نویسنده: محمد علی قاسمی

آنچه می‌خوانید، روش‌ها و کارهای زمینه ساز تربیت است؛ یادآور می‌شویم که این روش‌ها و آداب، علاوه بر نقش زمینه سازی در تربیت تا حدی نقش تربیتی مستقیم نیز دارند.

اذان و اقامه گفتن در گوش نوزاد

در آداب دینی، اولین کارها پس از تولد، اذان گفتن در گوش راست نوزاد و اقامه گفتن در گوش چپ او است. (1)
پیامبر گرامی (صلی الله علیه و آله و سلم) و اهل بیت عصمت (علیهم السلام) از پیروان خود می‌خواهند، تا در اولین لحظات زندگی کودک، قبل از شنیدن صداهای دیگر، گوش جان او را با ندای توحید، شهادت به رسالت و ولایت، نماز و شعار اسلام آشنا سازند.
خداوند متعال در عبارات و کلمات اذان و اقامه برکت و نورانیتی قرار داده است که گفتن و شنیدن آن تأثیری عجیب در عمق جان انسان دارد. نوزاد دارای فطرت الاهی است و نخستین پیامی که دریافت می‌کند پیام توحید است، تا فطرت او سیراب گردد و زمینه‌ی سعادت همیشگی او را ایجاد نماید.
به یقین، نجوا کردن این کلمات در روح و جان نوزاد، اثر بخش است؛ زیرا، اگر چنین نبود، این فرمان و انجام این مستحب به عنوان نخستین ادب تولد بیهوده بود.
این نکته را با توجهی خاص بخوانید که به عنوان نخستین کارهای پس از تولد، یک نشانه است و یک پیام بسیار مهم را اعلام می‌کند که:
«ای پدران و مادران و اطرافیان نوزاد! از هم اکنون نسبت به آنچه به گوش کودک می‌رسد، حسّاس باشید و تلاش کنید تا صدایی جز صدای الاهی را نشنود و آوایی جز آوای خدایی در اطراف او پخش نشود».

آثار تربیتی

پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و امامان (علیهم السلام)، آثار و پیامدهای تربیتی، اذان و اقامه گفتن در گوش نوزاد را بیان کرده‌اند؛ امام صادق (علیه السلام) روایت می‌کند که پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند:
هر کسی که فرزنددار شد، در گوش راستش اذان و در گوش چپش اقامه بگوید؛ زیرا این کار فرزند را از شیطان دور کرده، در امان می‌دارد. (2)
امیرمؤمنان (علیه السلام) در سخن زیبایی، دو اثر برای این کار بیان می‌فرماید:
نخست این که چنین کاری کودک را از شرّ شیطان حفظ می‌کند و اثر دیگر آن این است که سبب می‌شود، وی در خواب نترسد. (3)
نوازش کودک، با این واژه‌های الاهی و استقبال از او با کلمات شیرین توحید، رسالت، امامت و نماز، تا آن جا در عمق جان نوزاد اثر می‌گذارد، که رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) به علی (علیه السلام) چنین سفارش می‌فرماید:
ای علی! هنگامی که پسر یا دختری به تو عنایت می‌شود، در گوش راستش اذان و در گوش چپش اقامه بگو؛ زیرا، این کار او را برای همیشه از گزند شیطان در امان خواهد داشت. (4)
با توجه به این روایات، اذان و اقامه گفتن در گوش نوزاد تازه متولد شده سبب می‌شود، این مفاهیم، در جان او اثری بگذارند که دیگر شیطان نتواند به او نزدیک شود و کسی که شیطان نتواند به او نزدیک شود، زمینه‌ی رستگاریش فراهم است و این خود او است که باید از این زمینه‌ها استفاده نماید و راه سعادت و تربیت مناسب را پیش گیرد و سرنوشتی زیبا برای خود بیافریند.
بنابراین، نخستین شنیدنی‌ها، اثری شگرف در سرنوشت و سعادت کودک دارند؛ امام حسین (علیه السلام) از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل می‌کند:
هر کسی که صاحب فرزند می‌شود، چنانچه در گوش راستش اذان و در گوش چپش اقامه بگوید، هرگز به بیماری «ام الصبیان» گرفتار نمی‌شود. (5)
ام الصبیان، نوعی بیماری صرع و غش است که در نوزادان و کودکان رخ می‌دهد، (6) رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) گفتن اذان و اقامه را در گوش نوزاد، سبب دوری و ایمنی از این بیماری می‌داند.
همچنین نقل شده است که پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) در هنگام تولد امام حسن و امام حسین (علیهما السلام) دستور فرمودند، علاوه بر اذان و اقامه در گوش آن عزیزان، سوره‌ی حمد، آیه الکرسی، آیات آخر سوره حشر، سوره اخلاص، ناس و فلق نیز تلاوت شود. (7)
این حدیث نشان می‌دهد که باید، از همان لحظات نخست زندگی نوزاد را با صوت دلنشین قرآن آشنا ساخت؛ به ندای فطرتش پاسخ داد و او را به آرامش و معنویت واقعی رساند؛ زیرا، شنیدن این واژگان، اثری غیرقابل توصیف در آینده‌ی کودک خواهد داشت.

