در میان نوافل روزانه، ماهانه و سالانه، نماز شب از فضیلت بیشتری برخوردار است که قرآن و روایات بر آن تأکید فراوان دارند و ثوابهای زیادی نیز برای آن منظور گردیده است .
در این مقاله راسخون به فضلیت نماز شب، کیفیت و چگونگی نماز شب، احکام نماز شب و چگونگی قضای نماز شب، پاداش نماز شب و برخی از آثار نماز شب اشاره می شود با ما همراه باشید
فضیلت نماز شب
در اسلام تاکید فراوانی بر انجام نمازهای مستحبی شده به ذکر یک روایت تبرّک میجوییم: رسول اکرم ـ صلی الله علیه و اله ـ فرمود:
«انّ للقلوب اقبالاً و ادباراً فاذا اقبلت فتنفّلوا و اذا ادبرت فعلیکم بالفریضة»[کلینی، محمد بن یعقوب، فروع کافی، ج۳، ص454]
دلها را آمادگی و بی رغبتی است؛ هرگاه آمادگی داشتند، نافله بخوانید و اگر بی رغبتی نشان دادند برشما باد که بر نمازواجب بسنده کنید.
نمازهای مستحبی زیاد است که آنها را «نافله» گویند و بین نمازهای مستحبی به خواندن نافلههای شبانه بیشتر سفارش شده است.
امام صادق (علیهالسّلام) فرمود: «نماز شب صورت را زیبا و خلق را نیکو و انسان را خوشبو میگرداند، رزق را زیاد و قرض را ادا میکند، اندوه را برطرف میسازد و چشم را جلا میدهد». [۱]
رسول خدا (صلّیاللهعلیهوآله) فرمود: «نماز شب وسیلهای است برای خوشنودی خدا و دوستی ملائکه». [۲]
امام صادق (علیهالسّلام) فرمود: «در خانههایی که نماز شب خوانده میشود و قرآن تلاوت میگردد، آن خانهها نزد آسمانیان هم چون ستاره درخشانند». [۳]
کیفیت و چگونگی نماز شب
نماز شب مجموعاً یازده رکعت است:
۱. هشت رکعت آن، که دو رکعت، دو رکعت، مانند نماز صبح خوانده میشود و چهار دو رکعتی آن به نیت نماز شب میباشد.
۲. دو رکعت نماز شفع: بهتر است در رکعت اول آن بعد از حمد، سوره ناس و در رکعت دوم بعد از حمد، سوره فلق خوانده شود.
۳. یک رکعت نماز وتر: بعد از حمد سه بار سوره توحید و یک بار سوره «فلق» و یک بار سوره «ناس» بخوانیم و میتوان یک سوره تنها خواند، سپس دستها را برای قنوت بهسوی آسمان بالا میبریم و حاجات خود را از خدا میخواهیم.
و برای چهل مؤمن دعا میکنیم.
و طلب مغفرت میکنیم و هفتاد مرتبه میگوییم: «استغفرالله ربّی و اتوبُ الیه».
از پروردگار خود طلب آمرزش و مغفرت میکنیم و بهسوی او بازگشت مینمایم.
آن گاه ۷ بار میگوییم «هذا مقامُ العائذٍِ بکَ منَ النّارِ»؛ این است مقام کسی که از آتش قیامت به تو پناه میبرد.
و بعد از آن ۳۰۰ مرتبه میگوییم: «العفو» و سپس میگوییم: «ربّ اغفرلی و ارحمنی وتُب عَلیَّ انّکَ انتَ التّوابُ الغفُورُ الرّحیم». [4]
خلاصه آنکه نماز شب، مهمترین نماز مستحبی است که ۱۱ رکعت دارد و وقت آن پس از نیمهشب شرعی تا طلوع فجر است. چهار نماز دو رکعتی (مانند نماز صبح) به نیت نماز شب و یک دو رکعت به نیت نماز شَفْعْ و یک یک رکعتی به نیت نماز وَتْر.
احکام نماز شب
برای نماز شب احکامی بیان شده است.
نیت
هشت رکعت به نیت نماز شب و سپس دو رکعت نماز شفع و آن گاه یک رکعت نماز وتر، که با فضیلتترین نماز شب، نماز وتر و شفع است و دو رکعت شفع برتر از وتر است.
