نویسنده: بهرام طوسی
منظور از ذکر منابع نوشتن اطلاعات دقیق و کامل در مورد هر منبعی است که در مقاله، پایان نامه، کتاب و دیگر آثار پژوهشی از آن استفاده کرده‌ایم، ذکر این منابع باید به طریقی باشد که خواننده در صورت تمایل بتواند:
الف: به آسانی به هر کدام که بخواهد دست یافته و
ب: به سهولت بتواند صفحه یا صفحاتی را که مطلب از آن گرفته شده پیدا نموده و برای اطلاع بیشتر آنرا بررسی و مطالعه کند.
منابع معمولاً در هر مقاله در دو جا ذکر می‌گردد:
اول- در زیرنویس‌های ارجاعی
دوم- در کتابنامه یا فهرست منابع در آخر اثر (رک: فصل هفتم)
زیرنویس
زیرنویس که در زبان فارسی پانویس، پانوشته، پاورقی و جز آن نیز نامیده شده است بر دو گونه می‌باشد:زیرنویس توضیحی و زیرنویس ارجاعی
1- زیرنویس توضیحی و انواع آن
در زیرنویس توضیحی نویسنده نکاتی را که به روشن شدن مطالب متن کمک کند و یا بخواهد چیزی را که احیاناً برای خواننده گنگ و مبهم است به صورت اطلاعات جانبی (معترضه) توضیح دهد به صورت زیرنویس می‌آورد. این زیرنویس دارای چند نوع است که در زیر به آن اشاره می‌شود.(1)الف- زیرنویس تشریحی
دراین نوع زیرنویس عبارت یا اصطلاح یا نکته‌ی مشکل، فنی یا غیر مصطلح از نظر بعضی خوانندگان خود را تشریح می‌کنیم.مثال 1:
فرض کنید در متن نوشته‌ی خود کلمه‌ی اگزیستانسیالیزم را به کار می‌بریم برای اینکه توالی مطالب مورد بحث به هم نخورد در زیر صفحه توضیح لازم را می‌دهیم:- به طور خلاصه اگزیستانسیالیزم یا اصالت وجود بر مبنای این تئوری قراردارد که انسان در جهانی پوج و بی هدف قرار گرفته که در آن ناچار است با به کار گرفتن آزادی اراده با محیط خود به مبارزه برخیزد. (در صورتی که توضیح کوتاه باشد بعضی نویسندگان آنرا داخل پرانتز در متن می‌آورند.):
مثال 2:
دکتر همایون فرخ می‌نویسد:به بینیم، نفائس العلوم در این باره چه نظری می‌دهد:
مشهور چنان است که علم عروض را اول بار خلیل بن احمد عروضی (متوفی به سال 170 ق) از روی علم موسیقی و ایقاع استخراج کرد و آنرا در پنج دایره شامل 5 بحر تدوین کرد ...)(2)
- ایقاع هم آهنگ ساختن آوازها- نفراتی چند است در ازمنه‌ی محدوده المقادیر و در ادوار متساوی الکمیه با اوضاع مخصوصه که طبع سلیم و مستقیم درک آنها کند – در مجمع الادوار آمده که این علم را موسیقی دانان دوره‌ی ساسانی ترتیب و تنظیم دادند. هـ. ف.
ب- زیرنویس تفسیری
درین گونه زیرنویس نویسنده مطالبی از متن را که لازم بداند مورد تفسیر قرار می‌دهد تا به روشن شدن معنی و مفهوم مطلب کمک بیشتری بنماید.مرحوم استاد جلال همائی در تفسیر مثنوی مولوی آورده است:
...
******
کی رمد از نی حمام آشنا *** بل رمد زان بی حمامات هوا
بس بگفتند شنی که خدمتها کنیم *** بر سمعنا و اطعناها تنیم
******
1- معلوم می‌شود این رسم در قدیم بوده است که برای رمیدان کبوتر از مزارع نی می‌زده‌اند؛ و شاید زدن نی برای رماندن حمام از مزرعه و بوستان مانند طبل و دهل زدن بوده است برای رماندن شتر و گاو از مزارع.
2- شنیدیم و فرمانبرداریم. مأخوذ از قرآن کریم (نسا: 45 مائده:8)(3)
ج- زیرنویس توضیحی
اگر در متن نوشته نام کسی یا مکان و چیز دیگری را ذکر کنیم می‌توانیم توضیح لازم را در زیرنویسی بیاوریم:فرض کنید در متن نوشته‌ی خود به نام سارتر اشاره می‌کنیم:
- ژان- پل سارتر بعد از جنگ جهانی دوم در فرانسه به عنوان سخنگوی اصلی فلسفه‌ی اگزیستانسیالیسم شناخته شده است.
یا آنکه در متن نوشته به نام سوران اشاره می‌کنیم. برای توضیح بیشتر در زیرنویس می‌آوریم:
- سوران در استان سیستان و بلوچستان و در نزدیکی سراوان قرار دارد.
مثال 2
فرض کنیم در متن مطلب خود به نام رابعه اشاره می‌کنیم و در حال نقل حالت یا داستانی از وی می‌باشیم که توضیحات اضافی در متن ممکن است روانی داستان را مختل کند، آنرا را در زیرنویسی می‌آوریم:- منظور رابعه‌ی قزداری بنت کعب است که احوالش در خاتمه‌ی نفحات الانس مولانا جامی آمده و در یکی از مثنویات شیخ عطار مجملی از حالاتش نظماً مذکور است (دهخدا). با رابعه‌ی عدویه که همزمان حسن بصری بود اشتباه نشود.
