نویسنده:
جغرافیای فناوری فضایی جهان را می‌توان به چار قاره بزرگ تقسیم کرد:
قاره اول مربوط به ابرقدرت‌های فضایی است. کشورهایی که صاحب پیشرفته ترین صنایع فضایی بوده و بخش بزرگی از بازار این صنعت را در اختیار دارند. آمریکا، روسیه، چین، ژاپن و کشورهای عضوسازمان فضایی اروپا در قاره ابرقدرت‌های فضایی جهانند. اینها کشورهای پیشتازی هستند که تقریبا در تمام عرصه‌های صنعت فضایی حرف‌های زیادی برای گفتن دارند.
قاره دوم کشورهایی را شامل می‌شود که عنوان «قدرت‌های نوظهور فضایی» را یدک می‌کشند. روند توسعه فناوری فضایی در این کشورها به گونه‌ای ا ست که در آینده بسیار نزدیک می‌توانند نقش موثری در بازار جهانی بازی کنند. هندوستان، کره جنوبی و شمالی، برزیل و ایران از جمله مهم ترین مدعیان این قاره هستند. البته در این بین هندوستان نسبت به بقیه بسیار پیشرفته تر و پیشتازتر است. در این میان، کشوری مانند پاکستان با وجود پتانسیل بالای که برای توسعه برنامه‌های فضایی دارد، فعالیت‌های خود را به چند شاخه کوچک (بیشتر با ماهیت نظامی) محدود کرده است. قاره سوم کشورهایی هستند که بیشتر از آنکه به دستیابی به فناوری فضایی فکر کنند، ترجیح می‌دهند «مصرف کننده» باشند. اما برخی از این کشورها طرح‌های بلند مدتی برای ورود به صنعت فضایی دارند. به طور مثال ترکیه و امارت متحده عربی در همسایگی کشورمان برنامه‌هایی را برای سرمایه گذاری در بخش صنعت فضا دنبال می‌کنند.
اما کشورهای قاره چهارم، هیچ برنامه‌ای برای فعالیت‌های فضایی ندارند و اغلب، کشورهایی هستند که از لحاظ مالی و فرهنگی در سطح بسیار پایینی قرار دارند.
NASA
سطح فناوری فضایی در آمریکا به جرات یک سروگردن از سایرکشورهای جهان بالاتر است. این کشور در صنعت فضایی توسعه همه جانبه‌ای داشته و بیشتر از هر کشوری در جهان در این زمینه هزینه می‌کند. بودجه فضایی آمریکا چیزی در حدود 19 میلیارد دلار در سال است. این رقم به تنهایی بیشتراز بودجه سازمان فضایی اروپا، روسیه و چین است یکی از ابتکارات جالب امریکا در یک دهه گذشته، تقویت شرکت‌های خصوصی و مشارکت بیشتر و موثرتر آنها در برنامه‌های فضایی این کشور است. ناسا به واسطه این ابتکار عمل تقریبا در 5 سال آینده صاحب ناوگان کاملی از پرتابگرها و فضاپیماهای سرنشین دار ایمن و ارزان قیمتی شده است که توسط بخش خصوصی این کشور توسعه پیدا کرده‌اند. به طور مثال فضاپیماهای سرنشین داری که در شرکت‌های اسپیس ایکس و بوئینگ در حال توسعه‌اند، به زودی کار انتقال فضانوردان آمریکایی را به ایستگاه فضایی بین المللی انجام می‌دهند. ایالات متحده امریکا قدرتمندترین و دقیق ترین سامانه ناوبری ماهواره‌ای در جهان در اختیار دارد و تقریبا نیمی از ماهواره‌های فعال حال حاضر در مدار زمین متعلق به این کشور است.
Russia-Roscosmos
کشور روسیه یا همان شوروی سابق، بسیاری از نخستین فضایی را در کارنامه فعالیت‌های خود دارد. این کشور آغاز عصر فضا بود و تاکنون حضور فعال و نقش برجسته خود را در فعالیت‌های فضایی جهان حفظ کرده است. هر چند این کشور در برهه‌ای از زمان به واسطه فروپاشی شوروی سابق دچار مشکلات عدیده‌ای در حفظ صنعت فضایی خود شد اما بالاخره با تدابیری که اندیشید، خطر تعطیلی را از سر صنایع فضایی اش دور کرد. روسیه پس از از سال 1379/2000 با پشت سرگذاشتن بحران‌های اقتصادی و اجتماعی، موفق به انجام برنامه ریزی بلندمدتی با هدف بازسازی صنعت فضایی شد که حضوری قدرتمند و موثرتر را در آینده برای این کشور به دنبال خواهد داشت. روسیه رکورددار بیشترین حضورفضانورد در فضا است و تقریبا نیمی از محموله‌های فضایی جهان از آغاز عصر فضاتاکنون از خاک روسیه به فضا پرتاب شده‌اند.