آثار تربیتی برداشتن کام نوزاد

یکی از سنت‌ها و آداب اسلامی که در سیره و رفتار اهل بیت (علیهم السلام) دیده می‌شود، برداشتن کام نوزاد است، برداشتن کام نوزاد، آن گونه که پیشوایان معصوم (علیهم السلام) فرمان می‌دهند، دارای آثار تربیتی و زمینه ساز آینده نوزاد است. در احادیث، برداشتن کام نوزاد، با یکی از سه چیز سفارش شده است: 1. تربت امام حسین (علیه السلام) 2. آب فرات 3. خرما.
عالمان و فقیهان شیعه، در تربیت کام برداشتن چنین گفته‌اند: مستحب است، کام برداری نوزاد با آب فرات و تربت حضرت سیدالشهدا (علیه السلام) باشد؛ در صورتی که این دو نباشند، با آب باران و اگر هم نباشد، با هر آب پاکیزه، خرما یا عسل انجام شود. (8)
امام باقر (علیه السلام) می‌فرماید:
کام فرزندانتان را با آب فرات و تربت امام حسین (علیه السلام) بردارید و اگر این دو یافت نشدند، کام آنان را با آب باران بردارید. (9)
امیر مؤمنان (علیه السلام) درباره آثار کام برداری با آب فرات فرمودند:
«اما إنَّ اهلَ الکوفَة لَو حَنَّکُوا اَولادَهُم بَماءِ الفراتِ لکانوا لَنا شیعة»؛
اگر مردم کوفه، کام فرزندان خود را با آب فرات برمی‌داشتند، همه‌ی آنان شیعه و پیرو ما بودند. (10)
امام صادق (علیه السلام) در آثار و برکات کام برداری کودک با تربت امام حسین (علیه السلام) می‌فرماید:
«حَنّکُوا اولادکم بِتربَة الحسینِ فإِنَّهُ أمانٌ»؛
کام فرزندان خویش را با تربت امام حسین (علیه السلام) بردارید که مایه ایمنی کودک خواهد شد. (11)

آثار جسمی و تربیتی ختنه کردن

از دیگر سنت‌های نیکو که تا روز هفتم تولد انجام می‌شود، ختنه کردن پسران است، در بعضی از روایات به حکمت اثر جسمی این عمل اشاره شده است، امام علی (علیه السلام) می‌فرماید:
فرزندان خود را روز هفتم تولد ختنه نمایید و هیچ گاه سرما و گرما شما را از این عمل باز ندارد؛ زیرا ختنه کردن طهارت و پاکیزگی جسمی کودک را به دنبال دارد. (12)
پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) در سخن زیبایی علاوه بر آثار جسمی ختنه به جنبه‌های روحی این عمل نیز اشاره می‌کند و می‌فرماید:
فرزندان خود را روز هفتم تولد ختنه نمایید؛ زیرا، این کار سبب می‌شود که کودک پاکیزه‌تر باشد و سرعت رشد و نمو او بیش‌تر گردد؛ روح او لطیف‌تر و با طراوت‌تر شود. (13)
تجربه و بررسی‌ها نشان می‌دهند، بچه‌هایی که در نوزادی ختنه می‌شوند، از رشد جسمی بهتری برخوردارند و این کار از جهت بهداشتی هم بسیار بهتر و مناسب‌تر است.

