دانشگاه، هویت و جهانی شدن

چکیده

دهه‌های پایانی قرن بیستم و آغاز قرن بیست و یکم و نیز توجه جدی به پدیده جهانی شدن شروع تازه‌ای در عرصه‌های اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی بوده و موضوع جهانی شدن و چیستی و چگونگی شکل‌گیری آن از یک طرف و نیز مخالفت و موافقت با این فرایند از سویی دیگر بحث‌های چالش برانگیزی به دنبال آورده (2)، لذا در این میان و در عرصه پژوهش‌های اجتماعی و فرهنگی مقوله هویت (3) و بازشناسی آن در عرصه جهانی شدن از اهمیت بالایی برخوردار شده است. در این نوشتار که برگرفته از یک کار پژوهشی می‌باشد، سعی بر آن است تا با استفاده از نظریه‌های رابرتسون، گیدنز، روزه‌نا، کندی، کوهن و... ضمن ارزیابی هویت دانشجویان دانشگاه تبریز در عصر جهانی شدن، میزان جهانی‌گرایی (4) و محلی‌گرایی (5) آنها را در ابعاد مختلف (علم، مد، علاقه به سرزمین، دین و هنر) مورد ارزیابی قرار گیرد.
همچنین سعی بر آن شده است تا رابطه بین «جهانی‌گرایی» و «محلی‌گرایی» (متغیرهای مستقل) را با «نگرش به ماهواره» (متغیر وابسته) در ارتباط و آزمون قرار داده شود. روش تحقیق در این پژوهش پیمایشی است و جامعه آماری؛ دانشجویان دانشگاه تبریز است. ابزار سنجش، پرسشنامه تهیه شده توسط خود محقق می‌باشد که قبل از اجرای آن، روایی و اعتبار پرسشنامه تأیید شده است. از کل نمونه آماری، 54/9 درصد را مردان و 45/1 درصد را زنان تشکیل می‌‌دادند. با توجه به میانگین به دست آمده؛ دانشجویان از نظر جهانی‌گرایی در سطح بالا و از نظر محلی‌گرایی در سطح پایین قرار دارند. بین میزان جهانی‌گرایی دانشجویان و نگرش آنها نسبت به ماهواره رابطه معنی‌داری وجود دارد. همچنین بین میزان محلی‌گرایی دانشجویان و نگرش آنها نسبت به ماهواره رابطه معنی‌داری وجود دارد. در نهایت اینکه میان محلی‌گرا بودن و جهانی‌گرا بودن دانشجویان رابطه معنی‌داری وجود دارد.
کلیدواژه‌ها: هویت، جهانی شدن، نگرش به ماهواره، جهانی‌گرایی و محلی‌گرایی.

