وان/ تروست وئیک، آدریان پائتس

pᾱets vᾱn trōstveik] [ᾱdriᾱn
Adriaan Paets van Troostwijk
(ت. اوترخت، هلند، 14 اسفند 1130/ 4 مارس 1752؛ و . نیوورسلوس، هلند، 14 فروردین 1216/ 3 آوریل 1837)، شیمی.
درباره‌ی تحصیلات تروست وئیک اطلاعی در دست نیست. از هجده سالگی تا زمانی که در 1195 بازنشسته شد به عنوان بازرگان در آمستردام کار می‌کرد. شیمیدان هلندی مهمی نیز بود و بین سالهای 1157 و 1197 سی و پنج اثر انتشار داد. از 1185 تا 1195 عضو «مؤسسه‌ی پادشاهی علوم، ادبیات، و هنرهای زیبا» («فرهنگستان پادشاهی علوم هلند» فعلی) بود. در 1195 به نیوورسلوس نقل مکان کرد و تا آخر عمر در آنجا ماند.
وان تروست وئیک از دوست پزشک خود، ژان رودولف دئیمان (1122-1187)، و از مارتینوس وان ماروم، مدیر موزه‌ی تیلر در‌ هارلم، بسیار تأثیر پذیرفته بود. وان تروست وئیک از 1157 تا 1171 نتایج تحقیقات شخصی و کارهائی را که با همکاری دئیمان، وان ماروم، و کراینهوف انجام داده بود منتشر ساخت. او به همراه دئیمان درباره‌ی بهتر شدن هوا در اثر رشد گیاهان (1157)، ماهیّت و خواص دیوکسید کربون (1160)، و تأثیر برق شیمیایی ] برقی که با وسایل شیمیایی بوجود می‌آید[ هم بر بیماران و هم بر افراد سالم به بررسی پرداخت. در 1162 اثری را که همراه وان ماروم راجع به برق ساز (الکتروفورز) نوشته بود و، چهار سال بعد، کار مشترکی درباره‌ی بخارهای زیان بخش باطلاقها، معادن، و کارخانه‌ها منتشر ساخت. آنان ، با استفاده از ماشین برقی وان ماروم، تأثیر شیمیایی برق بر گازهای گوناگون و اوکسیدهای فلزی را بررسی کردند. این دو تن، پس از تولید جرقّه در هوای عاری از آتشمایه (اوکسیژن)، متوجه شدند که هوا «بوی بسیار تندی یافته بود که در نظر ما خیلی شباهت به بوی تند مادّه‌ی برقی داشت، آن هم بسیار شدیدتر از آنچه قبلاً استشمام کرده بودیم» (مشاهده‌ی اوزون). هنگامی که در هوای ثابت (دیوکسیدکربون) جرقّه زدند، حجم آن اندکی افزایش یافت. آنها مقادیر مساوی هوای ثابتِ برق گرفته و برق نگرفته بر روی آب وارد کردند و دیدند که پس از دو روز یک دهم آب ولی دو پنجم هوای اولیه باقی مانده است. اما متوجه نشدند که بخشی از هوای ثابت برق گرفته به مونوکسیدکربون و اوکسیژن تجزیه شده است. دئیمان و تروست وئیک، در ضمن نخستین آزمایشهایشان در زمینه‌ی تجزیه‌ی آب به وسیله‌ی جرقه‌ی برقی، دیوکسید کربون را نیز در معرض تخلیه‌های شدید برقی قرار دادند و دریافتند که حجم هوای اشتعال پذیری که از این راه بدست آمده در واقع مونوکسیدکربون است، و نه ئیدروژن، و این نتیجه‌ی غلط را گرفتند که هوای ثابت حاوی آب است.
در 1164 وان تروست وئیک رساله‌ای درباره‌ی انواع هوا، که بتازگی کشف شده بود، انتشار داد و با کراینهوف اثری درباره‌ی استفاده از برق در فیزیک و پزشکی تألیف کرد (1167). تروست وئیک، که تا 1167 هوادار نظریه‌ی آتشمایه (فلوژیستون) بود، تحت تأثیر نوشته‌های وان ماروم (1166) و آلکساندر پتروس ناهوئوس (1167)، عقیده‌ی پیشین خود را کنار گذاشت. در 1168 وان تروست وئیک و دئیمان نتایج آزمایشهایشان درباره‌ی تجزیه‌ی آب به وسیله‌ی برق ساکن آن از راه احتراق را انتشار دادند.
در حوالی سال 1170 وان تروست وئیک، دئیمان، پیتر نیولانت، و نیکولاس بونت «باشگاه باتاویا» را، که بیشتر به «انجمن شیمیدانان هلند» معروف است، تأسیس کردند؛ این باشگاه محفلی بود از دوستان که برای بررسی شیمی تشکیل جلسه می‌دادند. آنتونیه لاوورنبورگِ داروساز و خرارت فورلیکِ پزشک بعداً به این گروه پیوستند. انجمن مذکور وسیله‌ای شد برای شناساندن کشفیات لاووازیه در هلند، و چندین مقاله در پشتیبانی از نظریه‌ی جدید اوکسایش انتشار داد. به احتمال زیاد، وان تروست وئیک در این انجمن، که فعالیت خود را تا 1187 ادامه داد، نقش رهبر را داشت. مقالاتی که شیمیدانان هلندی انتشار دادند در مجله‌ی Recherches physic-chimiques(«پژوهشهای فیزیکی – شیمیایی»، 1171-1173) جمع آوری شد و بعدها در یک ترجمه‌ی هلندی حجیم‌تر به نام Natuur- Scheikundige verhandelingen («مباحث طبیعی- شیمیایی»، آمستردام، 1799- 1801) انتشار یافت.
وان تروست وئیک درباره‌ی تهیه‌ی گاز اولفینی (اتیلن) از عمل جوهر گوگرد غلیظ بر الکل اتیلیک و تهیه‌ی کلورور اتیلن از تأثیر کلور بر اتیلن نیز بررسی کرد (1173). ترکیب اخیر هنوز هم به روغن هلندی یا مایع هلندی مشهور است. او در همان سال گزارشی هم درباره‌ی تابش حاصل از اختلاط گوگرد و فلزات گوناگونی که در جائی بی اوکسیژن حرارت داده شوند انتشار داد.