آثار «عقیقه»

یکی از سنت‌های پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و اهل بیت (علیهم السلام) این است که گوسفندی را در راه خدای متعال قربانی نمایند و گوشت آن را بپزند و یا میان فقیران و مؤمنان تقسیم نمایند، این کار دارای آدابی ویژه است که عقیقه نام دارد.
این کار تا آن جا دارای اهمیت است که گفته‌اند، اگر پدر و مادر این کار را انجام ندادند، خود فرد این کار را انجام دهد.
پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و امامان (علیهم السلام) فرموده‌اند:
هر فرزند و نوزادی با عقیقه نمودن بیمه می‌شود و سلامت او در گروی عقیقه است. (14)
ممکن است کسی بگوید: به جای کشتن گوسفند، پولش را صدقه می‌دهیم؛ آیا این کار جای عقیقه را می‌گیرد؟
همین پرسش از امام صادق (علیه السلام) پرسیده شد؛ عبدالله بن بکر می‌گوید: نزد امام صادق (علیه السلام) بودم که فرستاده‌ی عموی آن حضرت، عبدالله بن علی وارد شد و عرض کرد: عموی شما می‌گوید: ما به دنبال گوسفند برای عقیقه گشتیم، ولی، پیدا نکردیم؛ نظر شما چیست؟ آیا پولش را صدقه بدهیم؟ امام (علیه السلام) فرمود: چنین کاری نکنید؛ زیرا، خداوند متعال غذا دادن به دیگران و ریختن خون قربانی را دوست دارد. (15)
معنای این روایت این است که صدقه هم جایگزین عقیقه نمی‌شود؛ توجه به دعای عقیقه، آثار آن را بیان می‌کند؛ امام صادق (علیه السلام) فرمودند: رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به هنگام عقیقه کردن این دعا را قرائت می‌فرمود:
«بِسمِ اللهِ عقیقة عن الحسن و قالَ: اللهُمَّ؛ عَظمُها بِعظمِهِ و لحمُها بلحمِهِ و دَمُها بِدَمِهِ و شَعرُها بِشَعرِهِ، اللهمَّ اجعَلها وِقاءً لِالِ مُحمدٍ علیه و آله»؛
به نام خدا، عقیقه‌ای است از حسن، پروردگارا! استخوانش را در مقابل استخوان او و گوشت و خونش را در برابر گوشت و خونش و مویش در مقابل مویش (او را به سلامت دار) خداوندا! این قربانی را مایه حفظ پیامبر و اهل بیت او قرار بده. (16)
با توجه به معنای این دعا می‌فهمیم که اجزای گوسفند در مقابل اعضای بدن نوزاد قرار می‌گیرند و باعث می‌شوند که سلامت آن‌ها بیمه گردد.

