نویسنده: برنارد اسپادک
مترجم: محمدحسین نظری نژاد
مترجم: محمدحسین نظری نژاد
اگر بخواهیم از وسائل آموزشی بهره مطلوب ببریم جایی را نیز باید برای فعّالیّت کلاسی کودکان تنظیم کنیم. اگر همه کودکان در یک زمان سرگرم فعّالیّتی مشترک می‌شوند، توجه به وضع کلاس اهمیت چندانی ندارد، اما هنگامی که آموزش انفرادی یا فعّالیّت گروهی کوچک مطرح است باید وسائل آموزشی را جدا از هم چید تا کودکان بتوانند بدون نظارت دائم معلّم بطور مستقل کار کنند.
فضای معمول برای هر کودک
اندازه کلاس معمولاً از قاعده خاصّی پیروی می‌کند. در بسیاری از نقاط حداقل 3 متر مربع برای هر فرد در کلاس مهد کودک ضروری است. در برخی موارد این مقدار حداقل را برای دبستان نیز در نظر می‌گیرند. در عین حال، بسیاری از صاحبنظران 9 متر مربع را برای هر کودک پیشنهاد کرده‌اند. علاوه بر آن فضای لازم در خارج از کلاس برای هر کودک باید 4/5 تا 18 متر مربع باشد. نور، تهویه و حرارت داخل کلاس باید تنظیم شود. اگر راه خروج از کلاس تا محل بازی در فضای باز و دستشویی راحت باشد کمال مطلوب است. بهتر است بین کلاس و حیاط یا ایوان مستقیماً یک در باشد تا ارتباط آموزش بین داخل و خارج کلاس بسهولت صورت گیرد.آرایش کلاس در دبستان
تا چند سال قبل، ردیفهایی از میزهای یک یا دو نفره بسیار زیبا از ویژگیهای کلاسی دبستان محسوب می‌شد، میزهایی که برای ایمنی به کف اتاق پیچ شده بود، امروزه میز و نیمکتها به زمین پیچ نمی‌شوند ولی در بسیاری از کلاسها به کار می‌روند. اغلب معلّمان به ایجاد تغییر و تنوع در ترتیب میز، نیمکت و ابزار آموزشی توجهی ندارند.با آنکه تنظیم جا در اکثر کلاسها بیشتر بشکل غیررسمی است، اما این نحو نشستن الزاماً برای کودکان سودبخش نیست. آن گونه که جکسون اشاره دارد، متأسفانه با ایجاد وضع غیررسمی، زندگی را برای بسیاری از کودکان مشکلتر ساخته‌ایم.(1) اگر کودک فقط بتواند پشت سر دوست جلوی خود را ببیند، کمتر به وسوسه می‌افتد با او صحبت کند. از سوی دیگر اگر کودکان را رودررو یا بشکل نیمدایره بطور آزاد بنشانیم اما به آنها فرصت تقابل کلامی ندهیم، شکنجه‌ای غیرمعمول را بر آنها تحمیل می‌کنیم.
در بسیاری از کلاسهای دبستان صندلی و میز تحریر یا میز معمولی می‌گذارند و بشکل غیررسمی در ردیفهای افقی یا نیمدایره می‌چینند. چند صندلی را برای آموزش خواندن در گوشه اتاق قرار می‌دهند. در انتهای اتاق یک سه پایه یا یک میز به کار هنری اختصاص دارد. علاوه بر آن، چند قفسه و گنجه برای نگهداری کتابها و ابزار و جایی برای نمایشگاه علوم یا علوم طبیعی لازم است.
این سبک تنظیم وسائل در کلاس برای آموزش به شیوه کلامی مناسب است، یعنی شیوه‌ای که کودکان باید در محیطی آموزشی به شکل جمعی یا در گروههای کوچک تحت نظارت معلّم سرگرم کار شوند ولی به کار انواع دیگر آموزش نمی‌آید. اتاقهایی که برای فراگیری مطالعات اجتماعی و انواع آزمایشها به کار می‌روند باید فضا و ابزاری متفاوت با معمول داشته باشند. این شیوه برای معلّمی که مایل است آموزشی فردی را با سرعتی دلخواه در کلاس اعمال کند نیز محدود کننده است. تنظیم اتاق نیز همانند طرح درس نشان دهنده برنامه دلخواه هر معلّم است.
