نویسنده: امیرعلی ناقدی
همانند سنت هرساله‌ی رهبر معظم انقلاب، ایشان در اولین دقایق تحویل سال 1395 عنوان «اقتصاد مقاومتی؛ اقدام و عمل» را به‌عنوان شعار سال برگزیدند. انتخاب شعار از جانب ایشان و اعلام آن در اولین دقایق تحویل سال توسط رسانه‌ها دو جنبه دارد. از طرفی اعلام شعار سال توسط رهبر معظم انقلاب که از سال 1378 به‌طور مشخص صورت گرفته است؛ بخوبی جایگزین سنت نام گذاری خرافاتی و غیر بومی برای سال‌ها شده است که مثلا با اسامی حیوانات همراه بوده است و هیچ گونه دستاورد راهبردی برای کشور و مردم نداشته و در شان مردم گرامی ایران اسلامی نیز نیست.
همچنین اعلام عمومی این شعار، می‌تواند مبنایی برای کلیه‌ی جهت‌گیری‌های کشور و به‌عنوان هدفی میان مدت در برنامه‌ریزی‌های کلان و بلندمدت کشور مطرح باشد.
در علم مدیریت و شاخه‌ی برنامه‌ریزی، هدف و برنامه‌ی میان مدت به‌عنوان اهرمی برای تنظیم مسائل کشور در راستای اهداف بلند مدت، ایفای نقش می‌کنند. از آنجایی که با تاکیدات مقام معظم رهبری، برنامه‌ای کلان در راستای اقتصاد درونزا با عنوان «اقتصاد مقاومتی» سال‌هاست که در دستور کار جمهوری اسلامی قرار گرفته است؛ می‌توان گفت که تعیین شعار سال 95 با این عنوان، جایگاه خطیری را در پیشبرد این برنامه‌ی کلان ایفا می‌کند. اما در ادامه چرایی انتخاب این واژگان در شعار امسال را از دیدگاه مقام معظم رهبری بیشتر بررسی می‌کنیم.
در این نوشتار، پیش فرض آن است که رهبر معظم انقلاب با نگاهی حکیمانه در انتخاب کلیدواژه‌ها دقت نموده و بهترین کلمات را برای بیان منظور مد نظر برمی‌گزینند. تجربه عملی و مشاهده سیره‌ی سیاسی ایشان نیز نشان می‌دهد که ایشان با مشاوره گرفتن از کارشناسان مختلف و نیز تسلط بر ادبیات فارسی و عرب، کلمات بهینه را در مکتوبات، پیام‌ها و سخنرانی‌ها انتخاب می‌نمایند.
این دقت نظر در انتخاب کلمات، در انتخاب یک شعار چند کلمه‌ای برای سال اهمیت چندانی پیدا می‌کند. زیرا این کلمه قرار است به مدت یک سال، به‌عنوان سیاست میان مدت نظام جمهوری اسلامی به‌کار رود.
اقتصاد مقاومتی، از تبیین تا قانون:
واژه اقتصاد مقاومتی اولین بار در دیدار کارآفرینان با مقام معظم رهبری در شهریور سال 1389 مطرح گردید.[1] از آن زمان تاکنون، همایش‌های متعددی توسط دولت‌های دهم و یازدهم، مراکز علمی و فرهنگی در اینباره برگزار شده است. در 29 بهمن 1392، سیاست‌های اقتصاد مقاومتی پس از مشورت با مجمع تشخیص مصلحت نظام، به‌عنوان سندی بالادستی رسما از سوی رهبر انقلاب ابلاغ شد.
با بررسی نمودار زمانی کاربرد استفاده از «اقتصاد مقاومتی» در بیانات و مکتوبات رهبر معظم انقلاب، به این نتیجه می‌رسیم که اوج گیری استفاده کمّی ایشان از این کلیدواژه، در سال 91 است. سالی که به‌علت شدت موج جدید تحریم‌های اقتصادی از سوی غرب، رها کردن مسائل اقتصادی کشور از سوی دولت قبل و اشتغال به حواشی سیاسی؛ فشار بسیار زیادی به اقتصاد کشورمان وارد شد. در این سال رهبر معظم انقلاب، این واژه را که دو سال قبل ابداع کرده بودند؛ بسیار بیشتر از قبل بکار بردند تا دولتمردان، تقصیر بی تدبیری خود را به گردن تحریم‌ها نیندازند.
