کتابخانه ابن شهرآشوب

اتان کلبرگ در کتابی گرانقدر، بر اساس آثار موجود ابن طاووس، مجموعه آثاری را که او در کتابخانه گرانقدر شخصی خود و یا در کتابخانه های عمومی و خصوصی دورانش در بغداد و حله و نجف و دیگر شهرها دیده بوده و از آنها با دقتی ستودنی در آثارش نقلی و یا توضیحی ارائه کرده بوده است را معرفی کرد و درباره آنها توضیحاتی مفید ارائه داد. پیش از ابن طاووس، در میان علمای شیعه ابن شهرآشوب، دانشمند و حافظ برجسته نیز با مجموعه گرانقدری کتاب و اصل آشنا بوده و به صورت اعجاب آوری از آنها در آثار خود نقل کرده است. البته ابن شهرآشوب، شیوه دقیق ابن طاووس را در نقل از آثار گذشتگان ندارد؛ اما بسیار بیش از ابن طاووس کتاب و دفتر حدیث و تاریخ دیده بوده است و این به دلیل زمانه او و نیز سفرهای زیاد و مشایخ برجسته ای بوده که از آنها بهره علمی برده بوده است. برخی از این آثار در معالم العلماء و مقدمه مناقب آل ابی طالب معرفی شده اند؛ اما بسیاری دیگر از آنها در مطاوی آثارش مورد اشاره و بهره برداری قرار گرفته اند. متأسفانه از آثار گرانقدر این حافظ و واعظ دانشمند و بی مانند تنها اندکی باقی مانده است؛ اما از طریق آثار موجود و نیز عناوین آثار مفقودش پیداست که او در عین تخصص در حدیث و رجال و علوم وابسته، در تفسیر قرآن و علوم قرآنی، در کلام و فقه و حتی علوم ادبی و تاریخ و دانشهای غیر دینی هم متخصص بوده و یا دست کم در پاره ای از آنها صاحب اطلاع بوده است. در این مورد در مقاله ای که سالها پیش در معرفی نسخه ارزشمند کتاب اعلام الطرائق در نشریه نشر دانش نوشته ام توضیحاتی داده ام. در کتاب اعلام الطرائق، ابن شهرآشوب، به مقتضای موضوع کتاب که در زمینه حدود و حقائق و به نوعی تعریفات علوم است، در مورد بسیاری از موضوعات نظر داده و استادی خود را معاینه نشان داده است. این دانشمند برجسته ایرانی که دامنه نفوذ آثارش تا عراق و شام نیز رسید، بی تردید یکی از مفاخر ایران، تشیع امامی و دنیای اسلام است. وی در کتابهای مناقب آل أبی طالب، متشابه القرآن و مثالب النواصب از شمار بسیار زیادی کتاب نقل کرده و نویسندگان زیادی را معرفی نموده است. حتی در کتاب اعلام الطرائق هم وی تا اندازه ای همین شیوه را دارد. بسیاری از منابع او قرنهاست که از میان رفته اند و حتی نام نویسندگان آنها شهرت زیادی ندارند. بسیاری از نویسندگان امامی که پس از او درباره موضوعات مذهبی و به ویژه مباحث امامت مطلبی نوشته اند، حتی اگر از او در هر مورد نامی نبرده باشند، از کتابهای او بهره برده اند و به واسطه وی از منابع متقدم نقل قول می کنند؛ مانند ابن حاتم الشامی در الدر النظیم و بیاضی در الصراط المستقیم و ابن جبر متقدم و متأخر. بسیاری از منابع او منابعی سنی هستند و تعداد زیادی هم منابع شیعی. از آن جمله وی از بسیاری از تفاسیر، کتب صحاح و مسانید حدیثی و نیز اجزاء و امالی و اصول مهم حدیثی نقل قول می کند که بسیار مهم و ارزشمند هستند. البته در مورد شماری از این منابع، گرچه او خود تصریح نمی کند، اما روشن است که وی به واسطه نقل مطلب می کند؛ اما به هر حال همان نقلها هم از ارزش بسیاری برخوردار هستند. با این وصف به دلیل اینکه وی توضیحی درباره منابع خود عموما نمی دهد، گاهی تشخیص منبع او اندکی دشوار است. خوشبختانه دو کتاب مناقب و متشابه در اختیار هستند و از کتاب بزرگ مثالب هم دست کم دو نسخه موجود است، یعنی نویسنده این سطور در اختیار دارد و به خاطر دارم که مرحوم فارس حسون متن آن را تحقیق کرده بود که منتشر نشده اما در این کتاب هم وی از منابع زیادی نقل قول می کند و مطالب مفید زیادی را در بر دارد. نویسنده این سطور از سالها قبل کاری را آغاز کرد برای نوشتن کتابی به سبک کتاب اتان کلبرگ برای شناسایی کتابخانه ابن شهرآشوب، اما متأسفانه یادداشتهای آن کار اسیر حوادث تلخی شد و این کار در نیمه های آن، نیمه تمام رها شد و فرجام نیافت. امید می برم صاحب همتی این کار را وجهه همت خود کند و بر اساس آثار موجود ابن شهرآشوب به تألیف چنین کتابی آغاز کند. اما برای انجام چنین کاری، دیدن نسخه های خطی آثار او و نیز نقلهایی که در کتابهایی مانند ابن جبر شده، نیز ضروری است. منبع مقاله :
http://ansari.kateban.com/