برای نماز شب میتوان به نماز شفع و وتر اکتفا کرد، بلکه هنگام تنگی وقت میتوان تنها به نماز وتر اکتفا نمود.
وقت نماز شب
وقت نماز شب از نیمهشب تا فجر صادق است، و هنگام سحر از سایر مواقع بهتر است و تمامی ثلث آخر شب سحر محسوب میشود. و افضل از آن خواندن نماز شب نزدیکیهای فجر است. [5]
شخص مسافر میتواند نماز شب را پیش از نیمهشب بخواند.جوانی که میترسد خواب بماند و نماز شب از او فوت شود میتواند نماز شب را پیش از نیمهشب بخواند.
کسانی که برای خواندن نماز شب بعد از نیمهشب عذری دارند مانند پیرمردان و یا کسی که از سرد شدن هوا میترسد و یا از جنب شدن در خواب میترسد... میتوانند نماز شب را قبل از نیمهشب بخوانند.
نشسته خواندن
جایز است انسان نماز شب را نشسته بخواند حتی در حال اختیار. ولی اگر میخواهد نشسته بخواند بهتر آن است که هر دو رکعت نشسته را یک رکعت ایستاده حساب کند. بنابراین باید هشت بار دو رکعت نشسته و هر دو رکعت به یک سلام که جمعاً شانزده رکعت میشود به نیت نماز شب بخواند و دوباره دو رکعت هر دو رکعت به یک سلام به نیت نماز شفع و دو بار یک رکعت هر یک رکعت به یک سلام به نیت نماز وتر، ولی در حال اضطرار و مریض همان یازده رکعت کفایت میکند.
خلاصه کردن
خواندن سوره در رکعتهای نماز شب لازم نیست و میتواند فقط به خواندن سوره حمد اکتفا کند. همچنین قنوت در رکعتهای دوم مستحب است و میتواند بدون قنوت بخواند.
نماز وتر یک رکعت است و میشود آن را بدون قنوت به جا آورد.
لازم نیست همه یازده رکعت را در یک مجلس بخواند، بلکه میتواند در دو سه نوبت بخواند، بلکه تفریق افضل است، همانطور که رسول خدا تهجد میکرد.
بلند خواندن
مستحب است که نماز شب را بلند بخواند تا اگر از خانوادهاش کسی میخواهد برای به نماز شب برخیزد بیدار شود، چنان چه در روایت است و شهید و دیگران نیز تصریح به استحباب جهر نمودهاند.
بدیهی است که استحباب بلند خواندن نماز شب در جایی است که امن از ریا و سُمعه باشد و اگر خدای ناخواسته خوف ریا و سُمعه در بلند خواندن باشد باید آهسته بخواند. [6]
آیا نماز مستحبی مثل نماز شب قضا دارد؟
نماز های نافله و مستحب مانند سایر مستحبات دارای مراتبی هستند از این رو در اداء و قضای بعضی از آنها تأکید بیشتری و نسبت به بعضی دیگر تأکید کمتری شده است.
از جمله نمازهای مستحبی که در قران و روایات بر آن تأکید زیادی شده نافله و تهجد در شب است که در قران[7] و روایات به آن اشاره شده است.
خداوند در قرآن مجید به پیامبرش می فرماید: "و پاسى از شب را (از خواب برخیز، و) قرآن (و نماز) بخوان! این یک وظیفه اضافى براى توست؛ امید است پروردگارت تو را به مقامى در خور ستایش برانگیزد![8]
مفسرین این آیه را دلیل بر فضیلت نافله شب دانسته اند، هر چند آیه صراحت در این مساله ندارد ولى با قرائن مختلفى که در دست است این تفسیر روشن به نظر مى رسد[9].
همانگونه که انجام و اداء نافله شب بسیار پسندیده است قضای آن برای کسانی که به هر دلیل نتوانسته اند این عبادت مهم را در وقت خود انجام دهند بسیار نیکو است. -
رسول خدا (ص) فرمود: همانا خداوند تبارک و تعالى البته نزد فرشتگان خود مباهات می کند به آن بنده که قضاى نماز شب را در روز انجام دهد، و می فرماید:
اى فرشتگان من به بنده من بنگرید که نمازى را که بر او واجب نساخته ام قضا می کند، گواه باشید که من البتّه گناهان او را آمرزیدم [10].
بنا بر این همان طور که قضای واجبات بر مکلف واجب است قضاء مستحبات نیز بر مکلف مستحب است .