دوران مدیریت محمود احمدی نژاد در دولت دهم به پایان رسید و دولت یازدهم با شعار اساسی «تدبیر» به روی کارآمد. دکتر روحانی در تبلیغات انتخاباتی خود بارها به نبود تدبیر در دولت قبل تاکید ورزیده بود. لذا ایشان برخلاف رویکرد بعد از انتخابات، تحریم‌ها را عامل اصلی مسائل و مشکلات معرفی نمی‌کرد.
بیشترین استفاده از اقتصاد مقاومتی در کلام رهبر معظم انقلاب، متعلق به سال 1392 است. سالی که در حقیقت سال پایانی دولت دهم است. سالی که با تعویض ساکنان ساختمان پاستور از دولت دهم به دولت یازدهم، طرف غربی مذاکرات هسته‌ای با آغاز دور جدید مذاکرات، منتظر تغییر چشم‌گیر سیاست‌های جمهوری اسلامی در همه حوزه‌ها نسبت به خود بود. در این شرایط رهبر معظم انقلاب بیشترین استفاده از کلیدواژه اقتصاد مقاومتی را داشته‌اند. زیرا باید به همه مسئولین یادآوری می‌شد که ریشه‌ی حل مشکلات اقتصادی کشور، در داخل است و تدبیر واقعی در اداره مسائل کشور به‌صورت درونزا است.
مسئله‌ای که اکنون بعد از گذشت دو سال و نیم از مذاکراتی که قرار بود چند ماهه مسائل اقتصادی را حل کند، بیش از پیش هویدا شده است و حاکی از دوراندیشی رهبر معظم انقلاب اسلامی است. اکنون وعده‌ی بدعهدی دشمن نیز بر کسانی که آن را منکر می‌شدند ثابت شده است و به‌عنوان یکی دیگر از دلایل نا کارآمدی نگاه صِرف و غیر درونزا به خارج از کشور، مطرح است.
اقدام و عمل در لغت:
از آنجایی که اقتصاد مقاومتی یک مفهوم نظری است و متشکل از دو کلمه که در کنار هم معنایی خاص پیدا می‌کنند؛ و همچنین مقام معظم رهبری، پژوهشگران حوزه و دانشگاه و مسئولین؛ در تبیین ابعاد آن سخنان بسیار گفته‌اند و قوانین بالادستی در این زمینه نیز به تصویب رسیده است؛ در این نوشتار فرصت چندانی برای بررسی مجدد این مفهوم نمی‌باشد. اما لزوم انتخاب دو کلمه دیگر را به تفصیل شرح می‌دهیم:
در لغت‌نامه‌ها تعاریف مختلفی برای دو کلید واژه «اقدام» و «عمل» آمده است که البته برخی رایج‌تر هستند. اقدام به معنی پیش درآمدن[2]، پیش رفتن در کاری[3]، دلیری نمودن[4]، شجاعت کردن و ... است. همچنین اقدام کردن به معانی شروع کردن، پرداختن و پیشی گرفتن در کاری تعریف شده است. «عمل» نیز همانند اقدام از ریشه‌ای عربی حاصل می‌شود که به معنی انجام کار می‌باشد. با توجه به این توضیحات و نیز بررسی معنی مصطلح دو کلمه در کنار همدیگر، نتیجه می‌شود که مرحله‌ی اقدام پیش از مرحله عمل است و به معنی شروع کار است.
چرایی انتخاب این واژگان:
باید توجه کرد که اقدام کردن، مرحله‌ای متفاوت از «عزم کردن» و یا «تصمیم گرفتن» است و به عبارتی بعد از این مراحل است. لذا باید توجه کنیم و البته بدیهی است که اکنون با گذشت پنج سال از اولین طرح تئوری اقتصاد مقاومتی، تولید هزاران صفحه مقاله، کتاب و برگزاری همایش‌های متعدد و متاسفانه بعضا بی فایده و نمایشی؛ و همچنین بعد از گذشت 2.5 سال از ابلاغ سیاست‌های کلان اقتصاد مقاومتی توسط رهبر معظم انقلاب، دیگر برای «تصمیم» و «عزم» خیلی دیر است. استقبال مسئولین از اقتصاد مقاومتی نیز حاکی از این است که ایشان خود را از مرحله تصمیم گیری عبور کرده می‌دانند.