کلاسی که برای فعّالیّتهای آموزشی در دبستان تنظیم می‌شود عیناً همان شکل کلاسهای مهد کودک و کودکستان را دارد. مراکز جالبی در کلاس را می‌توان هماهنگ با برنامه درسی دبستان توسعه داد. همانگونه که در مهد کودک معمول است، برخی از این مراکز به فعّالیّتهای هنری و کاردستی یا بازی نمایشی اختصاص دارد. مرکز کتاب می‌تواند مرجع قاطعی برای کلاسهای دبستان باشد. مراکز فعّالیّتهای ریاضی، علوم، مطالعات اجتماعی و آموزش زبان نیز مفید است. روشهای تشکیل چنین مراکزی در فصلهای گذشته آمده است.
فضای بازی
محلّ بازی در فضای باز باید شامل دو بخش، زمین صاف و چمن، باشد. زمینصاف برای بازی با سه چرخه و وسائل چرخ دار است. ساختمان سازی با مکعب نیز روی زمین مسطح بهتر اجرا می‌شود. اگر ایوان یا حیاط سرپوشیده بخشی از فضای بیرون کلاس را تشکیل دهد برای بازی کودکان در روزهای بارانی مطلوب است. در هر وضعیتی مقداری سایه، محلی خاکی برای حفاری بچه‌ها، یک یا دو باغچه شنی بزرگ برای بازی گروهی آنها نیز ضرورت دارد. باغچه شنی را می‌توان داخل زمین ایجاد کرد؛ و روی آن را پوشاند: شنها تمیز و قابل استفاده بماند و چند شیار برای آبهای هرز دور آن ایجاد کرد. یک باغچه برای استفاده کودکان لازم است تا در آن دانه بکارند، از گلها و سبزیها مراقبت کنند و در فصل مناسب محصول بردارند.
وسائلی نیز برای فعّالیّتهای عضلانی و بازی نمایشی مورد نیاز است. وسائل بازی نصب شده و ثابت از جنس آهن، بتون و فایبرگلاس، و تجهیزات قابل حمل نظیر سبد برای چیدن گل، تخته و نردبان برای استفاده کودکان مفید است. به کودکانی که خیلی خردسال هستند وسائل ساده می‌دهند و برای آنها که رشد و مهارت بیشتر دارند ابزار پیچیده‌تر و مشکلتری بکار می‌برند. جای مناسب، مانند انبار حیاط یا شکافی کنار در خروجی، برای نگهداری وسائل مورد استفاده ضروری است. بطور معمول، هوای متداول یک منطقه در تعیین نوع فعّالیّتهای خارج از کلاس کودکان و در نتیجه طرح ریزی برای آن فعّالیّتها عامل مؤثری به شمار می‌آید. دیگر نکات قابل ذکر مشکلات احتمالی ناشی از خرابکاری و بی توجهی نسبت به وسائل و فضای خارج از کلاس در روزهای تعطیل است. محیط خارج از ساختمان را باید جزئی از کلاس دانست که به کودکان فرصت کسب تجربه‌های آموزشی پرهیجانی می‌دهد.
کلاس درس
فضای داخل ساختمان وقتی مطلوب است که برای هر نوع بازی آموزشی مناسب باشد. سطوح داخلی تا حد امکان از مواد آکوستیکی (صداگیر) پوشیده شود. رنگ دیوارها دلپذیر باشد و برای نمایشگاه و تابلو اعلانات و احتمالاً تخته دیواری، فضای لازم در نظر گرفته شود. کف اتاق را می‌توان فرش کرد یا با آجرهای ملایم پوشاند. پرده و کرکره برای کاهش نور شدید آفتاب و تاریک کردن اتاق به پنجره‌ها نصب می‌شود. یک شیر آب با کاسه دستشویی آن برای رفع تشنگی کودکان و شستن دست، رفت وآمد بچه‌ها بین راهرو و کلاس را کمتر می‌کند. دستشویی باید یا ضمیمه کلاس یا لااقل نزدیک به کلاس باشد.یک کلاس مناسب به کمد و جالباسی برای کت، چکمه، لباسهای اضافی و سایر وسایل مجهز است. معلّم نیز باید محلی برای نگهداری وسایل و البسه خود داشته باشد. ابزار و مواد را هم باید در کمدهای خاص نگهداری کرد. مقدار فضایی را که برای نگهداری وسایل لازم است باید بدقت انتخاب کرد زیرا غالباً ابزار و مواد لازم برای کودکان بیش از تعدادی است که در دسترس آنها قرار می‌گیرد. هر محل برای نگهداری وسایل خاصّی مناسب است. وسایل بزرگ چرخدار، کاغذ، ابزار نقاشی و هنر، هریک را باید در محلّ خاصّی جای داد.