عبد اللَّه بن سنان از امام صادق (ع) روایت کرده و می گوید: به آن حضرت عرض کردم شخصی که مدت زیادی نمازهای نافله اش ترک شده و مقدار و تعداد آنها را نمی داند، چگونه آنها را قضا کند؟
فرمود: آن قدر نماز نافله به جا آورد تا یقین کند همه نمازهای نافله ای را که به جا نیاورده قضا کرده است ... [11].
از آنجا که ترک اعمال و نمازهای مستحبی گناه محسوب نمی شود و عقاب آور نیست ، اگر کسی خواست قضاء آنها را به جا آورد در هر وقتی که بخواهد می تواند این کار را انجام دهد.
1 امام رضا (ع) در پاسخ کسی که سؤال کرده بود نماز مستحبی نخوانده ام اگر بخواهم قضاء کنم چه وقت قضاء کنم ؟ نوشتند:" هر ساعت از روز یا شب که خواستید."[12].
اما بهتر است که قضای نافله شب گذشته را در شب بعد و قضای نافله روز گذشته را در روز بعد بجا آورد. چنانچه امام صادق (ع) فرموده اند:
اگر نافله روزانه ات قضا شد، روز بعد، قضاى آن را بخوان، و اگر نافله شبانه ات قضا شد، شب بعد، قضاى آن را بخوان[13].
محمّد بن مسلم مىگوید: محضر مبارک امام (ع) عرض کردم: شخصى بیمار شد و از انجام دادن مستحبّات امتناع نمود و در نتیجه نافله را ترک کرد حکم وى چیست؟
حضرت فرمود: اى محمّد نافله فریضه نیست، اگر خواست آن را قضاء کند البته برایش بهتر است و اگر قضاء هم نکند تکلیفى بر او نیست[14].
البته بهتر و مستحب است که در قضاء مستحبات رعایت ترتیب بشود؛ به این که ترتیب خصوصا در نافله شب اول باید نمازهاى دو رکعتى و در آخر نماز وتر آن را قضا کند. و در قضاء نمازهای وتر هم مستحب است دو رکعت نماز مستحبی بین شان فاصله باشد.
امام باقر (ع) فرمود: در صورتى که دو یا سه شب و یا بیشتر، نماز وتر خود را نخوانده باشى، باید به ترتیب قضاى آن را بخوانى و بعد از آن که قضاى وتر اول را خواندى، لا اقل دو رکعت نافله بخوان و بعد از دو رکعت، وتر دوم را قضا کن، زیرا نماز وتر باید دنباله نمازهاى دیگر باشد[15].
پاداش نماز شب
ممکن است دراینجا این سؤال پیش آید که چرا پاداش عظیم نماز شب مخفی نگاه داشته شده است؟ این سؤال را به سه شکل میتوان پاسخ داد:
۱.کارهای ارزشمند و عظیم چنان است که حقیقت آنها به سادگی قابل درک نیست، درعین حال پنهان داشتن پاداش آنها نشاط انگیزتر است.
۲.قرّة العین و چشم روشنی، آن قدر بزرگ و گسترده است که دانش انسان از رسیدن به تمام خصوصیات آن ناتوان است.
۳.چون «نماز شب» مخفیانه و دور از چشم دیگران انجام میگیرد، پاداش آن نیز پنهان و دور از چشم مردمان است.[۱6]
رهبران بزرگوار اسلام نیز با تعبیرهای گوناگونی مردم را به انجام این عمل بزرگ تشویق میکردند که در اینجا به یک نمونه آن بسنده میکنیم؛ معاذ بن جبل گوید:
«روزی رسول اکرم (صلیاللهعلیهواله) به من فرمود: اگر مایلی راههای خیر را به تو نشان بدهم. سپس فرمود: «...قیام الرّجل فی جوف اللّیل یبتغی وجه الله»[17]
(یکی از راهها) برخاستن مرد در دل شب در پی یافتن رضای خداست.
برخی از آثار نماز شب
با اینکه همه پاداش اخروی نماز شب برای ما درک کردنی نیست، ولی معصومین (علیهمالسّلام) از برخی آثار دنیوی و اخروی آن ما را مطلع کردهاند که توضیح آن در زیر میآید:
۱. نزدیکی به خداست.
۲. جبران کردن گناهان است.
۳. باز دارنده از گناه است.