د- ارزشیابی و مقایسه
فرض کنید در متن نوشته‌ی خود نظریات عده ای از صاحبنظران را در مورد «الیوت» مطرح می‌سازیم و خط معینی را که بیشتر آنها بر آن تأکید می‌کنند دنبال می‌کنیم ولی از خواننده می‌خواهیم که نوشته ما را با نوشته‌های فرد دیگری که ممکن است نظری بسیار متفاوت ابراز داشته است مقایسه کند در این صورت عبارات یا کلماتی نظیر رک : ( رجوع کنید ) نگاه کنید به و جز آن را می‌توان استفاده کرد:- مقایسه کنید با: ادموند ویلسون، کاخ اکسل: «امروزه الیوت در مقام نقاد نیز مقام ویژه ای را به دسمت آورده که از نظر اهمیت برابر با مقام شاعری او می‌باشد» (لستر، ص. 114».
مثال دیگر:
در کتاب جستارهای فلسفی می‌خوانیم:
... دانسته نیست که در واقع یک جهان یا کیهان برجاست، یا چند کیهان. یا تعداد بیشماری کیهان. همچنین می‌توان «عالم کبیر» یا «مهجهان» [=Macrocosm] و «عالم صغیر» یا «جهان کوچک» یا «کهجهان» [=MacrocOSm] را قرینه وار در برابر هم نهاد.(4)
4 و 5- در این جا اصطلاحها به مفهوم فیزیکی بکار برده می‌شوند. نه به مفهوم عرفانی.
هـ- ارجاع خواننده به قسمت دیگری از مقاله یا نوشته:
درین صورت امکان دارد مطلبی را به صورت اشاره در قسمتی از نوشته‌ی خود بیاوریم که قبلاً در مورد آن توضیح کافی داده‌ایم یا در قسمتهای بعد آنرا به طور مشروح ذکر خواهیم کرد ولی لازم باشد چکیده‌ی آنرا برای تأکید یا آماده سازی ذهن خواننده و یا روشن شدن مطالبی که در جریان تشریح آن هستیم به صورت زیرنویسی بیاوریم.- ولی اهمیت امرسون به عنوان یک شاعر توسط بعضی از منقدین مورد سوال قرار گرفته است. (رک : فصل قبل ص. 6.)
مثال 2:
به زیرنویسی صفحه... توجه فرمائید.2- زیرنویس ارجاعی
منظور از این نوع زیرنویس ذکر منابع مورد استفاده در متن نوشته است این زیرنویس را می‌توان به دو صورت آورد:1- ذکر منابع مربوط به هر صفحه در زیر متن نوشته‌ی همان صفحه. این طریق برای خواننده بسیار راحت خواهد بود زیرا فقط با حرکت چشم از بالا به پائین صفحه به اطلاعات داده شده مراجعه کرده و بدون زحمت دنباله‌ی مطلب را ادامه می‌دهد.
2- ذکر کلیه‌ی زیرنویسها در آخر نوشته و یا پایان هر فصل. در کتابها و رساله‌های طولانی و در بعضی مقاله‌های کوتاه بنا به سلیقه‌ی نویسنده و یا طبق خواسته‌ی استاد درس مربوط می‌توان زیرنویسی‌ها را در آخر مقاله به طور مسلسل (قبل از فهرست منابع) ذکر کرد.
به نظر نگارنده این نوع زیرنویس تا اندازه ای کار خواننده را مشکل می‌سازد زیرا در حین خواندن مقاله هربار ناچار به قطع خواندن، ورق زده و دنبال منبع یا توضیح ذکر شده گشتن خواهد بود که تا حدودی ممکن است در درک مطلب و پی گیری هدف نویسنده وقفه ایجاد کند.
در مجلات می‌توان زیرنویس هر دو صفحه‌ی مقابل یکدیگر را در صورتی که دنباله‌ی یک موضوع باشد در پائین آخرین ستون صفحه سمت چپ به دنبال یکدیگر ذکر کرد تا:
1- مراجعه به آن برای خواننده آسان باشد، و
2- از نظر صفحه بندی و چاپ تولید اشکال کمتری کند تا اینکه زیرنویس هر ستون را در زیر خودش بنویسند و یا کلیه‌ی زیرنویسها را در آخر مطلب که گاه چندین صفحه با اولین زیرنویسها فاصله دارد بیاورند.
شماره گذاری زیرنویسها
همانطور که گفته شد ابتدا و انتهای هر مطلبی که از منبعی دیگر آورده شده باشد باید معلوم و مشخص باشد. ابتدای مطلب را طبق آنچه گفته شد در متن مشخص می‌کنیم ولی انتهای آن را با عدد معلوم کرده و در زیرنویس منبع مربوط را ذکر می‌کنیم.1- عدد زیرنویس را بعد از پایان هر مطالب و علامت مربوط (نقطه، نشان پرسش و غیره) کمی بالاتر از متن نوشته در سمت چپ آن قرار می‌دهیم.
2- اگر بخواهیم کلیه زیرنویسها را در آخر مقاله یا فصل کتاب بیاوریم، اعداد را به ترتیب به طور مسلسل می‌نویسیم.
3- اگر مایل باشیم زیرنویس هر صفحه را در همان صفحه بنویسیم، در هر صفحه اعداد از یک شروع خواهد شد. (شکل 8)
مثال:
شکل 1
طرز شماره گذاری برای زیرنویسها در متن مقاله
به طوری که در شکل 1 ملاحظه می‌کنید ابتدای مطالب مورد استفاده از اثر دکتر یوسفی با عبارت «اظهار نظر می‌کند» و «می افزاید» مشخص شده و انتهای هر کدام با عددهای 1 و 2 معلوم گردیده است از نظر رعایت امانت باید همیشه به همین طریق عمل کرد.توضیح:
اگر تعداد زیرنویسها در هر صفحه زیاد نباشد و بخواهیم منابع آنها را در زیر همان صفحه بیاوریم گاه به جای عدد از علاماتی نظیر:**
***
یا:
O، * ، + ، ....
و علایم دیگر نیز استفاده می‌شود (بدیهی است به کاربردن اعداد ساده ترین راه تواند بود).
