آشنايي با حقوق خانواده در مواد قانون مدني

پيمان ازدواج زن و مرد با يكديگر ، در حقيقت پيماني براي پشتيباني اين دو از هم در تمامي مراحل زندگي است .
زن و شوهر داراي دو فرهنگ و دو شخصيت متفاوتند لذا اختلاف نظر بين اين دو بسيار طبيعي به نظر مي رسد ، تعادل بين نظرات زن و شوهر هنگامي ايجاد مي شود كه اين دو با گذشت و بردباري نسبت به يكديگر که لازمه زندگي خانوادگي است ، اختلاف نظرها را کنار گذاشته و به نظرات هم احترام بگذارند .
به عبارت بهتر تعادل در زندگي مشترک هنگامي به وجود مي آيد که روابط دو سويه زن و شوهر بر پايه هاي عاطفي ، عقلايي و اخلاقي استوارگردد. از جمله مسائل مهم در ارتباط با نهاد خانواده ، شناسايي حقوق هر يك از ، زوجين ( زن و شوهر ) از يك سو و نيز ، تكاليف آن دو در قبال هم ، از سوي ديگر است .
هر جا سخن از (حق) به ميان مي آيد ، بايستي در كنار آن ، از ( تكليف ) نيز سخن گفت . چرا كه هيچ حقي بر كسي واجب نمي شود ، مگر آنكه در مقابل آن حق ، وظيفه اي مقرر شده باشد .
حقوق خانواده نيز از اين امر مستثني نبوده و لذا زن و شوهر با برخورداري از حقوقي ويژه موظف به انجام تكاليفي در برابر يكديگر هستند ، البته به دليل ويژگيهاي خاص حاكم بر روابط خانوادگي ، مشخص نمودن چهار چوب كلي حقوق و تكاليف و ترسيم حد و مرز آن ، به سادگي ممكن نيست .
زيرا بر خلاف ساير عقود ، در عقد نكاح ( ازدواج ) دو جنبه مادي و معنوي موجود است كه جنبه معنوي آن در اولويت مي باشد . به عبارت دقيق تر ، در تنظيم روابط عاطفي زن و شوهر ، اخلاق حاكم بر قواعد حقوقي است . در رابطه زناشويي ، سخن از عواطف انساني ، عشق و صميميت و وفاداري است و حقوق به تنهايي ، براي حكومت كردن بر روابط آنان ناتوان است .
در شريعت اسلام نيز در قوانين مربوط به خانواده ، در دو بخش مستقل از حقوق و وظايف از يك سو و اخلاق و فضايل ، از سوي ديگر ، به گونه اي مبسوط ومشروح سخن به ميان مي آيد . در سلسله مباحث آشنايي با حقوق خانواده ما ضمن اعتقاد به اين امر ، كه طبيعت خانواده با حقوق و احكام آمرانه سازگاري ندارد و اثر قوانين در ايجاد نظم در آن ناچيز است ، سعي داريم در مقام درمان مشكلات حقوقي خانواده ها در كنار كاوشهاي حقوقي به مسائل رواني و مباني اخلاقي ، توجه نموده و در اين راستا ، به اطلاع رساني صحيح ، جهت استحكام بخشيدن به بنيان خانواده ها همت گماريم .
ماده 1103 قانون مدني: زن و شوهر مكلف به حسن معاشرت با يكديگرند
الف ) حسن معاشرت زن و شوهر از ديدگاه قرآن و روايات
قرآن مجيد در موارد مختلف نسبت به رابطه و پيوند زناشويي تعبيرات جالبي بيان كرده است .
از جمله در آيه 21 سوره روم ، مودت و مهرباني را يكي از اصول اساسي و از اركان روابط انساني در زندگي مشترك دانسته كه خداوند آن را از اصول مهم ميان زن و شوهر مي داند .
زن و مردي كه به اختيار و اراده خويش با هم پيمان زناشويي مي بندند با تشكيل خانواده در جهت كسب سكينه و آرامش متقابل اقدام مي كنند . اما صرف حضور فيزيكي دو نفر در كنار هم كافي نيست . بلكه هر يك از آنان بايد در جهت نيل به آرمانهاي انساني وظايف و مسؤليتهايي را بر عهده گيرند .
استقرار مودت و رحمت و تربيت فرزندان صالح و بقاي خانواده نوع خاصي از رفتار زوجين نسبت به يكديگر را طلب مي كند كه در اصطلاح به آن ( حسن معاشرت ) گفته مي شود .
به طور كلي حسن معاشرت مفهومي قرآني است كه از آيه شريفه اي از سوره نساء و از عبارت ( عاشروهن بالمعروف ) گرفته شده است ، يعني با همسرانتان با اخلاق نيكو معاشرت كنيد و با آنان به نيكي رفتار كنيد در كل معاشرت به معروف ، به معناي رفتار و اعمالي است كه خداوند بدان امر نموده است .
و نيز مراد از معاشرت به معروف ، ادا نمودن حقوق زن ، چون نفقه و داشتن رفتار و گفتاري مناسب با اوست .
معاشرت به معروف سبب دوام و شيريني زندگى مشترك و شكوفا شدن استعدادهاى زن و مرد مسلمان مى‏شود و عاملى براى پيشرفت آنها در زندگى مى‏گردد.
معاشرت به معروف مصاديق فراواني دارد و شامل بسياري از امور اخلاقي مي گردد كه در اين جا مجال بحث در مورد همه آنها نيست و تنها به برخي از مصاديق مهم اشاره مي نماييم .