انتخاب نام و آثار تربیتی آن

انتخاب نام، یکی از مهم‌ترین کارهایی است که پدر و مادر برای مهمان تازه وارد خود انجام می‌دهند. نام، همواره، تا پایان عمر و بلکه بر اساس روایات حتی در قیامت نیز همراه شخص است، بیش‌ترین چیزی است که فرد به آن خوانده می‌شود و نشانه فرهنگ خانوادگی فرد است؛ همچنین، آثار تربیتی و روحی فرزندان بر شخص می‌گذارد؛ از این رو، در روایات یکی از حقوق فرزند بر پدر این شمرده شده است که نامی نیکو برای فرزندش، انتخاب نماید. برای نامگذاری و آثار آن به نکات ذیل توجه نمایید!
1. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرماید: نخستین هدیه‌ای که هر یک از شما به فرزند خود می‌دهد، نام نیکو است؛ پس بهترین نام را برای فرزند خود انتخاب نمایید. (17)
2. انتخاب نام مناسب و خوب حق فرزند است و آنان که نام‌های غیر مناسب برای فرزندان خود می‌گذارند، حقوق آنان را ضایع کرده‌اند؛ رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
«حقُّ الوَلدِ عَلی الوالِدِ ان یُحَسِّنَ أسمَهُ»؛
حق فرزند بر پدرش این است که نام نیکو برایش انتخاب کند. (18)
3. اگرچه اسم و الفاظ، به تنهایی سبب سعادت و خوشبختی انسان نمی‌شوند، زمینه ساز تأثیرات روحی و روانی بر فرزند می‌گردند.
4. هر نامی که بر فرد گذارده می‌شود، با تکرار و انس هر روز و شب، آن معنا و نام در ذهن و روان تأثیر می‌کند و پیوند خاصی با آن ایجاد می‌شود که در سعادت، رستگاری و یا شقاوت و گمراهی فرد سهمی به سزا دارد.
5. در میان اهل بیت (علیهم السلام) رسم چنین بود که از آغاز تولد نوزاد پسر تا روز هفتم او را «محمد» می‌نامیدند، تا از همان آغاز روح و روان، فکر و مغز کودک با نام محمد آشنا شده باشد و فطرت پاکش را بیدار نمایند. اتمام صادق (علیه السلام) می‌فرماید: هیچ نوزادی برای ما متولد نمی‌شود، مگر این که نخست او را محمد می‌نامیم و پس از هفت روز، اگر خواستیم نامش را تغییر می‌دهیم و اگر نخواستیم همان نام را بر او می‌گذاریم. (19)
6. در قیامت نیز انسان‌ها با نام خوانده می‌شوند؛ امام صادق (علیه السلام) می‌فرماید: نام‌های خود را نیکو گردانید؛ زیرا، در قیامت با همان نام خوانده می‌شوید؛ ای فلانی! فرزند فلان! برخیز و به سوی نور خود گام بردار و ای فلانی! ‌ای فرزند فلان! نوری برای تو نیست. (20)
7. تأثیر نام نیک در قیامت در روایت آمده است. روز قیامت شخصی را می‌آورند که نامش محمد است؛ خدای متعال می‌فرماید: آیا حیا نکردی که همنام حبیب من محمد هستی و من شرم دارم که تو را عذاب نمایم، در حالی که همنام حبیب من هستی. (21)
8. بعضی از اسم‌ها برای دوران کودکی مناسبند؛ اما، برای بزرگسالان نیکو به نظر نمی‌رسند و گاه دستمایه‌ای برای تمسخر قرار می‌گیرند. در برخی از موقعیت‌های اجتماعی، صاحب نام از داشتن چنین نامی تحقیر می‌شود؛ بنابراین، پدران و مادران باید دقت کنند، نامی برای فرزند خود برگزینند که در تمام سال‌های عمر و برای همه موقعیت‌ها و جایگاه‌ها مناسب باشد.
9. بهترین نام‌ها برای پسران نام‌هایی هستند که حکایت از عبودیت و بندگی انسان نمایند. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: بهترین نام‌ها در پیشگاه الاهی «عبدالله» و «عبدالرحمن» است. (22)
10. برخی نام‌ها باعث برکت و گشایش می‌شوند؛ رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به جابر فرمودند: خانه‌ای که نام محمد در آن خانه باشد، خدای متعال روزی آن خانه را گسترش می‌دهد. (23)
11. نام نیکو سبب احترام می‌شود. رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: اگر نام فرزند خود را محمد نامیدید، گرامیش بدارید و برایش در مجالس جای نشستن بگشایید و به او بی‌احترامی نکنید. (24) در حدیثی دیگر فرمودند: چگونه نام فرزند خود را محمد می‌گذارید، سپس او را نفرین می‌کنید؟! (25)
باز فرمود: زمانی که نام فرزند خویش را محمد می‌گذارید، او را نزنید و محرومش نسازید! (26)
12. شخصی به امام صادق (علیه السلام) عرض کرد: ما فرزند خود را به نام شما و پدران شما می‌نامیم؛ آیا این کار سودی برای ما دارد؟ امام (علیه السلام) فرمود: آری! مگر دین چیزی جز مهر ورزیدن و بغض داشتن است؟ خداوند در قرآن می‌فرماید: اگر خدا را دوست دارید، از من پیروی کنید تا او نیز شما را دوست بدارد و گناهانتان را ببخشد که او آمرزنده و مهربان است. (27)

بدترین نام‌ها

13. از روایات استفاده می‌شود، نامگذاری به نام‌های پادشاهان ظالم و فرعون‌های تاریخ و دشمنان اهل بیت (علیهم السلام)، یا نام‌های بی‌محتوا، مکروه است. همچنین استفاده از نام‌هایی که یادآور قهر، غضب، ستم و ظلم باشند، یا بر صفاتی دلالت بنمایند که ویژه خداوند است و برخلاف خضوع و بندگی است، کراهت دارد، مثل خالد و مالک.
پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرماید:
«شَرُّ الاسماءِ ضِرارٌ وَ مَرَّةٌ وَ حَربٌ وَ ظالِمٌ»؛
بدترین اسم‌ها، ضرار (ضرر زدن)، شدت، جنگ و ظالم است. (28)
تا آن جا نام نیک دارای اهمیت است که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) نام‌های نامناسب افراد را تغییر می‌دادند. در حدیثی آمده است: مردی مسیحی از طرف پادشاه روم به حضور پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) شرفیاب شد؛ رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) از او پرسیدند: نامت چیست؟ پاسخ داد: عبدالشمس، پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: نامت را تغییر بده من نام تو را عبدالوهّاب گذاشتم. (29)
14. شیطان از نامگذاری‌های باطل و سخیف شاد می‌شود؛ جابر از امام باقر (علیه السلام) نقل می‌کند که آن حضرت به کودک خردسالی فرمود: نامت چیست؟ گفت: محمد، حضرت فرمود: کنیه‌ات چیست؟ جواب داد: علی، حضرت فرمود: تو با این کنیه برای خود دژی ساخته‌ای که شیطان به تو راه نمی‌یابد. هرگاه شیطان می‌شنود که نام محمد و یا علی را صدا می‌زنند، همانند مس و سرب آب می‌شود و هرگاه بشنود کسی را به نام یکی از دشمنان ما می‌خوانند، به شادی و نشاط در می‌آید و بر خود می‌بالد. (30)