طرز نوشتن زیرنویسها
1- کتاب
هرگاه زیرنویس مربوط به کتاب باشد:الف- برای اولین بار که به آن اشاره می‌کنیم:
1- در پائین صفحه بعد از نوشتن عدد مربوط نام کامل نویسنده را می‌نویسیم بعد ویرگول می‌گذاریم. (اول نام کوچک و بعد نام خانوادگی نوشته می‌شود. معکوس کردن این دو نام مربوط به فهرست منابع در آخر نوشته است که لازم است منابع را از روی نام خانوادگی نویسندگان به صورت الفبائی تنظیم کنیم).
2- عنوان کامل اثر را به دنبال نام نویسنده آورده و زیر آن خط می‌کشیم بعد ویرگول.
توضیح:
همیشه عنوان اثر را از روی صفحه‌ی عنوان به شکل کامل بنویسید. به نوشته‌ی روی جلد اعتماد نکنید زیرا گاه برای جلب مشتری و مسائل تجارتی و هنری (برای زیبائی!) تغییرات یا کم و زیادهائی در عنوان روی جلد مشاهده می‌شود.3- بعد از عنوان محل چاپ، دو نقطه (:) نام ناشر، ویرگول و تاریخ انتشار هر سه را داخل پرانتز ذکر می‌کنیم و بعد از پرانتز ویرگول می‌گذاریم.
4- حرف ص، برای یک صفحه یا صص. (مخفف کلمه‌ی صفحه یا صفحات) یا نقطه ای به دنبال آن.
5- شماره‌ی صفحه یا صفحاتی که مطالب مورد استفاده از آنجا گرفته شده است. (شکل 9)
شکل 2
زیرنویس- اولین باری که به اثر اشاره می‌شود
به طوری که در مثال بالا مشاهده می‌شود (1) برای جدا کردن زیرنویسها از متن نوشته، در پائین صفحه خطی افقی می‌کشیم که می‌تواند سرتاسر عرض صفحه را اشغال کند و یا تا نیمه‌ی صفحه یا حدود 1/3 عرض صفحه (از سمت راست) کشیده شود.
(2) سطر اول زیرنویسی مانند شروع بند یا پاراگراف (به اندازه‌ی پنج فاصله ماشین تحریر) تورفتگی دارد.
توضیح:
پیشگامان نویسندگی معاصر و اساتید بزرگوار در گذشته برای حفظ امانت برای اشاره به منابعی که مورد استفاده قرار داده بودند از کلماتی چون رک: (رجوع کنید به) یا رگ: (رجوع گردد به) یا نک: (نگاه کنید به) استفاده می‌کردند. این بدان علت بود که آن بزرگواران مقید به حفظ امانت بودند و در آن هنگام قوانین خاصی برای ارجاء و زیرنویسی در زبان فارسی وجود نداشت ولی به نظر نگارنده با وجود وضع مقرراتی که در این کتاب و سایر کتابهای مشابه روی اصول بین المللی ارائه شده است و برای حفظ هماهنگی و یکنواخت بودن کار پژوهشی استفاده از این علایم توضیح واضحات بوده و هیچ لزومی ندارد، مگر در مورد زیرنویس‌های ارزشیابی و مقایسه.ب- در دفعات بعد که به همین اثر اشاره می‌شود کافی است که فقط عنوان کتاب یا نام خانوادگی نویسنده را آورده ویرگول، ص. و شماره‌ی صفحه را ذکر کنیم. (یا صص. و شماره‌های صفحات را).
اگر بیشتر از یک اثر از یک نویسنده مورد استفاده قرار گرفته باشد چون استفاده از نام خانوادگی ایجاد ابهام می‌کند لذا عنوان اثر را به کار می‌بریم و یا اگر بخواهیم نام خانوادگی نویسنده و نام اثر هر دو را می‌آوریم.
مثال:
2 مصدق، صص 40-39.یا
2 در کنار پدرم مصدق، صص 40-39.
یا
2 مصدق، در کنار پدرم مصدق، صص 40-39.
بعضی نویسندگان به نام کامل یا هردو نام خانوادگی خود معروف هستند درین صورت بهتر است نام آنانرا به همان صورت که معروف شده ذکر کنیم:
مثال:
شفیعی کدکنی، ص، 25.خسرو شاهانی، ص، 21.
نامبردگان به این صورت مشهور هستند لذا اسامی «شفیعی» یا «کدکنی»، یا «شاهانی» به تنهائی برای بعضی‌ها گویا نخواهد بود.
تذکر مهم: توجه داشته باشید که اعداد همیشه از چپ به راست خوانده می‌شوند بنابراین برای نوشتن عدد چند صفحه‌ی متوالی باید نوشت:
صص. 46-245 زیرا در این صورت صفحات دویست و چهل و پنج، چهل و شش (از سمت چپ به دنبال هم) خوانده خواهد شد.
نباید بنویسیم: 245-46 (غلط است)
به همین ترتیب در ذکر صفحات در فهرست منابع اگر بخواهیم ابتدا و انتهای هر قسمت را مشخص کنیم باید بنویسیم:
مقدمه 5-1
فصل اول 25-6
فصل دوم 84-25
فصل سوم 116-85
فهرست منابع 117-116 الخ
در فهرست مندرجات مجله‌ها و کتابها، سال تحصیلی و ساعت و نظیر ان نیز باید به همین ترتیب عملی شود.
مثال:
باید بنویسیم سال تحصیلی 72-1371 نه 71-1372باید بنویسیم ساعت 4-2 نه 2-4
توجه: اگر بین دو عدد مورد نظر حرف یا کلمه یا عبارتی قرار گیرد ترتیب فوق به عکس خواهد شد:
از ساعت 2 تا 4 امروز
از ساعت 2 الی 4 فردا
از سال تحصیلی 1371 تا پایان سال 72...
از صفحه‌ی 245 تا 276 درست است.
