از آن جا كه نخستين گام در پژوهش وسامان بخشي به هر موضوع، آشنايي كامل ودقيق از تحقيقات انجام شده درآن موضوع است و دوباره كاريها، پربارنبودن ونااستواري برخي پژوهشها، بيشتر به خاطر بي اطلاعي پژوهشگر ازسرچشمه هاي بحث و منابع درخور مراجعه درآن موضوع است. شناسايي و شناساندن منابع و كتابشناسيهاي موضوعي امري ضروري است كه بايد اين مهم هرچه بيشتر وبهتر باروشهاي جديد و كارآمد مورد توجه قرار بگيرد. بايد گفت دراين زمينه كمبودها بسيار است
از آن جا كه نخستين گام در پژوهش وسامان بخشي به هر موضوع، آشنايي كامل ودقيق از تحقيقات انجام شده درآن موضوع است و دوباره كاريها، پربارنبودن ونااستواري برخي پژوهشها، بيشتر به خاطر بي اطلاعي پژوهشگر ازسرچشمه هاي بحث و منابع درخور مراجعه درآن موضوع است. شناسايي و شناساندن منابع و كتابشناسيهاي موضوعي امري ضروري است كه بايد اين مهم هرچه بيشتر وبهتر باروشهاي جديد و كارآمد مورد توجه قرار بگيرد. بايد گفت دراين زمينه كمبودها بسيار است وتلاشهاي صورت گرفته با كاستيهاي فراواني در كميت و كيفيت روبه روست. جا دارد كتابشناسان خبره وبا تجربه به اين مهم بپردازند تا ضمن معرفي فعاليتهاي انجام شده به پژوهشگران، خلأهاي موجود نيز روشن گردد تا پژوهشگران به تلاشهاي روزآمد و نيازهاي بايسته بپردازند. كتابشناسيهاي موضوعي قرآن كه تاكنون فراهم آمده است نيز همانند موضوعات ديگر بسيار ناقص و غيرمتقن است ودرآن استقصاي كامل صورت نگرفته وپاسخ گوي نيازپژوهشگران نيست. دراين جا پيشنهاد مي شود تمام كتابشناسيهاي موجود كه هركدام بر اساس سليقه خاصي تهيه و تنظيم شده است به گونه موضوعي نيز تلفيق و يكجا تنظيم گردد مسلّماً دراين صورت بازدهي و ارزش اين گونه كتابشناسيها به مراتب از كتابشناسيهاي عمومي بيشتر خواهد بود. به عنوان ارائه نمونه اي ازاين طرح برآن شديم تا آن جا كه ممكن است و منابع در دسترس قرار دارد كليه آثار قرآني به گونه موضوعي و يكجا تهيه و تنظيم گردد. درهمين راستا كتابشناسي قصه هاي قرآن با ارائه چهار صد و پنج اثر صورت گرفته و در مجله (آينه پژوهش) شماره 20 به چاپ رسيد واينك كليه آثار قرآني در موضوع احكام قرآن كه يكي از موضوعات مهم قرآني است واز سوي ديگر مرتبط با احكام فقهي قرآن است، شناسايي وبه پژوهشگران قرآني وجويندگان احكام فقهي قرآن شناسانده مي شود. نگارنده مدعي نيست كه كليه آثار احكام قرآن دراين مقال ذكر شده، لكن همه منابعي كه معرفي آثار نگاشته شده در زمينه احكام قرآن درآنها پيش بيني مي شد كه به بيش از پانزده منبع افزون مي گردد، مورد كند و كاو قرار گرفته است. درضمن هرمنبع مورد استفاده با شماره مخصوص در ذيل هرعنوان آمده است، تا مستند و راهگشا براي مراجعه پژوهشگران باشد. البته بسياري ازاين آثار در منابع بسياري ذكر گرديده كه فقط يك منبع آورده شده است. منابع عبارتند از: كتابخانه تخصصي مركز فرهنگ و معارف قرآن. عناويني كه دراين مركز موجود است با علامت مشخص شده است. الذريعة الي تصانيف الشيعه، تأليف آغا بزرگ تهراني، شماره 1. دائرة المعارف بزرگ اسلامي، شماره 2. دائرة المعارف تشيع ، شماره 3. معجم المفسرين، تأليف عادل نويهض، شماره 4. البرهان في علوم القرآن، تأليف زركشي، چاپ بيروت، دارالمعرفة، تحقيق مرعشلي وديگران، شماره 5. منابع اجتهاد، تأليف استاد محمدابراهيم جناتي، شماره 6. تفسير شاهي (آيات الاحكام)،تأليف جرجاني، مقدمه آيت اللّه مرعشي نجفي، شماره 7. تفسير آيات الاحكام، تأليف عبدالرحمن السايس و ديگران، مقدمه تحقيق حسن سماحي، شماره 8. فهرست مخطوطات آل البيت اردن، شماره 9. اتجاهات التفسير في القرن الرابع العشر، تأليف فهدالرومي، شماره 10. دائرة المعارف الاسلامية، تأليف جمعي از مستشرقين، شماره 11. ومنابعي ديگر همچون: فهرست ابن نديم، كشف الظنون حاجي خليفه، طبقات مفسران داودي، سيوطي و... پس از شماره مخصوص منبع مورد نظر، شماره جلد و سپس صفحه آن ذكرشده است. ييادآوري: جهت مشخص شدن سير تاريخي آثار نگاشته شده در موضوع احكام قرآن اين كتابشناسي براساس ترتيب قرن از قرن دوّم تا قرن پانزدهم تنظيم گرديده واطلاعات داده شده ازاين قرار است: نام اثر(كه بيشتر عنوان احكام قرآن، آيات الاحكام و تفسير آيات الاحكام است)، نام مؤلف،تاريخ تولد و وفات(مواردي كه فقط تاريخ وفات باشد با علامت(م) مشخص شده است) مذهب مؤلف و مشخصات نشر(در صورت انتشار). همچنين از مجموع يكصد و شصت و نُه اثر ياد شده، هفتاد و شش اثر از مفسران شيعه اماميه ، هشت اثر از مفسران زيدي و بقيه آثار از مفسران مذاهب چهارگانه اهل سنت و ظاهري است.
