجه و ۵ دقیقه تا۴۸ درجه و ۳۸ دقیقه طول شرقی است.
تویسرکان در دامنه جنوب غربی رشته کوه الوند قرار گرفته و منطقه ای کاملاً کوهستانی است و دارای آب و هوای خشک و سرد است. این شهرستان از شمال به کوه الوند و همدان، از جنوب به شهرستان نهاوند، از مشرق به شهرهای همدان و ملایر و از غرب نیز به شهرستان کنگاور از استان کرمانشاه محدود می شود.
کوه های خان گرمز، کمر زرد، کلیان و سیاه دره از ارتفاعات مهم این شهرستان به شمار می آیند.
۲ رودخانه مهم از منطقه تویسرکان سرچشمه می گیرند، رودخانه کرزانرود از قسمت های علیای دره گشانی و سنجوزان سرچشمه گرفته و حوالی آبادی آریکان با دو شعبه از رود سرابی و سرکان یکی شده و به نام قلقل رود به طرف جنوب غربی شهرستان امتداد می یابد. رودخانه خرم رود از دره های شمال شرقی شهرستان در جنوب کوه الوند سرچشمه گرفته و پس از پیوستن به رودخانه کندر به طرف غرب جریان دارد. این رودها که همگی رودهای کم آبی هستند سرانجام به گاماسیاب در کرمانشاه می پیوندند.

● فرهنگ و هنر و گردشگری

در این شهرستان تعداد ۱۶۷ مکان مذهبی شامل اماکن متبرکه، امامزاده و حسینیه وجود دارد. یک واحد سینما نیز در تویسرکان فعالیت می کند. تعداد جاذبه های گردشگری در این شهرستان ۵۷ مورد است که حدود یک چهارم کل اماکن گردشگری استان همدان را به خود اختصاص داده است. همچنین در این شهرستان یک هتل به گردشگران خدمات ارائه می دهد.

● زراعت و باغداری

اگرچه بیشتر ایرانیان تویسرکان را همراه با محصول گردوی آن می شناسند و این شهر به خاطر وجود گردوهای خوب و مرغوبش معروف شده است اما قابلیت های فراوان دیگری نیز در این شهر وجود دارد که هریک به نوبه خود بر رشد استعدادها و توانمندی های این دیار و افزایش سطح اقتصاد، درآمدزایی و جذب توریست برای شهرستان تویسرکان می توانند مؤثر باشند.
در ترکیب محصولات سالانه تویسرکان می توان به گندم، جو، علوفه، حبوبات، محصولات جالیزی، سیب زمینی، گردو، سیب، آلو، هلو، گلابی و... اشاره کرد. گفتنی است، گردو محصول عمده صادراتی این شهرستان به سایر کشورها محسوب می شود.

● صنعت و معدن

همچنین در تویسرکان معادن سنگ از جمله سنگ چینی، سنگ گرانیت، سنگ گچ، سنگ مرمر، سنگ آهک و سیلیس به وفور یافت می شود.
در سال ۱۳۸۲ در این شهرستان تعداد ۱۷ معدن با اشتغالزایی ۱۵۰ نفر و میزان ذخیره مواد معدنی یک میلیون و ۴۲۵ هزار و ۵۰۰ تن و سطح پوشش ۶۸‎/۸۳ کیلومتر مربع وجود داشته است.

● عمده ترین قابلیت ها و نقاط قوت تویسرکان

نیمه شمالی شهرستان تویسرکان دارای موقعیت مناسب آب و خاک برای توسعه باغ ها بویژه گردو است. از مجموع ۵ هزار و ۷۰۰ هکتار باغ های موجود، ۳ هزار و ۴۰۰ هکتار به گردو اختصاص دارد که یکی از اقلام مهم صادراتی شهرستان است. تولید سالانه گردو بالغ بر ۶ هزار و ۸۶۲ تن بوده که ۳۵‎/۲ درصد تولید گردوی استان را شامل می شود.
در شهرستان تویسرکان یک شهرک صنعتی در آریکان، یک ناحیه صنعتی در فرسفج و ۲ مجتمع صنعتی در روستاهای اشترمل و جیجانکوه وجود دارد.
وجود مواد خام و اولیه مانند معادن انواع سنگ های تزیینی از جمله گرانیت، سنگ سیاه و سنگ سیلیس نیز از مواردی است که بر قابلیت های صنعتی تویسرکان می افزاید. وجود مواد اولیه لازم برای
منبت کاری و نجاری مانند چوب مرغوب درختانی نظیر گردو و وجود کانون های خودجوش منبت کاری در این منطقه حائز اهمیت است.
نیروی ماهر در صنایع دستی و روستایی همچون قالیبافی، جاجیم بافی، سفالگری و منبت کاری در کنار جاذبه های تاریخی، طبیعی و فرهنگی قابل توجه هستند. علاوه بر این، این شهرستان دارای آب و هوایی مناسب و باغ های سرسبز و وسیع و جاذبه های طبیعی کم نظیر است.

● صنایع دستی

شاغلان صنایع دستی این شهرستان در رشته های مصنوعات چوب و قالیبافی فعالیت می کنند. منبت کاری از صنایع دستی در خور اهمیت این شهرستان است. بافت گلیم و گیوه نیز از دیگر صنایع دستی مهم این شهرستان محسوب می شوند که ارزش صادراتی دارند. با توجه به اینکه صادرات فرش های دستی تویسرکان از دیرباز دارای اهمیت ویژه ای بوده است، در این بخش بطور مختصر گذری کوتاه بر فرش تویسرکان خواهیم داشت .