1. حسن خلق

حسن خلق صفتي پسنديده و نيكوست كه اسلام بسيار به آن سفارش نموده است ، تا آنجا كه در روايات ، حسن خلق به عنوان اولين ، سنگين ترين ، بهترين و با ارزشترين چيزي بيان شده است كه در روز قيامت مورد محاسبه قرار مي گيرد : « قال رسول ا لله (ص) اول ما يوضع في الميزان العبد يوم القيامه حسن خلقه ما من شئي اثقل من الميزان من خلق حسن ، ما من شئي في الميزان احسن في حسن الخلق ، ما يوضع في ميزان امرء يوم القيامه أفضل من حسن الخلق ». 3
حسن خلق به معناي تحمل و سعه صدر و همچنين رها نكردن حق و ترك باطل است .4
حسن خلق در روابط خانوادگي و خصوصاً بين زوجين جايگاه ويژه اي دارد تا آن جا كه بر ساير اعمال انسان نيز تأثير مي گذارد .

2-اكرام و احترام يكديگر

هر يك از زن و شوهر با احترام اكرام يكديگر ارزش و منزلت خويش را افزايش داده و موجبات دلگرمي همسرش را فراهم مي آورد.

3- محبت و اظهار آن

اصل مهر و محبت و علاقه همسران را خداوند متعال ، در وجود زوجين قرار داده است . بديهي است مهر و محبتي داراي ارزش است كه در مسير الهي و مطابق با دستورات شرع باشد وگرنه ، چه بسا مهر و محبتي كه هيچ ثمره معنوي نداشته باشد و حتي باعث سقوط فرد به ورطه نابودي شود .

4- پوشاندن عيوب همسر

قرآن كريم در اين مورد مي فرمايد : « هن لباس لكم و انتم لباس لهن » 5- زن و مرد بايد همانند لباس هم باشند هم يكديگر را از خطا و اشتباه حفظ كنند و هم هر يك زينت ديگري به حساب آيند و به يكديگر افتخار كنند .