آداب معنوی شیر دادن

یکی از مراحل بسیار مهم کودک، دوران شیرخوارگی است که رعایت مسائل معنوی و آداب دینی تأثیر بسزایی در تربیت آینده‌ی وی دارد. از این رو آداب تأثیرگذار و زمینه ساز تربیت فرزند را یادآور می‌شویم:
1. همان گونه که گفتن «بسم الله الرحمن الرحیم» در ابتدای غذا، ما را از ضررهای احتمالی غذا مصون می‌دارد، اکنون که نوزاد نمی‌تواند این جمله را بگوید، مادر به جای او با صدای مادرانه این جمله را با توجه بر زبان می‌آورد تا خود و نوزادش را از برکات آن بهره مند سازد.
2. بهتر است، مادران گرامی در هنگام شیر دادن به نوزاد خود، با وضو باشند؛ زیرا وضو نورانیتی در آن‌ها ایجاد می‌کند که در هنگام شیر دادن آلودگی‌ها را پوشانده و از طرفی زمینه حق طلبی و پذیرش احکام دین را در کودک ایجاد می‌کند.
3. در هر نوبت شیردهی ذکری را انتخاب کرده و با توجه و خلوص نیّت تکرار کنند که این اذکار، در ذهن و روح کودک می‌نشیند و آثار زیبایی بر افکار آینده‌ی او می‌گذارند.
4. در حالت‌های روحانی و معنوی مثل مجالس اهل بیت (علیهم السلام) و محافل روضه، گریه و سوگواری بر امام حسین (علیه السلام) به فرزند خود شیر دهند.
5. در تمام مدت شیردهی، به دقت مواظب حلال و حرام بودن آنچه می‌خورند و می‌آشامند باشند که قطره‌ای شیر حرام می‌تواند آینده کودک را تباه سازد. در این زمینه، از همسر خود نیز بخواهید در تهیه غذا و خوراکی‌های این دوران دقت ویژه‌ای بنماید.
6. در هنگام شیر دادن، به کودک آرامش بیش‌تری دهند؛ او را نوازش کنند؛ با لحنی مهربانانه با او حرف بزنند؛ برایش زمزمه‌های معنوی بخوانند؛ مواردی که ذکر شدند، در ذهن و فکر کودک ضبط می‌شوند و شخصیت آینده او را تشکیل می‌دهند.

روزی که ز مادر زادم *** چشم خود را به جهان بگشادم
نه خبر از کم از بیشم بود *** نه دل داغ و دل ریشم بود
آن که چون سایه مرا بر سر بود *** همه جا و همه جا مادر بود
تا که قنداقه من بر می‌داشت *** تا که پستان به دهانم بگذاشت
باده از خم غدیرم می‌داد *** یا علی گفته و شیرم می‌داد

7. در دوران شیردهی باید از تمام هیجانات روحی و حالات عصبی بپرهیزند؛ زیرا، دقیقاً این ویژگی‌ها، به فرزند منتقل می‌شوند. پدران نیز باید با توجه به این نکته فضای مناسب و آرامی را در این دوران فراهم سازند و از جهت روحی و معنوی همسر خود را یاری دهند.
8. حالت جنابت حالت پسندیده‌ای نیست و باقی ماندن بر این حالت مکروه است. یکی از آداب تربیتی که رعایت آن درباره شیر دادن نوزاد پسندیده است، پاک بودن مادر از نظر جسمی و روحی است؛ بنابراین، مناسب است در حالت جنابت که حالت دوری از خداست، به نوزاد خود شیر ندهند به گونه‌ای برنامه ریزی کنند که به ضرورت هم لازم نباشد، در این حالت به کودک شیر دهند.