● فرش در تویسرکان

اگر نه در شهر، بی تردید در روستاهای تویسرکان به دلیل وجود زمستان های پربرف و روستاهای دور از دسترس و وجود پشم و پنبه فراوان، از قدیم قالیبافی وجود داشته است. وجود فرش های نسبتاً مرغوب با نقوش و رنگ آمیزی های زیبا که متجاوز از ۱۰۰ سال عمر دارند، نشان از فرش بافی مطلوب و با ارزش در برخی روستاها یا مناطقی که دارای خان و ارباب بوده اند، دارد.
بنابر برخی نقل قول ها، حمزه اردلان، به دلیل اینکه از خان های بزرگ تویسرکان بوده است استاد یوسف نامی را از تبریز برای بافت فرش می آورد. او بنیانگذار نوعی فرش بافی مرغوب در برخی از روستاها بخصوص روستای فتح آباد می شود. بی شک خامه ها و نخ های مورد مصرف در طول سال ها، با دست ریسیده شده و با رنگ های طبیعی محلی رنگ می شده است که امروزه نیز نمونه های زیبایی از این نوع پشم و رنگ آمیزی را در برخی از فرش های قدیمی شاهد هستیم. به طور کلی فرش بافی در تویسرکان عمدتاً روستایی است و بافندگان شهر بیشتر مهاجر و زن هستند. گره فرش از نوع ترکی است . فرش های روستایی دارای اشکال ساده و ابتدایی هستند که در آنها پرنده و حیوانات نیز دیده می شود، قالی ها درشت بافت و گوشتی و دارای پرز بلند و غالباًیک پود هستند.
بافندگان روستایی به علت سقوط کیفیت فرش از نظر جنس و رنگ و نقوش اصلاح نشده (تکراری و غلط بافی) و نبود آموزش معمولا فقیر هستند. برخی از روستاهای مهم قالیبافی عبارتند از: روستای بیرده (ابودردا)، اشتر مله، سیادره، پیرپازول، شهرستانه، گل زرد، تخته گلی، تخته سفید، بابا کمال و یعقوب شاه.
معروف ترین نقشه تویسرکان به نام اصادوقی (آقا صادقی) بنابه اظهار اهالی از روستای ابودردا سرچشمه گرفته است و همچنین نقشه مالیچه (که اژدر نیز نامیده شده) و نقشه دارایی (که همان اصادوقی است) و نقشه زاغه که مربوط به ۲ روستای ابودردا و مالیچه و روستای زاغه است، قالیبافی نسبتاً خوبی دارند. فرش های تولیدی در این منطقه از ۲ متر تا ۱۲ مترمربع هستند.

● مقبره حیقوق نبی(ع)

یکی از مکان های زیارتگاهی معروف این شهرستان مدفن حضرت حیقوق نبی(ع) از پیامبران منسوب به بنی اسرائیل است که وصی دهم حضرت موسی عیله السلام نیز بوده و قدمت آن به حدود۲ هزار و۶۰۰ سال قبل می رسد. پس از تصرف قدس از سوی بخت النصر، حیقوق و دانیال (که او هم از پیامبران بنی اسرائیل است) به اسارت در آمدند. در سال ۵۳۸ قبل از میلاد قدس از سوی کوروش پادشاه هخامنشی تصرف شد و همه اسیران و زندانیان را آزاد کرد که حیقوق با جمعی از یاران خود به سمت ایران حرکت و در تویسرکان اقامت کرد و در همین سرزمین فوت کرد و به خاک سپرده شده است. مقبره حیقوق نبی(ع) در یک کیلومتری غرب شهر تویسرکان قرار دارد. ساختمان بنای آن مربوط به پیش از تسلط اسلام بر ایران است و در زمان سلاطین اسلام یک قسمت از طبقه فوقانی آن ریخت و بنای فعلی در زمان سلجوقیان بنا شده است. در شمال آن تپه مختصری از باقیمانده مسجد وجود دارد و این طور که بر می آید دارای ۴ برج و دیوار بوده و نشانه هایی از آن هنوز باقی است.

● آرامگاه میر رضی الدین آرتیمانی

از دیگر مشاهیر مدفون در تویسرکان میررضی الدین آرتیمانی است که از شعرا و عرفای عصر صفوی به شمار می آید که در آرتیمان به دنیا آمده است. وی در۳۰ سالگی به دربار شاه عباس صفوی راه می یابد و دارای عزت و احترام بوده است تا آنجا که داماد خاندان صفوی شده اما تشریفات درباری به مذاقش سازگار نیامد و دم و دستگاه شاهنشاهی را رها کرد و به وطن برگشت و در شمال شهر تویسرکان خانقاهی برای خود رو به راه کرد که هم اکنون هم مزار و مقبره او مورد زیارت اهل دل و عشاق دل سوخته است.
آرامگاه میر رضی در دامنه کوهی مشرف به شهر جایی بسیار باصفا به نام همینه یا هیمنه قرار گرفته و سال های دور مقبره آن که به نحو بسیار تأثر انگیزی رو به ویرانی نهاده بود، مرمت شد.
دیوان اشعار این شاعر نامی به کوشش محمدعلی امامی یکی از فرهنگیان چاپ و منتشر شده است. وی علاوه بر دیوان شعر، ساقی نامه معروفی نیز دارد.