پ- هرگاه مشخصات اثری را در زیرنویس آورده باشیم و بلافاصله زیرنویس بعدی (در همان صفحه) مربوط به همان اثر باشد به جای نام نویسنده یا عنوان اثر عبارت «ایضاً، یا «همان اثر» یا «همان منبع» و شماره‌ی صفحه‌ی جدید کافی خواهد بود در صورتی که مطلب از همان اثر و همان صفحه‌ی ذکر شده‌ی قبلی گرفته شده است ذکر مجدد صفحه لزومی ندارد (شکل 10):
مثال:
شکل 3
توضیح:
شماره 1 فوق نشان می‌دهد که برای چندمین بار به اثر مذکور اشاره شده است لذا از نام نویسنده استفاده کرده‌ایم.شماره‌ی 2 نمایانگر اینست که مطلب مورد اشاره در صفحه‌ی 26 قرار دارد.
شماره 3 حاکی از آنست که از همان منبع قبلی (یوسفی) ولی از صفحات27 و 28 گرفته شده است.
و بالاخره شماره 4 نیز به همان اثر قبلی (یوسفی) اشاره دارد ولی شماره‌ی صفحه‌ی (28) قسمتی از شماره‌ی قبلی (28-27) بوده لذا تکرار شده است.
توضیح: بهتر است نقل از یک صفحه‌ی یک منبع آنقدر به دنبال هم تکرار نشود که حالت رونویسی پیدا کند.
2- زیرنویس مقاله
اگر مطلب مورد استفاده مربوط به مقاله ای باشد که در مجله ای به چاپ رسیده و یا جزو مجموعه مقالات یک کتاب بوده و یا فصلی یا قسمتی خاص از کتاب را مورد استفاده قرار داده باشیم، اصول کلی زیرنویس همانست که ذکر شد فقط عنوان مقاله، یا فصل کتاب و یا هر مطلبی مشخص که جزئی از یک اثر چاپ شده مستقل باشد باید در نشان بیان گویش « » قرار گیرد و زیر هر اثر چاپ شده‌ی مستقل(عنوان کتاب و نام مجله) خط کشیده می‌شود.بنابراین درین صورت بعد از نام و نام خانوادگی نویسنده و ویرگول عنوان مقاله، یا عنوان فصل کتاب را در نشان بیان گویش قرار داده، ویرگول و بعد نام مجله یا کتاب را نوشته و زیر آن خط می‌کشیم ویرگول شماره‌ی مجله، پرانتز باز ماه ویرگول سال انتشار پرانتز بسته ویرگول ص. و شماره‌ی صفحه‌ی مورد نظر:
مثال:
- صالح حسینی «نظم کائناتی کلمات در شعر حافظ»، نشر دانش، 6 (مهر و آبان 1371) ص. 7.توضیح:
بعضی از بزرگان کلمه‌ی «شماره» را قبل از عدد شماره مجله (6 در مثال فوق) می‌آورند که متداول شده است ولی چون طبق قرارداد و معمول نوشته‌های آکادمیک جای هر قسمت از اطلاعات مربوط به کتاب معین و مشخص است، در صورتی که کلمه‌ی شماره ذکر نشود ایجاد ابهام نخواهد کرد.اگر در مجله ای سال مسلسل انتشار یا دوره نیز ذکر شده است در صورتی که بخواهیم می‌توانیم آنرا قبل از شماره و بعد از عنوان مجله ذکر کنیم بعد دو نقطه می‌گذاریم و عدد شماره را می‌آوریم و بقیه‌ی قسمتها را مطابق آنچه گفته شد ذکر می‌کنیم:
مثال:
- [دکتر] صالح حسینی ، (نظم کائناتی در کلمات شعر حافظ»، نشر دانش، سال دوازدهم: 6 (مهر و آبان 1371) ص 7.
- [دکتر] محمد فاضلی، «تفسیر طبری در نقد و بررسی»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، سال بیست و دوم: 2(تابستان 1368)، ص. 157.
طرز آرایش زیرنویسها
1- اگر زیرنویسها را در آخر مقاله می‌آوریم پس از پایان مقاله (قبل از فهرست منابع):الف- در بالا و سمت چپ صفحه عبارت زیرنویسها را نوشته و زیر آن خط می‌کشیم.
ب- اولین زیرنویس را از اول سطر با فاصله‌ی بیشتری از عنوان مذکور (حداقل دو برابر سطرهای نوشته‌ی متن) شروع می‌کنیم.
پ- هر زیرنویس را که شروع می‌کنیم باید مانند شروع پاراگراف کمی تو رفته تر باشد. (در موقع، ماشین کردن مطلب حدود 5 فاصله ).
ت- هر زیر نویس که تمام شد (حتی اگر فقط یک عبارت «همان منبع، یا «ایضاً، باشد نقطه گذاشته از سطر بعد زیرنویس بعدی را شروع می‌کنیم.
ث- سطرهانی که به یک زیرنویس مربوط است با فاصله‌ی کمتری می‌نویسیم (در موقع ماشین کردن دو فاصله) و زیرنویس بعدی را با فاصله ای بیشتر شروع می‌کنیم. (در موقع ماشین کردن 3 فاصله) به گونه ای که با یک نگاه هر زیرنویس از زیرنویس بعدی و قبلی خود کاملاً مجزا به نظر برسد (شکل 11)
توضیح: (مربوط به شکل 11 صفحه‌ی بعد)
1. «همان اثر» که تنها ذکر شده نشان می‌دهد این زیرنویس از اثر قبلی (شماره‌ی 2) و همان صفحه‌ی 114 که قبلاً ذکر شده است گرفته شده.2. «همان اثر» با شماره‌ی صفحه تازه نشان می‌دهد که مطلب از اثر قبلی (شماره‌ی 2) گرفته شده ولی نه از صفحه 114 بلکه از صفحه‌ی 127.
