تفسير ابن فضال كبير.
اثـر ابـومحمد حسن (م 224 ق) فرزند علي بن فضال كوفي تيملي معروف به ابن فضال كبير، از علماي تفسير شيعه و ثقات محدثين اماميه و از خواص اصحاب حضرت رضا (ع). وي در اوائل، فـطحي مذهب بوده و به امامت عبداللّه بن جعفر معتقد بود سپس به امامت حضرت رضا (ع) ابوالحسن بازگشته و از ثقات روات حديث است و همچنين جزء مفسرين اماميه است كه چـنـد تفسير در فنون قرآن كريم نگاشته : كتاب الشواهد من كتاب اللّه ؛ الناسخ و المنسوخ ؛ تفسير قرآن كريم. ابـن حـجر در لسان الميزان خود تفسير الناسخ و المنسوخ و كتاب تفسير و كتاب تفسير الشواهد من كتاب اللّه و ديگر مقالات او را نام برده است. تفسير ابن فضال به شيوه روائي است و مفسران شيعه در تفسيرهاي خود و كتب معتبر آنها را نقل كـرده انـد و ابـن شهر آشوب مازندراني در معالم العلماء تفسير او را ضبط كرده است و داودي در طـبـقات المفسرين تفسير قرآن و تفسير الناسخ و المنسوخ او را ذكر مي كند و اظهار مي دارد كه وي از مؤلفين و مفسرين شيعه است. منابع : الاستبصار، 1/19، 3/9؛ تاسيس الشيعه، 334؛ تهذيب الاحكام، 4/221، 7/477، 8/97؛ تفسير القمي، 2/74 به بعد؛ جامع الرواة، 1/214؛ الذريعة، 4/245؛ رجال، برقي، 54؛ رجال، شيخ طوسي، 371؛ رجـال، عـلامـه حـلي، 37؛ رجال، كشي، 433؛ رجال، نجاشي، 1/127؛ الفهرست، ابن نديم، 278؛ الـفـهرست، شيخ طوسي، 93؛ القاموس، 3/214؛ كامل الزيارات، 26؛ لسان الميزان، 2/225؛ مصفي المقال في مصنفي علم الرجال، 127.
تفسير ابن محبوب
اثر ابوعلي حسن (149 - 224 ق) فرزند محبوب سراد يا زراد، از محدثين و مفسرين شيعه. مفسر از اصحاب حضرت موسي بن جعفر و حضرت رضا و امام محمد الجواد عليهم السلام بوده و نـيـز از شصت نفر از اصحاب حضرت ابوعبداللّه جعفر الصادق (ع) روايت كرده است و اجماع كتب رجالي وي را توثيق نموده اند. و ايـن تـفـسـير به شيوه روائي است كه در تفسير آيات قرآني از احاديث و روايات ائمه معصومين عليهم السلام بهره گرفته است و مفسران شيعه در تفسيرهاي خود از تفسير وي نقل نموده اند. بالغ بر بيش از هزار و پانصد و هيجده مورد از اسناد روايات به وي منتهي مي شود. مـنابع : الاعلام، زركلي، 2/212؛ الذريعة، 4/248؛ رجال، ابن داود، 116؛ رجال، شيخ طوسي، 347؛ رجـال، عـلامـه حلي، 37؛ رجال، كشي، 488؛ طبقات المفسرين، داودي، 1/139؛ الفهرست، ابن نـديـم، 276؛ الـفـهرست، شيخ طوسي، 96؛ تهذيب الاحكام، 4/202؛ من لا يحضره الفقيه، 3/36؛ لسان الميزان، 2، 31؛ معجم الدراسات القرانية، 108؛ مفسران شيعه، 71؛ الاستبصار، 3/38؛ تفسير قمي، 1/45.
تفسير ابن مهزيار
از ابـوالـحـسـن عـلـي (زنده در 229 ق) فرزند مهزيار دورقي اهوازي از ائمه تفسير و حديث، از اصحاب ائمه ثلاثه ابي الحسن الرضا و ابي جعفر الجواد و ابي الحسن الثالث عليهم السلام و از وكلاء آنها بوده است. و در كـتـب رجـالي او را توثيق نموده اند وي از جمله علماي اماميه هستند كه دو تفسير به قرآن كـريـم تـالـيـف نـموده است اولي تفسير قرآن كه به نام وي شهرت دارد و دومي كتاب الحروف القرآنيه است. اين تفسير به زبان عربي مانند تفاسير آن عصر روائي است و از ائمه عليهم السلام نقل مي كند. اين تفسير را ابن اخي زواده در سال 229 ق از مفسر روايت كرده است و همچنين برادرش ابراهيم بن مهزيار اين تفسير را روايت مي كند. بعضي از مورخين مفسر را با برادرزاده اش علي بن ابراهيم بن مهزيار كه تشرف به خدمت حضرت حجت ابن الحسن (ع) يافت خلط كرده اند. نجاشي پس از توثيق وي 35 عنوان از مؤلفات وي را ضبط كرده است. مـنـابع : الاستبصار: 1/311؛ الذريعة، 4/248؛ رجال، ابن داود، 251؛ رجال، علامه حلي، 92؛ رجال، شيخ طوسي، 318؛ رجال، كشي، 459؛ رجال، نجاشي، 2/74؛ الكافي، 3/313؛ مفسران شيعه، 72؛ الفهرست، شيخ طوسي، 231.