CHINA-GMSA
چین برنامه‌هایی برای فتح فضا از همان سال‌های آغازین عصر فضا دنبال می‌کرد. این برنامه‌ها درس ال 1349/ 1970 به نتیجه رسید و این کشور موفق به قراردادن نخستین ماهواره خود در مدار زمین شد. این کشور در همان دهه 1970 برنامه استراتژیک بلندمدتی برای توسعه برنامه‌های فضایی خود ریخت که البته بیشتر این فعالیت‌ها زیر نظر وزارت دفاع آن کشور انجام می‌شد. چین در سال 1372/1993 با تاسیس سازمان فضایی برنامه‌های فضایی خود را در ساختار جدیدی پی گرفت و به جرات می‌توان گفت که در بین کشورهای جهان بیشترین رشد را در سال‌های اخیر این کشور داشته است. به طوری که درسال 1382/2003 موفق به ارسال نخستین فضانورد خود به فضا شد و بعدها نخستین ایستگاه فضایی اش را در مدار زمین قرار داد. چین پس از روسیه و آمریکا، سومین کشوری است که توانسته است به طور مستقل فضانورد به فضا ارسال کند. یکی از دستاوردهای جالب توجه چینی‌ها در اکتشافات فضایی ارسال مدارگرد و سطح نشین به ماه بوده است. این کشور در نظر دارد تا دو دهه آینده نخستین فضانورد خود را به ماه بفرستد.
EuroPE-ESA
فعالیت‌های فضایی پراکنده برخی از کشورهای اروپایی موجب شده پس از جنگ سرد، تب برنامه‌های فضایی در این قاره بالا برود و سرانجام براساس ایده‌ای جالب، مجموعه کشورهای اروپایی تصمیم به تاسیس سازمان فضایی مشترک گرفتند. این سازمان فضایی را که با نام اسا () می‌شناسیم در سال 1354/1975 تاسیس شد و هم اکنون 19 عضو دارد در یمان کشورهای اروپایی، فرانسه، ایتالیا و آلمان پایه اصلی فعالیت‌های فضایی این قاره را تشکیل می‌دهند و سازمان فضایی اروپا با استفاده از پتانسیل‌های روسیه و آمریکا به شکلی مطلوب به گسترش صنعت فضایی در قاره سبز دست زده است. این سازمان را به جرات می‌توان نمونه بارزی از سیاست آهسته و پیوسته رفتن در امور فضایی دانست به نحوی که کشورهای عضو در تلاش برای استفاده و بهره برداری بیشتر از فضا و بازارهای مرتبط با آن در سطح جهانی هستند. کشورهای اروپایی در سال‌های اخیر در کنار توانمندی‌های خود در پرتابگرهای فضایی، در بازار خدمات ماهواره‌ای مخابراتی و رادیو تلویزیونی نیز حضور فعالی داشتند و قصد دارند در ساله‌های پیش رو با توسعه سامانه ناوبری ماهواره‌ای گالیله، سهمی هم از این بازار پر سود داشته باشند. اروپا در یک دهه گذشته، نمایش خیره کننده‌ای در اکتشافات فضایی خود به نمایش گذاشته است. فرود نخستین ربات بر سطح یک دنباله دار در سال جاری به همت آنها، یکی از هیجان انگیزترین لحظات تاریخ کاوش‌های فضایی را رقم زد.
JAPAN JAXA
ژاپن در سال 1382/ 2003 با ادغام سه نهاد فعال خود در حوزه علوم هوافضا، سازمان فضایی خود را با نام «زاکسا» تاسیس کرد. سازمان فضایی ژاپن به پشتوانه بیش از 40 سال فعالیت این موسسات و بودجه‌ای معادل 3/5 میلیارد دلار، توانست پایه و اساس طرح‌های بلند مدت فضایی خود را پی ریزی کند. این کشور هم اکنون به عنوان یکی از شرکای حاضر در برنامه ایستگاه فضایی بین المللی محسوب می‌شود. ژاپنی‌ها با طراحی و ساخت واحد تحقیقاتی «کیبو» در این ایستگاه از سال 1386/ 2007 به طور پیوسته فضانوردانی را در فضا داشته‌اند. این کشور در زمینه اکتشافات فضایی ماموریت موفقی را برای کاوش خورشید ماه و دنباله دارها در کارنامه خود به ثبت رسانده است. ماموریت موفقی مانند سولار به خورشید، اسمارت 1 و کاگویا به ماه و کاوشگر‌هایابوسا به دنباله دار‌هالی، از جمله این ماموریت‌ها به شمار می‌روند.