۴. دفع کننده درد بدن است.
رسول اکرم (صلیاللهعلیهواله) فرمود«انّ قیام اللّیل قربة الی الله و تکفیر السّیئات و منهاة عن الاثم و مطردة الدّاء فی الجسد»[18]همانا نماز شب:
5.چهره اش نیکو می شود.
درسخنی دیگر فرمود:«من صلّی باللّیل حسن وجهه بالنّهار»[19] هر کس نماز شب بخواند، چهره اش در روز نیکو (نورانی) میشود.
۶. رزق روز را تضمین میکند؛
چنانکه شخصی خدمت آن حضرت آمده، بگونهای عرض نیاز کرد که گویا به نان شب محتاج است. امام پرسید:آیا نماز شب میخوانی؟ پاسخ داد آری، حضرت رو به یاران خویش کرده فرمود:
«کذب من زعم انّه صلّی باللّیل و یجوع بالنّهار انّ الله ضمّن بصلاة اللّیل قوت النّهار»[20]کسی که ادعا میکند نماز شب خوانده و در روز گرسنه مانده است، دروغگوست؛ زیرا خداوند به وسیله نماز شب روزی روز را تضمین کرده است.
۷ . چهره را زیبا میسازد.
8.غم را میزداید
9. دیده را جلا میدهد،
چنان که پیامبر اکرم (صلیاللهعلیهواله) درباره این سه اثر فرمود:«صلاة اللّیل تحسن الوجه و تذهب بالهمّ و تجلوا البصر»[21]نماز شب چهره را نیکو میکند و غم را میزداید و دیده را جلا میدهد.
۱۰.بهشت، پاداش آن است.
رسول اکرم (صلیاللهعلیهواله) هنگام ارتحال به ابوذر فرمود:«یا اباذرًّ! احفظ وصیة نبیک تنفعک، من ختم له بقیام اللّیل ثمّ مات فله الجنّة»[22]
ای ابوذر سفرش پیامبرت را حفظ کن که برایت سود آور است: هر کس آخر کارش با نماز شب باشد و بمیرد، بهشت برای اوست.
امام خمینی بیداری در آخر شب را با قطع نظر از عبادت، دارای اهمیت و آثار فراوانی میداند و آن را سیره ائمه (علیهمالسّلام) و علمای بزرگ معرفی میکند.[23]ایشان راه دستیابی به حقیقت و سر نماز را بیداری در شب میداند.[24]
امام خمینی با استناد به روایتی در بیان اهمیت و آثار نماز شب معتقد است که هر عمل نیکی که انسان به جا میآورد ثوابی برای آن است مگر نماز شب.
زیرا خداوند بیان نکرده ثواب آن را به جهت عظمت و جایگاه شان نماز شب لذا آن قرةالعینی است که خدای تعالی ذخیره کرده، هیچکس بر آن آگاه نیست که چه چیزی میباشد،.
ازاینرو اگر بیداری شب انسان را به حقیقت و سر نماز آگاه کند جزای آن چیزی جز جمال جمیل حق نمیباشد[25]
و خداوند متعالی در وصف مؤمنین فرموده: (تَتَجَافَی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفًا وَطَمَعًا وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنفِقُونَ).[26][
امام خمینی کمال نماز شب را نیت خالص میداند که تنها باید برای تقرب به خدا و تاسی به اولیای دین باشد تا آن عبادت، خالصانه تحقق پیدا کند و آثار نماز شب بر آن مترتب گردد.
ازاینرو خواندن نماز شب برای افزایش روزی، عبادتی خالصانه نخواهد بود، بلکه برای آبادانی دنیا و رسیدن به خواستههای نفسانی و دنیوی است.[27]
ایشان خاطرنشان کرده که نزد اهل معرفت نیز اینچنین نمازی، ارزش نداشته همانند دیگر کسبهای مشروع، بلکه از آنها نیز کمارزشتر است.[28]
ازجمله آثار نماز شب میتوان به رفع کسالت از بدن، نورانی شدن نمازگزار، ازمیانرفتن هموغم دانست. امام خمینی نماز شب را سبب شرف و زینت مؤمن در آخرت و توسعه روزی او در دنیا میداند.[29]
شهادت پاداش نیت نماز شب شهید مهدى سامع
شب قبل از عملیات محرم ، برادر مهدى سامع تا بعد از نیمه شب به شناسائى رفته بود و دیر وقت خسته و کوفته برگشته و به خواب رفت .