1- هویت

واژه Identity (هویت) از لحاظ لغوی از واژه Identitat مشتق شده و به دو معنای ظاهراً متناقض به کار می‌رود: الف) همسانی و یکنواختی مطلق و ب) تمایزی که در برگیرنده‌ی ثبات یا تداوم در طول زمان است. اگرچه این دو معنا متناقض و متضاد به نظر می‌آیند، اما در اصل به دو جنبه اصلی و مکمل هویت معطوف می‌شود (گل محمدی، 1380: 14).
اگر بخواهیم هویت را در دو مقوله‌ی فردی و اجتماعی تعریف کنیم می‌بایست هم به نظریه‌های روان شناختی و هم جامعه شناختی توجه کنیم. بر این اساس بیشتر روان شناسان و نظریه پردازان شخصیت، هویت را در درجه‌ی نخست امری فردی و شخصی می‌دانند و معتقدند که معنا و جنبه‌ی اصلی هویت، به ویژگی‌های شخصیتی و احساسی فرد معطوف می‌شود. البته اکثر این نظریه پردازان، هویت اجتماعی را انکار نمی‌کنند و در نتیجه، این دو نوع هویت را متمایز و مستقل از یکدیگر قلمداد می‌کنند (همان: 14). بنابراین از دیدگاه روان شناسی؛ هویت عبارت است از: «احساس تمایز شخصی، احساس تداوم شخصی و احساس استقلال شخصی» (1996:9 ,Jacobson). جامعه شناسان با تأکید بر دیالکتیک میان فرد و جامعه معتقدند که هویت در نگرش‌ها و احساسات افراد نمود می‌یابد، ولی بستر شکل‌گیری آن زندگی جمعی است. هویت اجتماعی نمود یافته در شخصیت، جدا از دنیای اجتماعی سایر افراد معنایی ندارد. افراد بی همتا و متغیر هستند، اما شخصیت‌شان، کاملاً به صورت اجتماعی به واسطه‌ی مراحل مختلف اجتماعی شدن و اندرکنش اجتماعی، ساخته می‌شود. از این رو و بر اساس دیدگاه «جرج هربرت مید» (6) و «تاجفل» (7) هویت اجتماعی عبارت است از: «آن بخش از برداشت یک فرد از خود که از آگاهی او نسبت به عضویت در گروه (گروه‌های) اجتماعی همراه با اهمیت ارزشی و احساسی منظم به آن عضویت سرچشمه می‌گیرد» (Tajfel, 1978: 63)