3. بار دوم که به اثری اشاره می‌شود می‌توان فقط از نام نویسنده یا نام اثر استفاده کرده چون دو اثر از دکتر مشکوه الدینی استفاده شده لازم است برای رفع هر گونه ابهام از عنوان اثرها استفاده شود به نام نویسنده (می توانیم نام نویسنده ویرگول و نام اثر را با هم ذکر کنیم).
4. نظر به اینکه درین مقاله فقط از یک اثر دکتر لطف آبادی و یک اثر دکتر طوسی استفاده شده در مراجعات بعدی فقط از نام نویسندگان استفاده شده است. استفاده از نام اثر نیز مانعی ندارد.
شکل 4- زیرنویس که در آخر مقاله آورده می‌شود.
2- اگر بخواهیم زیرنویسها را در زیر صفحه بیاوریم:
الف- زیرنویسها را از متن نوشته با خط کوتاه افقی جدا می‌کنیم. طول این خط می‌تواند از(
) طول سطرهای نوشته تا یک خط سرتاسری باشد. این بستگی به سلیقه‌ی شخصی دارد .ب- تورفتگی سطر اول و فاصله‌ی سطرهای زیرنویسها را به طریقی که گفته شد حفظ می‌کنیم. یعنی فاصله سطرهای زیرنویسها را کمتر از فاصله سطرهای متن نوشته در نظر می‌گیریم. اگر متن نوشته را خط در میان می‌نویسید زیرنویسها باید خط تو نوشته شوند. ضمناً باید هر زیرنویس با زیرنویس بعدی کمی بیشتر از فاصله‌ی سطرهای مربوط به یک زیرنویس باشد.
توضیح:
در چاپخانه‌ها علاوه بر کم کردن فاصله‌ی سطرهای زیرنویس حروف زیرنویسها را نیز از حروف ریزتر از متن نوشته انتخاب می‌کنند.ج- جای نوشتن زیر نویس‌ها در پائین هر صفحه را با توجه به تعداد زیرنویس‌های همان صفحه به طوری انتخاب می‌کنیم که پس از نوشتن آخرین زیرنویس حدود 2/5 سانت حاشیه‌ی سفید (برابر با حاشیه‌ی بالای صفحه) باقی بماند.
در موقع ماشین کردن مطلب با توجه به تعداد زیرنویسها در حاشیه‌ی کاغذ جائی را باید متن تمام شود و به صفحه‌ی بعد برود قبلاً با مدادی کم رنگ علامت می‌گذاریم که مجبور به دوباره کاری نشویم.
د- زیرنویس هر صفحه را در همان صفحه به اتمام می‌رسانیم. نباید قسمتی از ارجاعی به صفحه‌ی بعد کشیده شود (در زیرنویس‌های توضیحی این امر اشکالی ندارد که با قرار دادن پیکانی کوتاه (
) در انتهای آخرین سطر نوشته و قرار دادن پیکانی کوتاه در جهت عکس (
) در ابتدای سطر اول بقیه‌ی زیرنویس در صفحه‌ی بعد، خواننده را هدایت می‌کنیم).
شکل 5
زیرنویسی که برای بار اول در متن داده می‌شود.
شکل 6
اشاره‌ی بعدی به منابعی که قبلاً ذکر شده است.
شکل 7
در صورتی که تعداد زیرنویسها زیاد و کوتاه باشد می‌توان آرایش آنها را به این ترتیب انتخاب کرد.
توضیحات بیشتر در مورد زیرنویسها
1- زیرنویس کتاب با یک نویسنده
به طوری که گفته شد اسم کامل نویسنده را (نام و بعد نام خانوادگی) نوشته ویرگول، عنوان کتاب که زیر آن خط می‌کشیم ویرگول داخل پرانتز محل چاپ دو نقطه ناشر ویرگول سال چاپ بعد از پرانتز ویرگول حرف ص، یا اصص و سپس شماره‌ی صفحه یا صفحات و در آخر نقطه.مثال:
- بهرام طوسی، هنر نوشتن (تهران: مرکز مدارک علمی مؤسسه‌ی تحقیقات و برنامه ریزی علمی و آموزشی، 1354)، ص. 109.هرگاه عنوان کتاب از دو جز، تشکیل شده باشد بعد از عنوان اصلی (Title) دو نقطه گذاشته و عنوان فرعی را نیز به طور کامل می‌آوریم.
مثال:
- دکتر غلامحسین یوسفی، دامنی از گل: گزیده‌ی گلستان متعالی ، (تهران: انتشارات، سخن 1370) ص، 124.2- کتاب با دو یا چند نویسنده
الف- کتاب با دو نویسندهاگر کتاب دارای دو نویسنده باشد اسم هر دو را با حرف ربط (و) به دنبال یکدیگر آورده و بقیه را مانند ردیف یک بالا عمل می‌کنیم:
- دکتر پرویز بهزاد و دکتر فرخ شادان، فیزیولژی پزشکی عمومی اعصاب، عضلات، (تهران: - ، - )، ص، 65.
در اشاره‌های بعدی به عنوان کتاب یا نام هردو نفر اشاره خواهیم کرد.
ب- کتاب با چند نویسنده
هرگاه کتابی دارای بیش از دو نویسنده باشد کافی است نام کامل اولین نویسنده را ذکر کرده و عبارت «و دیگران» را به دنبال آن بنویسیم: (نویسندگان کتاب زیر فریدون ملک زاده، حسین دیانت، حسین دانش فر و محمد علی شمیم می‌باشند):
- فریدون ملک زاده و دیگران، زیست شناسی سال دوم (تهران: وزارت آموزش و پرورشی، - ) ص. 175.
در زیرنویس بعدی عنوان کتاب یا نام اولین نویسنده را با عبارت و دیگران به کار می‌بریم.