جامع التفسير (جوامع التفسير)
اثـر شـريف موسي (م ح 230 ق) فرزند اسماعيل بن امام موسي بن جعفر (ع)، از علماي شيعه در مصر و از محدثين و مفسران اماميه. وي حفيد امام موسي الكاظم (ع) بود و مصر را مسكن خويش قرار داد. تـبـار او را در مصر آل الكاظم و (بني كلثم) مي خوانند و كلثم لقب محمد بن جعفر موسي بود و نيز محمد بن محمد بن الاشعث كندي از او روايت نموده است. تفسير مورد بحث به زبان عربي و به شيوه روائي است. ابـوالـعباس نجاشي و شيخ طوسي اين تفسير را در الفهرست ضبط كرده اند و اين تفسير و روايات ديگر مفسر طي كتب معتبر حديث و تفسيرهاي شيعي نقل گرديده است از جمله در كتب اربعه. مـنـابـع : الاسـتبصار، 3/24 به بعد؛ تهذيب الانساب، 171؛ الذريعة، 5/46؛ رجال، نجاشي، 2/343؛ الشجرة المباركة، 89؛ الفخري، 15؛ الفهرست، شيخ طوسي، 191؛ لباب الانساب، 2/441؛ المجدي، 122.
الناسخ و المنسوخ
اثـر شيخ ابوالحسن دارم (م ح 230 ق) فرزند قبيضة بن نهشل بن مجمع تميمي دارمي سائح، از مفسران اماميه و اصحاب حضرت امام رضا (ع) است. وي علوم تفسير و حديث را از حضرت رضا (ع) اخذ كرده است از آثار ياد شده وي تفسير الناسخ و المنسوخ و كتاب الوجوه و النظائر مي باشد. ابـوالـعـبـاس نـجـاشي با سه واسطه توسط استادش احمد بن علي سيرافي تفسير دارم را روايت مي كند. ايـن تـفـسـير به زبان عربي و بحث آن در آيات ناسخ و منسوخ قرآن كريم مي باشد و فعلا موجود نمي باشد. مـنابع : تاسيس الشيعة، 334؛ جامع الرواة، 1/301؛ الذريعة، 24/11؛ رجال، نجاشي، 1/372؛ رجال، ابن داود، 147؛ معجم رجال الحديث، 7/86.
تفسير كندي (تفسير ابن اسباط)
اثر ابوالحسن علي (زنده در 230 ق) فرزند اسباط بن سالم كندي الزطي مقري كوفي، از اصحاب حضرت رضا (ع) و امام الجواد (ع) و از ثقات محدثين و مفسران شيعه. وي حـديـث و عـلوم قرآن و فنون تفسير را از حضرت علي بن موسي الرضا (ع) و ابي جعفر الثاني محمد الجواد (ع) اخذ كرد. سپس به تدريس حديث و فقه و تفسير در پرداخت و جمع غفيري در حوزه او تربيت يافتند. شـيـخ طـوسـي در رجـال خـود وي را با لقب كندي بياع الزطي كوفي معرفي نموده و او را جزء اصحاب حضرت رضا (ع) و بعد در اصحاب حضرت الجواد (ع) ذكر نموده است. زطي نوعي از لباس هندي مي باشد. كـتـب رجـالـي اتفاق كلمه دارند كه وي نخست فطحي بود و نامه هاي بسياري بين او و علي بن مهزيار مبادله گرديد سپس به حضرت امام جواد (ع) ارجاع نمودند و علي بن اسباط بازگشت و فطجبه را ترك نمود. تـفـسـيـر مـورد بحث به زبان عربي و به شيوه روائي كه طي تفسيرهاي روائي شيعي بسيار نقل گرديده و در كتب معتبر حديث اماميه ذكر شده است از جمله در كتب اربعه. مـنـابـع : الاسـتبصار، 1/116؛ تهذيب الاحكام، 1/182؛ جامع الرواة، 1/554؛ رجال، ابن داود، 481؛ رجال، شيخ طوسي، 382، 403؛ رجال، علامه حلي، 99؛ رجال، كشي، 470؛ رجال، نجاشي، 2/73؛ الفهرست، شيخ طوسي، 116؛ تفسير قمي، 1/358؛ الذريعة، 4/240.