5. عفو و گذشت

انسان مختار آفريده شده است ، و حق انتخاب دارد و ممكن است در برخي از انتخابها دچار اشتباه شده و از مسير اصلي خارج گردد . و اين مسئله براي زن و مرد هر دو يكسان است . و در اين مواقع توصيه به عفو و گذشت تا آن جا اهميت دارد كه قرآن كريم عفو و گذشت را از موارد احسان مي داند . « والعافين عن الناس و الله يحب المحسنين » 6

6- مدارا كردن

هر يك از زن و مرد بايد وظايف و تكاليف خود را انجام دهد و براي ديگري ايجاد مزاحمت ننمايد . در هر حال مدارا با همسر موجب مي شود تا زندگي باصفا و به دور از تنش گردد .

7. مشورت و تبادل نظر

يكي از فوائد مهم در مشورت در امور خانواده ، اين است كه طرف مقابل خود را در فكر و تصميمي كه گرفته شده سهيم مي داند و احساس نمي كند كه اين كار بر او تحميل شده است . 7
ب ) حسن معاشرت زن و شوهر از ديدگاه قانون مدني ايران
عبارت حسن معاشرت مقابل " سوء معاشرت " به معنی نیکویی رفتار و کردار زوجین در برقراری حقوق متقابل یکدیگر است .
نحوه گفت و گوي زن و شوهر با هم كلماتي كه در مكالمه بين آنها به كار مي رود ، مي تواند در عمق روح و روان آنها تأثير گذارد .
در حقوق ايران معناي آيه مباركه 19 از سوره نساء در ماده 1103 قانون مدني در فصل مربوط به ( حقوق و تكاليف زوجين نسبت به يكديگر ) وارد شده است . بر طبق اين ماده زن و شوهر مكلف به حسن معاشرت با يكديگرند . يعني بايد به گونه اي با يكديگر رفتار نمايند كه آرامش و مسالمت بر روابط آنها حاكم و محيط خانواده متشنج نبوده و نزاع در روابط آنان وجود نداشته باشد .
زوجين ضمن نكاح ، داوطلب شده اند كه با هم زندگي كنند و در غم و شادي شريك هم باشند همسري زن و مرد به اين معني است كه سلوكشان با هم با خوشرويي ، مسالمت و مهرباني آميخته باشد و از اعمالي كه نسبت به ايجاد نفرت و كينه يا غم و اندوه فراوان در ديگري است بپرهيزند . 8
به اجمال مي توان گفت : تمام اموري كه از نظر اجتماعي توهين محسوب مي شود مانند ناسزاگويي ايراد ضرب ، مشاجره و تحقير ، يا اموري كه با محبت به خانواده منافات دارد مانند ترك خانواده ، بي اعتنايي به همسر و خواسته هاي او و اعتياد مضر از مصاديق سوء معاشرت در خانواده است .
در قانون مدني ايران ( حسن معاشرت ) يكي از مهمترين حقوق و تكاليف زوجين نسبت به يگديگر مي باشد . بنابراين مواد بعدي از قانون مذكور كه به مواردي همچون همكاري در تحكيم بنيان خانواده ، رياست خانواده ، پرداخت نفقه و ميزان آن ، اداي وظايف زوجيت از سوي زن ، نحوه تعيين منزل مشترك و ... اشاره دارند موادي مستقل از ( حسن معاشرت ) مطرح در ماده 1103 قانون مدني نبوده ، بلكه در جهت تعيين مصاديق مفهوم حسن معاشرت محسوب مي شوند . 9

منابع:

1-برگرفته از سايت اطلاع رساني خانواده
2-ابوعلي طبرسي ، مجمع البيان في التفسير القرآن ، ص 219.
3- محمدي ري شهري ، ميزان الحكمه ، ج3 ص 140 .
4- عبدالله جوادي آملي، مبادي اخلاق در قرآن، مركز نشر اسراء ص 158 .
5-سوره بقره / آيه 187
6-سوره آل عمران / آيه 134 .
7-محمد تقي مصباح يزدي ، اخلاق در قرآن، ج3،ص78.
8-دكتر ناصر كاتوزيان ، حقوق