مراکز جالب
بسیاری از فعّالیّتهای مهد کودک و کودکستان با ایجاد مراکز جالب در اتاق، همراه است. کلاس را به چند محدوده تقسیم می‌کنیم؛ با چیدن ابزار و مواد خاص، هر بخش را به یک برنامه درسی اختصاص می‌دهیم. هر بخشی را می‌توان برحسب نیاز بزرگ یا کوچک کرد و در ساعات فعّالیّت اکثر آنها را به کار گرفت. این مراکز شامل بخشهای زیر است:مرکز هنر و کاردستی
مرکز خانه داری
مرکز کار با مکعّب
مرکز کار با موادّ دستی
مرکز کتاب
مرکز موسیقی
مرکز نمایشگاه
مراکز دیگری را نیز می‌توان بدلخواه تشکیل داد.
تهیه‌ی ابزار و تجهیزات
بسیاری از وسایل مورد نیاز در مراکز فوق را می‌توان از فروشگاههای وسایل آموزشی تهیه کرد. فروشگاههای ابزار، سرپرمارکت و نظایر آن این قبیل وسایل را در اختیار معلّمان قرار می‌دهند. در برخی مدارس بودجه‌ای را برای معلّم ذخیره می‌کنند تا او بتواند در موقعیتهای خاص موادی نظیر مواد کیک برای آشپزی یا میخ برای نجّاری بخرد.برخی مدارس که توان خرید وسایلی نظیر سه پایه نقاشی، کمد، میله‌های صعود و نظایر آن را ندارند اغلب از والدین یا شورای محل کمک می‌گیرند. گاه اولیا خود وسایلی را به مدرسه هدیه می‌کنند. خیاط محل می‌تواند چرخهای خیاطی را در اختیار مادران بگذارد تا لباس عروسک، ملافه یا پرده برای کلاس بدوزند. همیاری اولیا در کار پروژه، گذشته از کمک به بودجه مدرسه، مزایای دیگری را نیز در بر دارد، از جمله همکاری آنها در یک پروژه مشترک سبب پیوند آنها با یکدیگر و تشگل گروهی می‌شود. در این صورت آنها احساس می‌کنند به مدرسه وابسته‌اند و این امر آنها را به کارکنان مدرسه نزدیکتر می‌کند. در عین حال باید توجه داشت که باید با والدین طوری برخورد شود که تصور نکنند استثمار می‌شوند.
بسیاری از مواد آموزشی مفید را نباید از بازار خرید. معلّم، حتی کودکان و والدین آنها می‌توانند با جمع آوری موادی که قابل استفاده در خانه نیست در این مورد همکاری کنند. لوبیا و ریگ نیز به اندازه وسایل کمک آموزشی پرزرق و برق در آموزش ریاضی رفع نیاز می‌کند. لباسهای مستعمل برای بخش بازیهای نمایشی بسیار مناسبند. قاب یک رادیوی فرسوده، یک ساعت زنگ دار شکسته، لوازم دور ریخته کارگاهها، تکمه، شانه تخم مرغ و دیگر موادی که از شمار بیرون هستند برای کلاس خردسالان کاربردهایی سودمند دارند.
معیارهای انتخاب مواد و ابزار
معلّمان در انتخاب مواد معیارهای مختلف را در نظر می‌گیرند:هزینه - مقدار پولی که شخصی برای یک شیی می‌پردازد مساله‌ای حائز اهّمیّت است. در عین حال، اغلب قیمت به تنهایی معیاری غلط تلقی می‌شود. برخی از اشیاء ارزانتر ممکن است به اندازه نوع گرانقیمت آنها نیاز مورد نظر را رفع نکند. معمولاً شیی گرانتر دوام بیشتری دارد و در حقیقت ارزانتر است. در هر حال، قیمت یک شیی باید با میزان فایده‌ای که آن شیی در برنامه آموزشی دارد متعادل باشد.