بچه ها که براى نماز شب بیدار شده بودند او را بیدار نکردند و چون خسته بود و شب بعد هم باید در عملیات شرکت مى کرد.صبح که براى نماز بیدار شد گفت : مگر سفارش نکرده بودم مرا براى نماز شب بیدار کنید؟
آه سردى کشید و گفت : افسوس ! شب آخر عمرم نماز شب ام قضا شد! فردا شب ! عملیات آغاز شد و در حین عملیات مهدى به خیل عظیم شهدا اسلام پیوست.[30]
نتیجه:
از مطالب فوق چند تکته قابل توجه می باشد.
الف:همان طور که قضای واجبات بر مکلف واجب است قضاء مستحبات نیز بر مکلف مستحب است
ب:بهتر است که قضای نافله شب گذشته را در شب بعد و قضای نافله روز گذشته را در روز بعد بجا آورد
ج:درقضای نافله شب اول باید نمازهاى دو رکعتى و در آخر نماز وتر آن را قضا کند. و در قضاء نمازهای وتر هم مستحب است دو رکعت نماز مستحبی بین شان فاصله باشد.
پی نوشت:
۱. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج ۸۷، ص ۱۵۳.
۲.مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج ۸۷، ص ۱۶۱.
۳. فیض کاشانی، محسن، الوافی، ج ۲، ص ۲۳
4. امام خمینی، روحالله، رساله نوین، ج ۱، ص ۱۷۰.
5. امام خمینی، روحالله، تحریر الوسیله، ج ۱، ص ۱۳۶.
6. کتاب شمع سحر، شب مردان خدا.
7. ذاریات، 17؛ سجده، 16؛ زمر، 123؛ فرقان، 65؛ اسراء، 81؛ مزمل، 4.
8. اسراء، 79.
9. مکارم شیرازى، ناصر، تفسیر نمونه، ج 12، ص 224، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1374 ش، چاپ اول.
10. وسائل الشیعة، ج4، ص:75 و 76؛ من لا یحضره الفقیه-ترجمه غفارى، ج 2، ص 202.
11. وسائل الشیعة، ج4، ص: 75-85؛ من لا یحضره الفقیه-ترجمه غفارى، ج2، ص: 299.
12.مسند الإمام الرضا علیه السلام، ج2، ص178- 180.
13. کلینى، کافی، ج 3، ص 451، اسلامیه، تهران، 1362 ش، چاپ دوم، باب تقدیم النوافل و تأخیرهاو قضائها و صلاه الضحی؛ بهبودى، محمد باقر، گزیده کافی، ج 2، ص 366 – 368، مرکز انتشارات علمى و فرهنگى، تهران، 1363 ش، چاپ اول.
14. علل الشرائع-ترجمه ذهنى تهرانى، ج2، ص: 175 - 177.
15.کافی، ج 3، ص 451، باب تقدیم النوافل و تأخیرهاو قضائها و صلاه الضحی؛ و گزیده کافی، ج 2، ص 366 – 368.
16. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج۷ ۸، ص۱۰۹.
17.مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۸۴، ص۱۲۳.
18. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج ۸۴، ص۱۵۵.
19.حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، ج۵، ص۲۷۰.
20حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، ج۵، ص۲۷۱.
21. حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، ج۵، ص۲۷۲.
22. حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، ج۵، ص۲۷۴.
23.خمینی، روحالله، شرح چهل حدیث، ص۲۰۲، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.
24. خمینی، روحالله، شرح چهل حدیث، ص۲۰۴-۲۰۵، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.
25. خمینی، روحالله، شرح چهل حدیث، ص۲۰۴-۲۰۵، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.
26. سجده/سوره۳۲، آیه ۱۶.
27.خمینی، روحالله، شرح چهل حدیث، ص۳۲۶، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.
28. خمینی، روحالله، آداب الصلاة، ص۱۶۴، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.
29. خمینی، روحالله، دانشنامه امام خمینی، ج۱۰، ص۱۲۳، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.
30. جا نماز معطّر، ص 20.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «نماز شب»، تاریخ بازیابی .
https://fa.wikishia.net/view/
https://www.islamquest.net/fa/archive/fa2988
https://fa.wikifeqh.ir/
*این مقاله در تاریخ 1401/7/26 بروز رسانی شده است