کتابشناسی

یکم. کارهای اصلی. فهرستی از نوشته‌های وان تروست وئیک درBibliographie des chimistes hollandaise dans la période de Lavoisier» ، از ه.پ.م.وان در هورن دن بوس، در ArMT، دوره‌ی دوم، 6 (1900)، 375-420، موجود است. آثار او عبارتند از Verhandeling over het nut van den groeij der boomen en planten, tot zuivering der lucht (آمستردام، 1780)، با همکاری ی.ر.دئیمان؛ Verhandeling over de vaste lucht (روتردام، 1781)، با همکاری دئیمان؛ Verhandeling over de vorderingen in de luchtkennis (آمستردام، 1785)، De l,application de l"électricité à la physique et à la médecine (آمستردام، 1788)، با همکاری ک.ر.ت. کراینهوف؛ و «Lettre à M.de la Métherie, sur une manière de décomposer l"eau en air inflammable et en air vital» در JPCHA، 35 (1789)، 369-378، با همکاری دئیمان.
نوشته‌های بعدیش عبارتند از: Beschrijving van een electriseer-machine en van proefnemingen met dezelve in het werk gesteld (آمستردام، 1790)، با همکاری دئیمان؛ « Expériences sur l"inflammation du mélange de soufre et de métaux, sans la présence de l,oxigène»، در RPC، 3 (1794)، 71-96، با همکاری دئیمان و دیگران؛ « Recherches sur les divers espèces dez gaz, qu"on obtient en mêlant l"acide sulfurique concentré avec l"alcool»، در JPCHA، 45 (1794)، 178-191، با همکاری دئیمان، بونت، و لاوورنبورگ.
دوم. خواندنیهای فرعی. درباره‌ی وان تروست وئیک و آثارش، ــــ De Nederlandsche scheikundigen van het laatst der vorige eeuw، از ه.پ.م. وان در هورن وان دن بوس (اوترخت، 1881)؛ Het aandeel dat de Scheikundigen in Frankrijk, Engeland, Duitschland en Noord-en Zuid- Nederland hebben gehad in het tot algemeene erkenning brengen van het System van Lavoisier، از همو (آمستردام، 1895)؛ «Matěriaux pour l"histoire de la chimie dans les Pays- Bas A.Paets van Troostwijk,un chimiste d"Amsterdam de la fin du 18e siècle, 1752-1837» از همو، ArMT، دوره‌ی دوم، 9 ، بخش 2 (1904)، 155-199؛ و « Adriaan Paets van Troostwijk»، از همو، در CW، 6 (1909)، 35-1 . نیزــــــDas Lachgas. Eine chemisch- Kulturhistorische Studie ، از ا.کوهن (لایپ تسیش، 1907)، 14-21؛ و « Uiteenzettingen van het stelsel van Lavoisier door Nederlanders in het laatste Kwart van de achttiende eeuw» در SH، 8 (1966)، 89-100.
منبع مقاله :
گیلیپسی، چارلز کولستون؛ (1387)، زندگینامه علمی دانشوران، برگردان: احمد آرام، [و دیگران]، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اول