ارتباط با برنامه آموزشگاهی - تصاویر ابزار آموزشی کتابچه‌های تبلیغاتی اغلب بیش از آنکه برای کودک، که هدف اصلی است، جالب باشد برای شخص بالغ وسوسه انگیز است. گاه وسیله‌ای جالب است اما برای برنامه‌ای خاص مناسب نیست. معلّمان باید موادی را انتخاب کنند که علاوه بر آنکه جلب توجه کودکان را می‌کند، در پیشبرد اهداف آموزشی آنان نیز مفید باشد.
کیفیت و دوام - هنگام قضاوت درباره کیفیت یک وسیله باید جهات بسیاری را در نظر گرفت. وسیله‌ای که برای خانه مناسب است اغلب به کار مدرسه نمی‌آید. طرح یک وسیله و نیز نحوه اجرای آن طرح اهمیتی خاص دارد. در تصمیم برای انتخاب، قضاوت درباره کیفیت، جنس چوبی، فلّزی یا پلاستیکی، دقت در ساخت، نحوه اتصال قطعات، شیوه پرداخت وسیله و نظایر آن را باید مورد توجه قرار داد. معمولاً می‌توان ابزاری را از تهیه کنندگان مختلف با نرخ مساوی خرید اما معلّم دقیق سعی دارد با توجه به ساخت ابزار، جنس بهتر را تمیز دهد.
انعطاف پذیری در کاربرد - با در نظر داشتن محدودیت بودجه و مکان در اکثر برنامه‌های آموزش خردسالان، معلّمان باید ابزاری را انتخاب کنند که به هر طریق و در هر موقعیتی قابل استفاده باشد. این نوع ابزار کمتر در انبار می‌ماند و جای بسیاری از ابزار دیگر را می‌گیرد. در بخش بازیهای نمایشی معمولاً وسیله‌ای که از همه ساده‌تر است بیش از هر وسیله دیگر مورد استفاده دارد زیرا قدرت تجسّم کودک می‌تواند یک جعه را سفینه فضایی یا واگن سرپوشیده بخواند. البته بسیاری از وسایل برای اهداف خاصی ساخته می‌شوند و معلّمان نباید در تصمیم گیریها این نکته را نادیده انگارند.
ابزار و مواد
تهیه کنندگان، سازندگان و فروشندگان وسایل کمک آموزشی در همه کشورها برای برنامه‌های آموزش خردسالان ابزار و مواد فراهم می‌کنند. بسیاری از معلّمان در انتخاب ابزار و تصمیم گیری در مورد عرضه کنندگان بهترین کیفیت و مناسبترین قیمت دچار مشکلاتی می‌شوند. متأسفانه همراه این نوع ابزار شرح مختصری برای مصرف کننده ارائه نمی‌شود. گاه می‌توان از طریق کنفرانسها یا مجمع معلّمان و یا با خواندن نشریات تبلیغاتی با برخی از آنها آشنا شد. بهتر آن است در این مورد از راهنماییهای معلّمانی که در استفاده از ابزار خاص دارای تجربه هستند کمک گرفته شود. بطور کلی توجه به این نکته ضروری است که کلاس به چه نوع ابزاری نیاز دارد زیرا نیازهای یک کلاس با کلاس دیگر متفاوت است.تجهیزات کلاس
اثاثیه کلاس خردسالان باید قابل حمل، بادوام و متناسب با جثّه کودکان باشد. درهر اتاق از میز و صندلیهایی با اندازه‌های متفاوت استفاده شود تا در اجرای هر هدفی به کار آید. کارهای هنری و صرف غذا هر دو روی میز انجام می‌شود. میزهای خاصّی برای بخش عروسکها، خانه داری، کتابخانه و نمایشگاه لازم است. میزهای ذوزنقه‌ای را می‌توان با چیدن کنار هم به هر شکلی درآورد. اثاثیه باید سبک وزن و در عین حال محکم باشد تا کودکان و معلمان بتوانند آنها را به راحتی حمل و نقل کنند. جمع کردن میز و صندلیهای تاشو، برای مواقعی که از آنها استفاده نمی‌شود، آسان است. این نکته از آن نظر اهمیت دارد که همه‌ی کودکان در تمام ساعات روز به صندلی نیاز ندارند.