توضیح:
در متون غربی تا سه نویسنده را در زیر نویس ذکر می‌کنند و اگر کتاب دارای بیش از سه نویسنده باشد کلمه‌ی et. al یعنی و دیگران را به کار می‌برند.3- زیرنویس برای مقالات
بنابر آنچه در قسمت 2 آمد، برای زیرنویس مقالات بعد از نام و نام خانوادگی نویسنده‌ی مقاله ویرگول بعد نام مقاله داخل نشان بیان گویش ویرگول نام مجله که زیر آن خط می‌کشیم ویرگول شماره‌ی مجله و بعد ماه و سال انتشار (این دو مورد را داخل پرانتز قرار می‌دهیم) حرف ص، ویرگول، شماره‌ی صفحه.مثال:
- دکتر عبدالجواد جعفر پور «نقدی بر آزمون انگلیسی امتحانات نهائی وزارت آموزش و پرورش»، مجله‌ی علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، 1 (پائیز1365)، ص، 97.توضیح:
مجله‌ی مذکور فصلنامه می‌باشد لذا به جای ماه انتشار فصل انتشار (پائیز) ذکر شده است.در دفعات بعد که به همین مقاله استناد می‌شود می‌توان یکی از انواع زیر را به کار برد.
توجه کنید چون عنوان مقاله طولانی است می‌توان آنرا به نحوی که برای خواننده قابل فهم باشد خلاصه کرد:
- جعفر پور، ص. 97. یا
- «نقدی بر آزمون‌های انگلیسی... » ص. 97.
توجه: در اولین باری که به نام نویسنده اشاره می‌شود (همچنین در کتابنامه ی) سعی می‌کنیم اسم نویسنده را به شکل کامل به کار ببرید و از حذف یا استفاده از حرف اول نام کوچک اجتناب کرده و هرگز کلماتی چون نژاد، راد، زاده و جز آن را از آخر نام خانوادگی حذف نمی‌کنیم.
4- نویسنده و مترجم
الف. کتاب- در حال عادی نام نویسنده را در اول آورده و بعد از عنوان اثر کلمه‌ی مترجم دو نقطه و سپس نام مترجم را ذکر می‌کنیم.مثال:
- ژان پل سارتر، اصول فلسفه‌ی اگزیستانسیالیسم یا اصالت انسان، مترجم: پزشکپور، (با تفسیر رنه لافراژ)، (-: انتشارات شهریار،- ) ص، 21.توضیح:
در کتاب فوق محل چاپ و تاریخ ذکر نشده است، خط‌های تیره قبل از دو نقطه داخل پرانتز و بعد از شهریار، این واقعیت را نشان می‌دهد.ولی اگر کار مترجم مورد بحث است تا اصل کتاب زیرنویسی را با نام کامل مترجم شروع کرده و بعد از آن کلمه‌ی مترجم را داخل پرانتز می‌نویسیم، ویرگول، عنوان کتاب ویرگول و بعد کلمه ای مانند اثر: یا نویسنده: یا به قلم: و مانند آن و بعد نام کامل نویسنده را آورده و سپس اطلاعات مربوط به چاپ را به گونه ای که ذکر شد می‌آوریم.
مثال:
- پزشکپور، (مترجم) اصول فلسفه‌ی اگزیستانسیالیسم یا اصالت انسان، اثر: ژان پل سارتر، (-: انتشارات شهریار، - )، ص. 21.ب- مقاله با نویسنده و مترجم
مثال: 1
1 غفار تجلی (مترجم)، «ارزش کاربردی اصول و مبانی ترجمه» نوشته ی: ویلن کومیساروف، مجله علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، 2(بهار 1368) ص. 108.این مثال را می‌توان با نام نویسنده‌ی مقاله نیز نوشت و مترجم را بعد از عنوان قرار داد :
- ریچارد تاکر «آموزش پذیری زبان دوم» ترجمه‌ی بهرام طوسی، مجله دانشکده‌ی ادبیات و علوم انسانی مشهد، 3(پائیز 1366)، ص، 525.
5- گرد آورنده
برای مؤلف و گردآورنده‌ی مجموعه‌ها نیز مانند نویسنده و مترجم عمل می‌شود.- مهندس محسن عطائی (مؤلف)، بررسی نظریه‌ی اریک فروم، تهران : دفتر نشر فرهنگ اسلامی، (-)) ص، 21.
توضیح:
در کتاب فوق محل چاپ و تاریخ چاپ ذکر نشده است. نویسنده مقاله می‌دانسته است که دفتر نشر فرهنگ اسلامی در تهران قرار دارد لذا محل چاپ را در دو قلاب قرار داده است.(5)6- تصحیح، مقدمه، حاشیه نویسی(تحشیه)،...
در صورتی که کتابی توسط کسی تصحیح و یا حاشیه نویسی شده باشد و یا کسی مقدمه ای برای آن بنویسد که فقط به آن مقدمه استناد شده و بخواهیم به آن اشاره کنیم زیرنویس را با نام نویسنده‌ی اصلی شروع کرده و پس از عنوان کتاب عبارتی چون: «به تصحیح:»، «با مقدمه:»، «تحشیه از»، یا «با مقدمه و تحشیه ی: «(و در هر صورت عین همان کلمه یا عبارتی را که در کتاب به کار رفته) نوشته و بقیه را مانند ردیف «مترجم» عمل می‌کنیم:مثال:1
- حمیدالدین ابوبکر عمربن محمودی بلخی، مقامات حمیدی، به تصحیح: دکتر رضا انزابی نژاد ، (تهران: (-)، 1365)، ص.13.مثال: 2
- امیر سید علی همدانی، مشارب الاذواق: شرح قصیده‌ی خمریه ابن فارص مصری در بیان شراب محبت، با مقدمه و تصحیح: محمد خواجوی (تهران: انتشارات مولی، 1362)، ص، 41.7- کتابی که نام نویسنده ندارد
درین صورت زیرنویس را با عنوان کتاب شروع می‌کنیم:مثال:
- بحرالفواید، به اهتمام محمد تقی دانش پژوه (تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1345)، ص150.(6)توضیح:
در صورتی که بخواهیم تأکید کنیم کتاب نام نویسند نداشته است می‌توانیم به طریق زیر عمل کنیم:یا:
- (-) بحرالفواید به اهتمام... الخ
شکل دوم را در صورتی به کار می‌بریم که بخواهیم حتماً بر نبودن نام نویسنده تأکید کنیم.