آثار تربیتی شیر مادر

پس از دوران جنینی، مهم‌ترین و سرنوشت ساز‌ترین دوران، دو سال زمانی است که کودک از شیر تغذیه می‌کند و نخستین گام‌های زندگی خود را در این دنیا بر می‌دارد.
اهمیت بسیار زیاد این دوران باعث شده است، اهل بیت عصمت (علیهم السلام) سخنان بسیاری را در این زمینه ارائه نمایند و از دیگران بخواهند که با توجه به دستورات این دوران، آینده زیبایی برای فرزندان خود فراهم آورند.

پاداش و ارزش شیردهی مادران

خدای متعال برای کارهای بزرگ، پاداش‌هایی غیر قابل توصیف در نظر می‌گیرد و با بیان آن توسط پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) مردم را به این گونه کارها تشویق و ترغیب می‌نماید. مادران گرامی، برای پی بردن به ارزش و اهمیت شیر دادن به کودک خود این روایت را با دقت بخوانند: امّ سلمه (همسر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)) گفت:‌ای فرستاده‌ی خدا! مردان تمام نیکی‌ها را برده‌اند؛ آیا برای زنان مسکین چیزی مانده است؟! پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
آری! هنگامی که زن باردار می‌شود، همانند روزه دار شب زنده داری است که با جان و مال خود در راه خدا جهاد می‌کند؛ هرگاه فرزند خود را به دنیا می‌آورد، اجر و پاداشی دارد که هیچ کس از عظمت آن آگاهی ندارد و هرگاه به فرزند خود شیر می‌دهد با هر مکیدن نوزاد، پاداشی به او عنایت می‌کند که برابر است با آزاد کردن بنده‌ای از فرزندان اسماعیل و هنگامی که از شیر دادن فرزند خود فارغ می‌شود، فرشته‌ای بزرگوار به پهلوی او می‌زند و می‌گوید: اعمال خود را از سرآغاز کن که خدای متعال گناهان پیشین تو را آمرزید. (31)
این پاداش عظیم، نتیجه‌ی آثاری است که شیر مادر در فرزند به جای می‌گذارد و زمینه سعادت او را فراهم می‌کند.
پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: هیچ شیری برای نوزاد بهتر از شیر مادرش نیست؟ (32) و امیر مؤمنان علی (علیه السلام) نیز فرمود: برای نوزاد هیچ شیری با برکت‌تر از شیر مادرش نیست. (33)

ویژگی‌های شیرده

از آنچه اهل بیت (علیهم السلام) درباره‌ی صفات و ویژگیهای دایه و شیرده فرموده‌اند، به آثار تربیتی شیر در نوزادان پی می‌بریم؛ بنابراین، این دوران را باید دوران طلایی و سرنوشت ساز دانست. اکنون به صفات دایه توجه کنید تا آثار شیر را بهتر متوجه شوید. در احادیث آمده است که این زنان را به عنوان دایه برای فرزندان خود انتخاب نکنید که شیر آنان آینده‌ی فرزند شما را تباه می‌کند.

1. زنان بی‌خرد:

امیرمؤمنان علی (علیه السلام) می‌فرماید: رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند:
«اِیَّاکُم أن تَستَرضِعُوا الحمقاءَ، فَإنَّ اللبنَ یُنشه علیه»؛
بپرهیزید از این که زن بی‌خرد و نادانی را برای شیر دادن به فرزند خود انتخاب نمایید؛ زیرا، شیر پایه و اساس رشد و نمو کودک است. (34)
این حدیث نشان می‌دهد که حماقت و نادانی زن، توسط شیر او به نوزاد منتقل می‌شود و زمینه‌های شقاوت او را در آینده فراهم می‌سازد. در مقابل اگر زنی که به نوزاد شیر می‌دهد، دارای دانایی، خرد و عقل باشد، این ویژگی‌ها، با شیر وی به فرزند منتقل می‌شود و اساس سعادت و رستگاری فرزند، شکل می‌گیرد.

2. زنان بی‌عفت و بی‌عقل

پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) توصیه و سفارش می‌فرماید: از این که زنان بدکاره و دیوانه، به فرزندان شما شیر دهند، پرهیز کنید؛ زیرا، شیر اثرگذار است!
صفات شیردهنده به فرزند منتقل می‌شود، همان گونه که ویژگی‌های جسمی از شیر منتقل می‌شود؛ بنابراین، زنی که فکر و ذهنش به گناه آلوده است، همان آلودگی را به فرزند منتقل می‌سازد و زمینه‌های تباهی زندگی او را فراهم می‌کند.