گاه معلّم خود به مقداری اثاثیه احتیاج دارد. یک میز، دو صندلی و یک قفسه کشودار برای معلّم مفید است. اگر فضایی جنب کلاس معلّم (معمولاً قسمتی از رختکن) را به اتاق کار او اختصاص دهند، او مجبور نخواهد شد بخشی از کلاس کودکان را اشغال کند. در غیر این صورت شاید او بخواهد نقطه‌ای نسبتاً مطلوب از اتاق را به خود اختصاص دهد. این نقطه برای نگهداری مواد آموزشی، پرونده‌ها، لوازم شخصی و جعبه کمکهای اولیه مناسب است.
هر کلاس باید جای کافی برای قفسه داشته باشد تا موادّ مورد نیاز در دسترس کودکان قرار گیرد. تهیه ابزار لازم همراه رعایت نظم و ترتیب ضروری است. بهره‌گیری از فکر و ابتکار در انتخاب قفسه‌ها و کاربرد آنها به سود معلّم خواهد بود. لازم است نحوه استفاده از وسایل و برگرداندن آنها را به کودکان آموزش دهیم. گاه در برخی کلاسها از زیرپنجره‌ها برای نصب قفسه استفاده می‌کنند. این کار بسیار مفید است ولی علاوه بر آن قفسه‌های متحرّک دیگری نیز لازم است. از این قبیل قفسه‌ها می‌توان ضمن نگهداری وسایل برای تقسیم اتاق نیز استفاده کرد. هرنوع وسیله‌ای به قفسه خاصّی نیاز دارد. معلّمان باید از این امر آگاه باشند و از به کار بردن قفسه‌های معمول اما نامناسب پرهیز کنند.
گاه کودکان خردسال یک روز کامل را در مدرسه می‌مانند، در این صورت تعدادی تختخواب برای استراحت آنها لازم است. خرید تختهای سبک آلومینیمی تاشو و ملافه‌های کتان یا مواد مصنوعی توصیه می‌شود. کودکان نیمه وقت به این تختها نیازی ندارند. خردسالان مهد کودک روی فرشهای حصیری یا قالیچه کف اتاق می‌نشینند. هر چند بسیاری از کودکستاتها مدّت استراحت را در برنامه منظور می‌کنند، ولی به اعتقاد برخی صاحبنظران گنجاندن وقت استراحت در برنامه ضرورتی ندارد و بهتر است به جای آن کودک را با فعّالیّتی عادی و آرام سرگرم کنند. این امر نه فقط در رشد اخلاقی کودکان مؤثر است و مشکلات انضباطی را کاهش می‌دهد، بلکه مسأله نیاز به فضایی برای نگهداری تخت و فرش را نیز برطرف می‌سازد.
معلّمی که می‌خواهد از استقلال در آموزش برخوردار باشد باید در کلاس خود محیطی ایجاد کند که کودکان در آن رفتار آزاد و معقول داشته باشند. کودکان می‌توانند در محیطی طبیعی با مراکز جالب، همراه حرکت از قسمتی به قسمت دیگر فعّالیّتی خاص را انجام دهند، فعّالیّتی که آنها را سرگرم می‌کند بی آنکه مجبور باشند بیشتر ساعات روز روی یک صندلی یا پشت یک میز بنشینند. تشخیص این نکته برای معلّمان حائز اهمیت است که تنظیم مناسب یک کلاس میزان دستیابی کودکان به اهداف آموزشی را می‌رساند. معلّمان باید به منظور تبدیل کلاسها به محیطی هرچه مناسبتر برای آموزشی پویا به طور منظم در وضع آنها تغییراتی ایجاد کنند.
پی‌نوشت:
1- Philip Jackson. Life in Classrooms (New York: Holt, Rinehart & Winston, 1968), pp. 3-37.
منبع مقاله :اسپادک، برنارد؛ (1379)، آموزش در دوران کودکی، ترجمه محمّدحسین نظری نژاد، مشهد: شرکت به نشر، چاپ نهم