INDIA-ISRO
هند از جمله کشورهای باسابقه در انجام پرتاب‌های فضایی است. به طوری که آژانس علوم فضایی این کشور که مسئولیت مدیریت و توسعه برنامه‌های فضایی هند را بر عهده دارد، در سال 1348/ 1969 تاسیس شد. هندوستان به دلیل رقابت تسلیحاتی که با پاکستان طی سال‌های گذشته داشته، در زمینه توسعه موشک‌های بالستیک خود سرمایه گذاری کلانی کرده است و قابلیت‌های همین موشک‌ها پایه و اساس فناوری فضایی این کشور را تشکیل داده‌اند. هندی‌ها که در اصل جدی ترین رقیب برای چین به حساب می‌آیند، درصددند که فاصله فناوری خود را در تمامی زمینه‌ها با این کشور به حداقل برسانند و به عنوان یک قدرت فضایی نه تنها در آسیا، بلکه در جهان شناخته شوند یکی از محورهای توسعه برنامه‌های فضایی هند، پروازهای سرنشین دار به فضا است. این کشور از چند سال پیش برنامه‌هایی را برای طراحی و ساخت فضاپیمای سرنشین دار مداری آغاز کرده است و حتی نمونه آزمایشی از واحد بازگشت آن را نیز در سال 1389/ 2010 آزموده است یکی از اقدامات تحسین برانگیز هندوستان در عرصه اکتشافات فضایی، قراردادن فضاپیمای «مانگالیان» به عنوان نخستین کاوشگر فضایی آسیا در مدار مریخ بوده است. این نمایشی موفق از توان فضایی هند و پرتابگرهای آن در جهان به شمار می‌رود. البته هندی‌ها پیش از این نیز ماموریت‌های کاوشی در ماه انجام داده بودند.
IRAN-ISA
آغاز فعالیت‌های فضایی یاران تقریبا به اواخر دهه 40 خورشیدی برمی گردد. اما از آن زمان تاکنون فراز و نشیب‌های مختلفی در راه توسعه آن وجود داشته است. تغییر و تحولات سیاسی، جنگ تحمیلی و تحریم‌های همه جانبه بین المللی علیه ایران، هر کدام موانع بزرگی، دست کم از نظر زمانی، در راه پیشرفت این صنعت و سایر صنایع در ایران به شمار می‌رود. کشور ما از لحاظ میزان سرمایه گذاری در بخش فضا در رده پانزدهم جهان قرار دارد و ایران در زمره 10 کشوری قرار دارد که توانایی طراحی و ارسال ماهواره به فضا دارد. تلاش‌های مهندسان ایرانی در طراحی و ساخت ماهواره‌ها و محموله‌های زیستی مختلف زیرسایه سنگین تحریم‌ها بسیار ستودنی است اما سطح فناوری موجود در ایران در مقایسه با کشورهای پیشرفته جهان بسیار فاصله دارد. تمام ماموریت‌های فضایی انجام شده در ایران تاکنون بیشتر ماهیت آزمایشی داشته‌اند. هنوز چه در عرصه پرتابگرهای فضایی و چه در زمینه طراحی سامانه‌های فضایی کشور به توانمندی‌های لازم برای تجاری سازی این صنعت نرسیده است. به همین دلیل در زمان حاضر فناوری فضایی ایران نه فقط توانایی برطرف کردن نیازهای داخلی را ندارد، بلکه فعلا قادر نیست در بازار جهانی نیز حضور موثری داشته باشد، به طور مثال توان پرتابگرهای فضایی ایران قرار دادن محموله‌هایی حداکثر به وزن 50 کیلوگرم در مدار پایین زمین بوده است که این میزان توانایی به همراه ضریب اطمینان آن در بازار جهانی به هیچ عنوان توانایی رقابت ندارد. رسیدن به این نقطه مستلزم انجام برنامه ریزی‌های کارشناسی بلندمدت و اجرای دقیق آنهاست. در اینصورت می‌توان در آینده انتظار را داشت که ایران نیز در زمره کشورهای قدرتمند فضایی قرار گیرد.منبع مقاله :
ماهنامه دانشمند/ سال پنجاه و دوم/ شماره 7- مهر 1394.
/ج