3. زنی که دشمن اهل بیت (علیهم السلام) است

اعتقادات زنی که به نوزاد شیر می‌دهد، در او اثر می‌گذارد؛ اگر دارای تقوا و عفت باشد، زمینه ساز پاکدامنی می‌گردد و اگر دشمن اهل بیت (علیهم السلام) باشد، زمینه‌های گمراهی را در کودک ایجاد می‌کند. امام صادق (علیه السلام) فرمود: شیر دادن زن یهودی و نصرانی نزد من بهتر است، از این که زن ناصبی و دشمن اهل بیت (صلی الله علیه و آله و سلم) به فرزندی شیر دهد؛ پس زنان ناصبی را به عنوان دایه برای فرزندان خود انتخاب نکنید. (35)
امیر مؤمنان (علیه السلام) در همین زمینه می‌فرماید:
دایه‌ای برای فرزند خود انتخاب کنید که در صورت و سیرت نیکو باشد، زیرا، ویژگی‌های او به طفل سرایت میکند و طفل در سیرت و صورت شبیه شیرده خود می‌شود. (36)

چند داستان عبرت انگیز در آثار شیر

درباره‌ی تأثیر شیر پاک و ناپاک بر سرشت آدمی و آینده انسان، داستان‌های زیادی نقل شده است؛ این قصه‌های حقیقی، تأکیدی بر سخنان پیشوایان معصوم (علیهم السلام) است تا خوانندگان محترم با خواندن این ماجراها، اطمینان پیدا می‌کنند و تلاش خواهند کرد، آداب شیردهی نوزادان را بیش‌تر مراعات نمایند.

تأثیر شیر مادر در شیخ انصاری (قدس سره)

شیخ انصاری (قدس سره) یکی از فقیهان و عالمان بزرگ شیعه است که همواره یاد و نامش در حوزه‌ها باقی خواهد ماند.
به مادر شیخ گفتند: عجب بچه‌ای تحویل جامعه داده ای! ایشان در جواب گفت: توقع من از شیخ مرتضی بیش‌تر بود؛ زیرا، در مدت دو سالی که به او شیر می‌دادم، هیچ گاه بدون وضو نبودم؛ حتی اگر نیمه شب می‌خواستم به او شیر بدهم، وضو می‌گرفتم و چنین می‌کردم. (37)

سخنان مادر مقدس اردبیلی (قدس سره)

از مادر مقدس اردبیلی پرسیدند: چگونه توانستی چنین فرزند پاک و سالمی را به جهان اسلام تحویل دهی؟ در پاسخ گفت: من هرگز لقمه‌ی شبهه ناک به وی نخوراندم و همیشه با وضو شیرش دادم؛ هرگز چشمم به نامحرم نمی‌افتاد و در تربیت فرزندم مسأله طهارت و نظافت را مراعات می‌کردم و سعی می‌کردم تا با بچه‌های خوب و با ادب همبازی شود. (38)
آری، وقتی مادر این گونه، دقت و ظرافت و با معنویت در دوران شیردهی، به فرزند خود شیر می‌دهد، همراه آن زمینه‌های رستگاری و افتخار را در نوزاد به وجود می‌آورد. در مقابل اگر مادری با افکاری آلوده به گناه به کودک خود شیر دهد. همراه شیر دادن، فکر گناه و زشتی را به فرزند خود منتقل می‌سازد و پایه‌های زشتی را در او بنا می‌نهد.