انتخاب کلمه «اقدام» همچنین نشان از آن دارد که رهبر معظم انقلاب علیرغم اینکه تصمیم برای اجرای سیاست اقتصاد مقاومتی را دیر می‌دانند؛ آنچه انجام شده را نیز راضی کننده نمی‌دانند. لذا از کلمه عمل به تنهایی استفاده نشده است. البته ایشان با قضاوت عادلانه، زحمات مسئولین را منکر نمی‌شوند ولی بارها در سال گذشته، ناراضایتی خود از وضع موجود را بیان داشته‌اند. مثلا ایشان در شهریور سال 1394 و در دیدار اعضای هیئت دولت، بعد از تشکر از مسئولین دولتی می‌فرمایند: « ... حالا یک گزارش مفصّلی فرستادند که البتّه برای من خلاصه کردند آن گزارش را و تماماً خواندم، نگاه کردم. کارهایی که انجام گرفته در زمینه‌ی اقتصاد مقاومتی، بعضی‌هایش کارهای مقدّماتی است؛ حالا مثال‌هایش را بخواهم بزنم، طول می‌کشد، وقت میگذرد؛ بعضی از کارهایی که گزارش شده، مربوط به بندهای اقتصاد مقاومتی نیست، اگرچه حالا ارتباط داده شده امّا کارهای جاری دستگاه‌ها است.»[5]
انتهای سال 94 مصادف است با موعد نگارش برنامه بودجه سال 95 و نیز ارائه لایحه‌ی برنامه ششم توسعه، لذا ایشان اهمیت مسئله را این گونه متذکر می‌شوند: «نکته‌ی دوّم در مورد اقتصاد مقاومتی این است که همه‌ی برنامه‌های اقتصادی دولت بایستی در این مجموعه‌ی اقتصاد مقاومتی و در این سیاستها بگنجد؛ حتّی برنامه‌ی ششم و برنامه و بودجه‌های سالیانه، همه باید براساس این اقتصاد مقاومتی شکل بگیرد.»[6]
ایشان همچنین در دیدار شهریورماه اعضای هیئت دولت و نیز دیدارهای متعدد دیگری، ضمن تاکید بر تشکیل ستاد فرماندهی اقتصاد مقاومتی به منظور هماهنگی و مدیریت کلان همه دستگاه‌ها پیرامون اجرای سیاست‌های آن تاکید می‌کنند: «درخصوص اجرای اقتصاد مقاومتی آن چیزی که باید اتفاق بیفتد هنوز اتفاق نیفتاده است و مسئولان دولتی تازه، گزارشی درباره‌ی برنامه‌های درنظرگرفته‌شده برای اجرای اقتصاد مقاومتی به من داده‌اند.»[7]
مشاهده می‌شود که با نزدیک‌تر شدن به انتهای سال 94، ابزار نگرانی ایشان نسبت به عدم اجرای سیاست‌های اقتصاد مقاومتی در شرایط حساس کنونی بیشتر می‌گردد: «درخصوص نحوه‌ی اجرا و پیشرفت سیاست‌های اقتصاد مقاومتی، اکنون زمینه‌ی بحث نیست اما از پیشرفت این سیاستها خشنود نیستم.»[8]
توالی این سال با سال گذشته:
بررسی نام‌گذاری‌های رهبر معظم انقلاب برای سال‌ها در گذر زمان نیز نتایج جالبی را در بردارد. نام‌گذاری سال قبل با عنوانی حاکی از همدلی و همزبانی دوطرفه دولت(قوه مجریه به‌صورت خاص و نظام جمهوری اسلامی به‌صورت عام) و ملت دلایل زیادی در بر داشت. یکی از اصلی‌ترین دلایل آن، قرار گرفتن در بحبوحه مذاکراتی بین المللی بود که نیاز همدلی بین مردم و حاکمیت در نظر طرف خارجی بسیار ضروری بود.