اگر در متن کتاب به نام نویسنده اشاره ای شده باشد و یا به نحوی از نام وی اطلاع داشته باشیم می‌توانیم نام نویسنده را پیش از عنوان کتاب داخل دو قلاب قرار دهیم.
8- کتاب با نام مستعار
اگر کتابی با نام مستعار چاپ شده باشد زیرنویس را با همان نام مستعار نوشته و بعد از آن کلمه‌ی (مست) را قرار می‌دهیم:مثال:
- هـ. الف. سایه (مست)... الخاگر در جائی از کتاب نام نویسنده ذکر شده باشد یا آنرا بدانیم زیرنویس را با نام مستعار شروع کرده بعد از آن نام اصلی نویسنده را را داخل دو قلاب قرار می‌دهیم.
- م سرشاک [شفیعی کدکنی]، بوی جوی مولیان، (تهران -:1357)، ص .38. ولی اگر روی جلد یا روی صفحه‌ی عنوان یا در شناسنامه‌ی کتاب شفیعی کدکنی (م. سرشک) آمده باشد. باید زیرنویس را به همان صورت که در کتاب آمده ذکر کنیم.
9- قرآن کریم
نویسندگان خارجی که به قرآن کریم استناد می‌کنند (مانند انجیل) ابتدا شماره‌ی سوره را با اعداد رومی (لاتین) نوشته دو نقطه می‌گذارند و عدد آیه را با اعداد معمولی (عربی) می‌آورند.-The Qoran,II: 273
یعنی سوره‌ی 2 (بقره) آیه‌ی 273.
این روش ممکن است برای فارسی زبان‌ها کمی مبهم باشد بخصوص که در فارسی بیشتر از یک نوع عدد معمول نیست.
برای رفع این ابهام بهترین و ساده ترین راه اینست که سوره را با حروف بنویسیم، دو نقطه گذاشته و شماره‌ی آیه را به عدد بیاوریم و در آخر نقطه بگذاریم. اساتیدی چون جلاالدین همائی به همین طریق عمل کرده‌اند:
مثال:
نسا : 45؛ مائده: 8. (7)به کار بردن (،) یا (؛) و یا (-) به جای دو نقطه جایز نیست زیرا گویائی (:) ندارد.
اگر اصرار به آوردن شماره‌ی سوره نیز داشته باشیم می‌توانیم آنرا بعد از نام سوره داخل پرانتز بیاوریم: نحل (16): 5 یا بقره (2): 37.
10- اوستای پاک
الف: اگر استناد به اوستای کهن باشد، بعد از کلمه‌ی اوستای کهن کلمه‌ی نسک (8) (یعنی کتاب) و شماره‌ی مربوط بعد ویرگول و بعد نام بهر، دو نقطه و شماره‌ی جزء مربوط را می‌نویسیم و نقطه می‌گذاریم. (ویرگول قبل از دو نقطه برای آنست که دو عدد از سمت چپ خوانده نشوند).مثال:
- اوستای کهن، نسک 12، بهر 2،: 9.ب- اگر استناد به کتاب پهلوی دینکرد باشد بعد از کلمه‌ی اوستا داخل پرانتز دینکرد را نوشته و بقیه را به ترتیب فوق عمل می‌کنیم:
مثال:
- اوستا (دینکرد) نسک 12، بهر3،: 7.ج: اگر ارجاع به کتاب اوستای کنونی بدهیم زیرنویس را به این شرح می‌نویسیم: ابتدا کلمه‌ی اوستا، کمی فاصله نام بخش (9) مربوط و جزئیات دیگر به شرح زیر:
1- گاتها:
اوستا، بعد گاتها داخل پرانتز «هات»(10) با شماره‌ی مربوط به صورت اعداد ترتیبی (اول یا نخستین، دوم، سوم، الخ، دو نقطه شماره‌ی بند مورد نظر نقطه.مثال:
- اوستا (گاتها)هات پنجم: 3. (یعنی بند3)2- یسنا:
اوستا، بعد یسنا داخل پرانتز‌هات با شماره‌ی مربوط ویرگول دو نقطه و شماره‌ی بند و در آخر نقطه.مثال:
- اوستا (یسنا)هات 28،:2. می‌توان شماره‌هات را نیز به صورت عدد ترتیبی نوشت:- اوستا (یسنا)هات بیست و هشتم:2.