فایده‌های دیگر شیر مادر

پس از گذشت زمان‌های طولانی در دو قرن اخیر، بخشی از فواید و تأثیرات شیر مادر بر فرزند کشف شده است که به برخی از آن‌ها اشاره می‌کنیم:
1. تغذیه با شیر مادر باعث برقراری روابط عاطفی و روانی میان مادر و فرزند می‌شود: احساسی که مادر در هنگام شیر دادن به فرزند خود منتقل می‌کند، هنگامی که او را در آغوش می‌گیرد، همبستگی عاطفی میان آن‌ها ایجاد می‌شود که از هیچ راه دیگری این همه عطوفت به دست نمی‌آید.
2. خدای متعال شیر مادر را به گونه‌ای آفریده است که تمام نیازهای کودک را برطرف می‌سازد و از جهت پروتئین، چربی و قند هیچ کمبودی ندارد و هیچ حساسیت پوست و آلرژی در کودک ایجاد نمی‌شود.
3. علوم پزشکی روشن، شیر مادر را دارای پادزهرهایی می‌داند که از اثر کردن میکروب‌ها جلوگیری می‌کند و موجب مصونیت، تحریک و تقویت بدن کودک می‌شود.
4. کودکانی که از شیر مادر استفاده می‌کنند، تا پایان عمر بدنی سالم‌تر دارند؛ حتی، در هنگام سالمندی از سلامت دستگاه قلب و عروق بهره مند می‌گردند.
5. شیر مادر، تنها ماده‌ی غذایی شناخته شده است که ضریب هوش طفل را تا هشت واحد می‌تواند افزایش دهد. (39)
نکته مهم: اگر مادران؛ به هر دلیلی مثل کمبود شیر یا مریضی ناچار شدند، به فرزند خود شیر خشک بدهند، باز هم به جهات معنوی آن دقت کنند. هنگام آماده کردن شیر خشک با وضو باشند؛ فرزند خود را در آغوش بگیرند، رو به قبله بشینند و شیر دادن را با همان الفاظ و اذکار زیبا، مثل زیارت عاشورا یا آیات قرآن، همراه نمایند، تا در حد امکان آثار نیک آداب معنوی شیر دادن، به فرزند منتقل گردند.

پی‌نوشت‌ها:

1. حلیة المتقین، ص 145.
2. الکافی، ج 6، ص 24، الجعفریات، ص 32 «من ولدله مولودُ فلیوذن فی اذنه الیمنی باذان الصلاة و لیقم فی اذنه الیسری، فإِنَّها عصمة من الشیطان الرجیم»
3. مستدرک الوسائل، ج 4، ص 62، ج 5، ص 138 «فإِنَّ ذلک عصمة مِن الشیطان الرجیم و الافزاعِ لُهُ»
4. همان.
5. الکافی، ج 6، ص 23، تهذیب الاحکام، ج 7، ص 436.
6. مجمع البیان، ج 6، ص 13، تاج العروس، ج 16، ص 35.
7. مستدرک الوسائل، ج 15، ص 137.
8. المقنعة، ص 521، النهایة ص 500، مسالک الافهام، ج 8، ص 395، جواهر الکلام، ج 31، ص 253، تفصیل الشریعة، کتاب نکاح، ص 526.
9. وسائل الشیعة، ج 15، ص 138.
10. همان، ج 17، ص 202.
11. مستدرک الوسائل، ج 15، ص 139.
12. تحف العقول، ص 119.
13. وسائل الشیعة، ج 15، ص 165 «إختتنوا أولادکم یوم السابع، فانه أطهر و اسرع نباتا للحم و إروح للقلب»
14. مستدرک الوسائل، ج 15، ص 140، بحارالانوار، ج 43، ص 256، کنز العمال، ج 16، ص 431.
15. وسائل الشیعة، ج 15، ص 146.
16. الکافی، ج 6، ص 33، الوافی، ج 23، ص 1326، وسائل الشیعة، ج 21، ص 430.
17. وسائل الشیعة، ج 15، ص 122.
18. نهج البلاغه، ص 488، من لا یحضره الفقیه، ج 4، ص 372.
19. مستدرک الوسائل، ج 15، ص 127.
20. عدة الداعی، ص 78.
21. مستدرک الوسائل، همان، ص 130.
22. مجموعه ورام، ص 26.
23. همان.
24. همان.
25. کنزالعمال، ج 16، ص 418.
26. همان، ص 218.
27. آل عمران / 31، مستدرک الوسائل، ج 15، ص 129.
28. وسائل الشیعة، ج 21، ص 399.
29. مستدرک الوسائل، ج 15، ص 128 حدیث 7.
30. وسائل الشیعة، ج 21، ص 393.
31. وسائل الشیعة، ج 15، ص 175.
32. مستدرک الوسائل، ج 15، ص 156.
33. همان، ص 157.
34. همان، ص 157.
35. مستدرک الوسائل، ج 15، ص 162.
36. حلیة المتقین، ص 158.
37. ر.ک: زندگی نمامه شیخ انصاری، ص 91 و زندگی و شخصیت شیخ انصاری، ص 78-79.
38. روزی حلال، ص 176-177 به نقل از چهل مجلس، هزار حدیث، ص 141.
39. رک: حقوق متقابل کودک و ولی در اسلام، ص 153، حقوق فرزندان از دیدگاه اسلام، ص 44 و 63.