در این شرایط نباید هیچ گونه پیامی از تفرقه بین حاکمیت و مردم به بیرون مخابره بشود. هر چند که برخی دولتمردان کم تجربه از یک طرف و برخی جریانات معاند از سوی دیگر تلاش داشتند هرگونه انتقاد علمی را نیز همصدایی با اسرائیل و دشمنان ملت نشان دهند؛ ولی رهبر معظم انقلاب بعنوان مدیر کلان کشور این شرایط را در جهت وفاق ملی مدیریت نمودند. لذا ایشان نه منتقدان را بعنوان دشمنان دولت و ملت معرفی کردند و نه موافق رفتارهای رادیکال علیه دولت و تیم مذاکره کننده بودند.
از طرفی دیگر، رئیس جمهور و تیم مذاکره کننده، تمامی شئونات کشور و به‌خصوص اقتصاد را به نتایج مذاکرات هسته‌ای مرتبط دانسته‌اند. بعد از حمایت تمامی ارکان نظام جمهوری اسلامی در کنار مردم، از تیم مذاکره کننده هسته‌ای و کسب تواقفی که غایت مذاکرات اعلام شده بود؛ اکنون وقت عمل به وعده‌هاست. مشخص است که بعد از حدودا سه سال از آغاز روی کار آمدن دولت تدبیر وامید، رکود بی‌سابقه‌ای دامن اقتصاد کشور را گرفته است. کارشناسان دلیل اصلی این رکود را اتخاذ سیاست‌های انقباضی، کاهش قیمت نفت و ... دانسته‌اند.
ولی مشکلی که بارها از سوی دولتمردان نیز به‌عنوان عامل اصلی قرارگرفتن در شرایط کنونی با گلایه مطرح شده است؛ تحریم‌های اقتصادی است. البته این دیدگاه به‌علت نداشتن رویکرد درونزایی، بارها مورد انتقاد رهبر معظم انقلاب و سایر دلسوزان نظام قرار گرفته است. اما در هر حال، اکنون که به زعم دولت محترم تدبیر و امید نیز مانع اصلی ایجاد اقتصادی شکوفا برداشته شده است؛ باید پایه‌های اقتصادی دوران پسابرجام را بر مبنایی غیر وابسته و در حقیقت درونزا شکل داد. مبنایی که در حقیقت همان اقتصاد مقاومتی است. کاری که در حقیقت باید سال‌ها پیش و با اجرای سیاست‌های مقطعی ابلاغ شده توسط رهبر معظم انقلاب[9] و نیز ینده نگری مسئولین وقت صورت می‌گرفت تا امروزِ کشور در مقابل تحریم‌های بیرونی بیمه شود.
دیدگاهی که همه مشکلات را ناشی از تحریم می‌دانست، به‌علت نداشتن رویکرد درونزایی، بارها مورد انتقاد رهبر معظم انقلاب و سایر دلسوزان نظام قرار گرفته است. اما در هر حال، اکنون که به زعم دولت محترم تدبیر و امید نیز مانع اصلی ایجاد اقتصادی شکوفا برداشته شده است؛ باید پایه‌های اقتصادی دوران پسابرجام را بر مبنایی غیر وابسته و در حقیقت درونزا شکل داد. مبنایی که در حقیقت همان اقتصاد مقاومتی است.
پی‌نوشت‌ها:
[1] - اقتصاد مقاومتی از منظر مقام معظم رهبری، 1392/1/23، سید امیرحسین کامرانی راد، پایگاه تحلیلی راسخون
[2] - از منتهی الارب و ناظم الاطباء
[3] - غیاث اللغات
[4] - ناظم الاطباء و منتهی الارب
[5] - بیانات در دیدار رئیس‌جمهور و اعضاى هیأت دولت، 1394/6/4
[6] - همان
[7] - دیدار رؤسای دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌ها، مراکز رشد و پارک‌های علم و فناوری با رهبر معظم انقلاب، 1394/8/20
[8] - دیدار شرکت‌کنندگان در نهمین همایش ملی «نخبگان فردا» با رهبر معظم انقلاب، 1394/7/22
[9] - به‌عنوان مثال می‌توان به سیاست «عدم خام فروشی نفت» که در ابتدای دولت سازندگی توسط رهبر معظم انقلاب مطرح شده بود و می‌توانست امروز کشور را در مقابل تحریم نفتی(که اصلی‌ترین تحریم ضربه زننده به کشورمان در سال‌های مختلف بوده است) بیمه کند، اشاره کرد. سیاستی که از سوی مسئولین وقت با تغافل روبرو شد.
منبع: برهان