تفسير سوره يس
اثـر ابوالفضل سلمة (م ح 240 ق) فرزند خطاب قمي براوستاني ازدورقاني، از مفسران و محققان شيعه در عصر خود. مـفـسـر از مـردم قـريه ازدورقان از توابع ري و از اكابر علماي اماميه در عصر حضرت رضا و امام محمد الجواد عليهما السلام بود. جمعي از اكابر علماي اميه از مفسر روايت مي كنند و نيز داراي مؤلفات زيادي است. تفسير وي به زبان عربي است.
سـيـد حسن صدر در تاسيس الشيعه مي گويد تفسير وي به روايت از اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام است. روايات وي در كتب مهم و منابع و مصادر شيعي نقل شده است. مـنـابع : الاستبصار، 1/302، 2/312؛ اعيان الشيعه، 7/289؛ الذريعة، 4/344؛ رجال، ابن داود، 408؛ رجـال، نـجاشي، 1/422؛ كامل الزيارات، قولويه، 13؛ معالم العلماء، 57؛ مفسران شيعه، 69؛ معجم الرجال الحديث، 8/203.
تفسير مازني
اثر ابوعثمان بكر (248 يا 249 ق) فرزند محمد بن حبيب مازني بصري، از نحويين شيعه در بصره و لغويين و مفسرين اماميه و مورد وثوق شيعه و سني مي باشد. جمع كثيري از مشاهير علماي نحو و عربية در حوزه او تربيت يافتند. ياقوت حموي در معجم الادباء به تشيع وي تصريح نموده است سپس تفسير قرآن او را در مؤلفات وي ضبط كرده است. ذهـبـي در سـيـر اعلام النبلاء از قول شاگردش المبرد مي نويسد (لم يكن احد بعد سيبويه اعلم بالنحو من المازني) سپس او را به تقوي و صلاح و صاحب دين وصف نموده است. در كتب عامه از جمله در مقدمه اخبار النحويين البصريين وي را در طبقه مفسرين ذكر نموده اند. مـنـابـع : اعـيـان الـشـيـعة، 3/594؛ الاعلام، 2/69؛ انباه الرواة، 1/242؛ تاريخ بغداد، 7/93؛ ايضاح الـمكنون، 1/482؛ تاسيس الشيعة، 71؛ بغية الوعاة، 1/463؛ الذريعة، 4/312؛ رجال، ابن داود، 73؛ رجال، نجاشي، 1/272؛ سير اعلام النبلاء، 1/270؛ شذرات الذهب، 2/113؛ العبر، 1/448؛ الفهرست، ابن نديم، 62؛ كشف الظنون، 1/412؛ الوافي بالوفيات، 10/211.
تفسير ابن وضاح
اثـر ابـومـحـمد عبداللّه (م ح 250 ق) فرزند وضاح بن سعيد كوفي لؤلؤي ازدي، از ثقات مفسران شيعه و فقهاء اماميه. وي از اصحاب حضرت امام موسي كاظم (ع) ابوالعباس نجاشي توسط استادش حسين بن عبيداللّه غضائري به پنج واسطه تفسير وي را روايت مي كند.
شيخ طوسي در باب الكني در الفهرست خود تفسير او را ضبط كرده است. تـفـسـير مذكور به زبان عربي از تفسيرهاي روائي است و مفسر در تفسير آيات قرآني از احاديث و روايات مروي از ائمه اطهار (ع) گرفته است. و همچنين از تفسير مفسر در كتب تفاسير روائي نقل گشته و از منابع تفسيرهاي روائي مفسران شيعه است. مـنابع : الاستبصار، 4/143 به بعد؛ تفسير بحرالعرفان، علامه برغاني (خطي)؛ تفسير فرات كوفي، 408 بـه بـعـد؛ تـفسير قمي، 247 به بعد؛ تهذيب الاحكام، 2/259 به بعد؛ تهذيب التهذيب، 6/63؛ الذريعة، 4/249؛ رجال، ابن داود، 215؛ رجال شيخ طوسي، 355؛ رجال، نجاشي، 2/10؛ الفهرست، شيخ طوسي، 369؛ مفسران شيعه، 72؛ الكافي، 7/430.
منبع:www.andisheqom.com