3- یشتها
اوستا بعد یشتها داخل پرانتز نام یشت ویرگول کرده (11) و شماره‌ی موردنظر به شکل اعداد ترتیبی دو نقطه و شماره‌ی بند مربوط و بعد نقطه:مثال:
2 اوستا (یشتها) آبان یشت، کرده‌ی چهارم: 15.4- وندیداد
اوستا، کمی فاصله، وندیداد داخل پرانتز فرگرد (12) و شماره‌ی آن به شکل عدد ترتیبی دو نقطه شماره‌ی مربوط، نقطه:مثال:
- اوستا (وندیداد) فرگرد پنجم : 9-8.5- ویسپرد
اوستا، کمی فاصله، ویسبرد داخل پرانتز، نام بخشی(13) و شماره‌ی آن با عدد ترتیبی دو نقطه شماره‌ی بند، نقطهمثال:
- اوستا (ویسپرد) کرده‌ی هفتم: 3.6- خرده اوستا
اوستا، کمی فاصله، خرده اوستا داخل پرانتز، نام بخش (14) مربوط، دو نقطه، شماره‌ی بند، نقطه:مثال:
-او ستا (خرده اوستا) سی روزه‌ی بزرگ :7.توضیح:
نظر به اینکه اصطلاحات بالا همه انحصاراً مربوط به اوستا می‌باشد می‌توانیم کلمه‌ی اوستا را در زیرنویس ذکر نکنیم درین صورت زیرنویس با کلمه‌ی بعدی بدون پرانتز شروع شده بعد دو نقطه به کار برده و بقیه را مطابق مثال‌های بالا می‌آوریم. این کار مخصوصاً وقتی که در متن به نام اوستا اشاره شده باشد جایز است.مثال:
- خرده اوستا: سی روزه‌ی بزرگ: 7.10- انجیل مقدس (و تورات)
به طور سنتی غربیان زیرنویس‌های مربوط به دو کتاب عهد عتیق (تورات) و عهد جدید را که مجموعاً کتاب انجیل امروزی را تشکیل می‌دهند به صورت زیر می‌نویسند:- Luc. VI: 110.
درین مثال کلمه‌ی Luc یا «لوقا» نوع انجیل (15) را مشخص می‌کند و عدد لاتینی (یا رومی) VI باب مربوط و عدد معمولی (یا عربی) 11 شماره‌ی آیه‌ی مورد نظر را.
در متن‌های جدید به جای اعداد لاتین از عددهای عربی معمولی زبان انگلیسی استفاده می‌کنند:
– Luc. 6:11
چون زبان انگلیسی از چپ به راست خوانده می‌شود عدد سمت راست دو نقطه تفسیر یا توضیح یا جزئی از کلمه‌ی سمت چپ آن خواهد بود. اگر بخواهیم همین مثال را به فارسی بیاوریم با توجه به سمت خواندن زبان فارسی (از راست به چپ) انچه در سمت چپ دو نقطه واقع شود جزئی و یا توضیحی از عددی است که در سمت راست دو نقطه واقع شده است لذا ارجاع فوق را در فارسی چنین می‌نویسیم. بهتر است برای رفع هرنوع شبهه بعد از عدد شش ویرگول بگذاریم:
- لوقا 6،:11.
به نظر نگارنده اگر مختصر توضیحی نظیر آنچه در قرآن می‌آوریم داده شود کار خواننده ای را که آگاهی زیادی راجع به جزئیات کتاب مقدس مسیحیان ندارد ساده تر خواهد کرد مثلاً:
- لوقا، باب ششم:11.
پی‌نوشت‌ها:
1- این قسمت از کتاب Lester گرفته شده ولی توضیحات اضافی و بعضی مثالها به آن افزوده شده است.
2- دکتر رکن الدین همایون فرخ، تاریخ هشت هزار سال شاعر ایرانی، تهران: نشر علمی 1370، ص 935 مثال فوق و زیرنویس آن عیناً از کتاب مذکور گرفته شده است.
3- استاد جلال الدین همایی، تفسیر مثنوی مولوی، (تهران. موسسه نشر هما 1366)، ص.45.
4- دکتر شمس الدین ادیب سلطانی، جستارهای فلسفی، اثر برتراند راسل، (تهران: انتشارات امیر کبیر،1363) صVII..
5- بعضی از مثالها عمداً از آثاری انتخاب شده که مشخصات آن ناقص است تا در عین حال به این موارد نیز اشاره شده باشد.
6- مثال از کتاب راهنمای نگارش و ویرایش، ص 95 اخذ شده است.
7- همانی، تفسیر مثنوی مولوی، ص .45.
8- أوستا در اصل دارای 21 نسک (کتاب) بوده است که به سه بهار بخش می‌شده‌اند. به نقل از کتاب جلیل دوستخواه، اوستا نامه‌ی مینوی آئین زردشت، (تهران: انتشارات مروارید، 1343) ص. 3.
9- اوستای کنونی شامل شش بخش عمده ی: گاتها، یسنا، یشتها، خرده اوستا، ویسپرد وندیداد می‌باشد. جلیل دوستخواه ص4.
10- هریک از بخشهای یسنا یک «ها» یا «هات» نامیده می‌شود که هر‌هات دارای چندین بند است. ایضاً صص.28-27.
11- بخشهای یشتها را «کرده» می‌نامند به معنی فصل و هر کرده از چند بند تشکیل می‌شود. جلیل دوستخواه ص. 134.
12- فصلهای «وندیداد» را «فرگرد» می‌نامند یعنی «فرا بریده». «وندیداد »، بیست و دو فرگرد دارد. ایضاً ، ص. 314.
13- فصلهای «ویسپرد» را مانند یشتها «کرده» می‌نامند. این کتاب به نظر اوستاشناسان باختر دارای بیست و سه الی بیست و هفت کرده است. ایضاً ص. 326.
14- خرده اوستای کنونی دارای هشت بخش است، جلیل دوستخواه ص، 333.
15- چهار نوع (Version) انجیل موجود که در ابتدای کتاب عهد جدید در فهرست اسفار با نام انجیل آمده است عبارتند از :
انجیل متی (Mattew)، انجیل مرقس (Mark)، انجیل لوقا (Luke) و انجیل یوحنا (John). دیگر اسفار کتاب عهد جدید عبارتند از کتاب اعمال رسولان و رساله‌های پولوس رسول شامل 22رساله: به نقل از کتاب عهد جدید یعنی انجیل مقدس، (لندن: انجمن پخش کتب مقدسه، 1966).
توضیح: فهرست‌ها و محتویات انواع چاپ‌های دیگر انجیل مختصر تفاوت‌هائی با این چاپ که در بالا ذکر شد دارد.
طوسی، جواد؛ (1390)، راهنمای پژوهش و اصول علمی مقاله نویسی، مشهد: نشر تابران، چاپ چهاردهم