تفسيرهاي فقهي
تفسيرهايي كه براساس سبكهاي خاصي نگارش يافته، خود بهترين منبع در آن موضوع به شمار مي روند. به عنوان مثال، تفسيرهايي كه به زاويه هاي تاريخي قرآن توجه خاص دارند، بهترين منبع در موضوع قصص قرآن هستند. همچنين تفسيرهايي كه عنايت ويژه به مسائل فقهي قرآن دارند، بهترين اثر در احكام قرآن به شمارند. بسياري از تفسيرها نيز به همين سبك تدوين شده اند. همچون: تفسير اضواء البيان في ايضاح القرآن بالقرآن، نوشته محمد امين الجكني الشنقيطي; تفسير ابي السعود; تفسير جامع، تأليف سيدابراهيم بروجردي; المنير في العقيدة والشريعة والمنهج، تأليف وهبة الزحيلي; مفاتيح الغيب، نوشته فخررازي; فتح القدير، تأليف شوكاني; روح المعاني، تأليف آلوسي و.... ييكي ازمهم ترين اين گونه تفسيرها، (الجامع لأحكام القرآن) نوشته محمد بن احمد انصاري قرطبي(578-671) است. ويژگي مهم اين تفسير، فقهي بودن آن است كه به طور گسترده وارد مباحث فقهي شده وبه هنگام بحث از احكام فقهي به ديدگاههاي فقيهان مذاهب مي پردازد و درواقع يك موسوعه كامل فقهي است. به عنوان مثال وي در ذيل آيه 3 سوره بقره: (ويقيمون الصّلاة)، بيش از بيست مسأله فقهي را به شرح مورد بررسي قرار داده است. درذيل آيه 173 همين سوره: (انّما حرّم عليكم الميتة)،سي و چهار مسأله فقهي مورد بررسي قرار گرفته و در ذيل آيه 187 همين سوره: (أحلّ لكم ليلة الصيّام الرّفث الي نسائكم)،سي و شش مسأله و در ذيل آيه 282 همين سوره پنجاه و دو مسأله فقهي به شرح، مورد بحث قرارگرفته است كه بااين گستردگي، هيچ يك از تفسيرها و حتي مي توان گفت كتابهاي خاص احكام قرآن نيز نپرداخته اند. اگرمباحث فقهي اين تفسير تفكيك شود خود چند جلد مي شود، همچنانكه فهرستهاي موضوعي اين تفسير در مباحث فقهي هركدام به بيش از دويست و بيست صفحه مي رسد. از اين روي، به خاطر ويژگي خاص اين تفسير در بخش كتابشناسي نام اين تفسير نيزآمده است. درپايان اين مقدمه يادكرد يك نكته ضروري است وآن اين كه بسياري از پژوهشهاي انجام شده در ارتباط با احكام قرآن اختصاص به بررسي و تفسير موضوعي آيات، درباره يك موضوع خاص همچون نماز، روزه، جهاد يا ديگر احكام قرآن دارد كه در اين مقال از آوردن آنها خودداري شده است.
قرن دوّم
1. احكام القرآن، يا تفسير آيات الاحكام، (ابوالنضر) محمد بن السائب الكلبي الكوفي (م: 146) شيعه (اصحاب حديث). وي از اصحاب امام باقر و امام صادق (ع) است. ابن نديم در كتاب الفهرست هنگام يادكرد كتابهاي نوشته شده در موضوع احكام قرآن مي نويسد: (احكام القرآن للكلبي رواه عن ابن عباس) اين اثر غيراز تفسيركامل قرآن است كه محمد بن سائب نوشته ودر كتابخانه استانبول به صورت خطي موجود است. وي يكي از مفسران مهم شيعه در قرن دوّم بوده و سيوطي در الاتقان مي نويسد: (وي صاحب بزرگترين تفسير قرآن بوده است.) در كتب رجالي بر شيعه بودن وي تصريح شده است.(رجال مامقاني، 3/119; ميزان الاعتدال، ذهبي، 3/556) (42/1/1) 2. تفسير خمسمأة آية في الاحكام، مقاتل بن سليمان بن بشرالخراساني البلخي (م: 150) شيعه. وي از آغازگران فرقه بتريّه است. (رك: ابن نديم، 227) اين كتاب بين اصحاب حديث تداول داشت واحمد بن حنبل ضمن ستايش از مضامين اين كتاب، تأليف آن را به مقابل بن حيان نسبت مي داد.(680/6/2) منبع: پژوهش هاي قرآني
نظرات کاربران
ارسال نظر
با تشکر، نظر شما پس از بررسی و تایید در سایت قرار خواهد گرفت.
متاسفانه در برقراری ارتباط خطایی رخ داده. لطفاً دوباره تلاش کنید.