2- نظریه‌های جهانی شدن

از آنجایی که پیرامون جهانی شدن در ابعاد فرهنگی، سیاسی و اقتصادی نظریه پردازی شده، اما در این نوشتار صرفاً به حوزه فرهنگی و نظریه‌های فرهنگی جهانی شدن پرداخته شده و از این نظریه‌ها استفاده می‌شود. لازم به یادآوری است که جهانی شدن در حوزه فرهنگ، به رغم نظر برخی اندیشمندان، بیش از ابعاد دیگر رخ داده است و یا در حال شکل‌گیری است (واترز، 184:1379).
رابرتسون (8) برای اولین بار از بعد فرهنگی (9) به بحث جهانی شدن پرداخته و در نظریه خود به سیر تاریخی این فرایند اشاره دارد (1992 ,Robertson). وی با بحث عام‌گرایی و خاص‌گرایی، نظریه خود را تکمیل کرده و معتقد است که جهانی شدن در معنای کلی می‌تواند به عنوان نهادینه شدن فرایند دو وجهی «عام شدن خاص و خاص شدن عام» فهمیده شود. یعنی در فرایند جهانی شدن هم با فرایند جهانی‌گرایی که در آن ارزش‌های عام جهانی مورد قبول و پذیرش قرار می‌گیرد، مواجه می‌شویم و هم با فرایند محلی‌گرایی که در این فرایند، ویژگی‌های محلی مورد توجه قرار گرفته و بر آنها تأکید می‌شود. جیمز روزه‌نا (10) نیز در راستای نظریه رابرتسون در فرایند جهانی شدن، هم به حرکت «تمرکزگرا» و هم به حرکت «گریز از مرکز» اشاره می‌کند که در این میان در حرکت تمرکزگرایی شاهد شکل‌گیری مجموعه‌ای از هنجارها، عادات، آداب و فعالیت‌های مبتنی بر منابع همگانی هستیم، که همان جهان‌گرایی است و در مقابل، حرکتی به نام محلی‌گرایی درصدد است تا به هویت و فرهنگ‌های محلی جلوه بیشتری بدهد. بنابراین «روزه‌نا» نیز همچون رابرتسون رابطه‌ای علی و معلولی بین محلی‌گرایی و جهانی‌گرایی در نظر می‌گیرد.
کوهن و کندی در نظریه «بسط هویت‌ها» (11) معتقدند که ما در فرایند جهانی شدن و در حوزه‌های «جهانی و محلی» ناگزیر از انتخاب، تطبیق و مقاومت هستیم (2000:39 ,Cohen & Kennedy). اما گیدنز جهانی شدن را محصول مدرنیته می‌داند و بیشتر بر این مطلب تأکید می‌کند که در فرایند جهانی شدن، وابستگی‌های متقابلی بین افراد در سراسر جهان بیشتر می‌شود و اعمال و رفتار انسان‌ها متأثر از پدیده‌ها و عناصری است که فاصله زیادی با محل زندگی هر فرد دارد (گیدنز، 1377). بنابراین گیدنز با توجه به فناوری‌های رسانه‌ای جدید، جدایی زمان از مکان را در نظر می‌گیرد و معتقد است که ذهنیت انسان‌ها به جهان وطنی بودن بیشتر‌ گرایش پیدا می‌کند و ناگزیر از انتخاب بین تنوع‌ها و مرجع‌های مختلف بوده و این انتخاب یا مقاومت و تردید در برابر عناصر مختلف فرهنگی، هویت افراد را در جهان مدرن شکل می‌دهند (گیدنز، 1380). مالکوم واترز (12) با یک تعریف کاربردی از فرایند جهانی شدن، بر فرو ریختن قید و بندهای جغرافیایی حاکم بر روابط اجتماعی و فرهنگی تأکید می‌کند که، مردم نیز به طور مشخص از این تغییرات فرهنگی آگاهی دارند (واترز، 11:1379). ترنر و فیدرستون در مواجهه با جهانی شدن آن را در قالب نظریه‌های پست مدرن قرار می‌دهند و هر دو بر این باورند که در این فرایند تنوع و پیچیدگی فرهنگی به وجود می‌آید که به دنبال خود، تکثرگرایی و خاص‌گرایی‌های متعدد در گونه‌های قومیتی، زبان، دین و آداب و رسوم شکل می‌گیرد (2000 ,Featherestone & Turner). همچنین لول نیز بر این باور است که ما هیچگاه مردمی شبیه به هم نیستیم و نخواهیم شد. لذا وی همانند ترنر و فیدرستون با رویکرد پست مدرنیستی در فرایند جهانی شدن بر تنوع و تکثر اعتقاد دارد (2000 Lull). مارتین آلبرو معتقد است که جهانی‌گرایی تعهد به ارزش‌های جهانی و توجه به جنبش‌های متعدد فکری در سطح دنیا است که به طور کلی ذهنیت مردم را شکل می‌دهد و این جنبش‌ها و نهضت‌های جدید در دنیای معاصر شکل می‌گیرد و ارزش‌ها و مفاهیم جهانی را جایگزین ارزش‌ها و مفاهیم محلی قرار می‌دهد. نهضت‌های فمینیستی زنان، حقوق بشر و نهضت‌های محیط زیست نمونه‌هایی از این نوع جنبش‌ها هستند. بنابراین از نظر آلبرو جهانی‌گرایی فرایندی است که وابسته به حرکت‌ها و جنبش‌هایی چون حقوق بشر، صلح، محیط زیست و زنان می‌باشد (140 : 1998 Albrows).

3- روش شناسی

1 -3- روش تحقیق و شیوه نمونه‌گیری

روش تحقیق مورد استفاده در این پژوهش، پیمایش (13) می‌باشد و مکان تحقیق دانشگاه تبریز و دانشکده‌های مختلف این دانشگاه است. با توجه به اینکه در زمان اجرای تحقیق جامعه آماری 7244 نفر بوده با استفاده از فرمول کوکران تعداد نمونه 369 نفر برآورد شد که با استفاده از روش نمونه‌گیری طبقه‌ای متناسب و تصادفی، اطلاعات مورد نیاز از جامعه آماری گردآوری شد.

2 -3- ابزار اندازه‌گیری

در این تحقیق برای اندازه‌گیری متغیرها و جمع آوری داده‌ها و اطلاعات لازم از پرسشنامه کتبی تهیه شده توسط خود محقق استفاده شد. روش تهیه سؤالات بر اساس چارچوب نظری تحقیق، مفاهیم و متغیرهای به کار رفته در پژوهش می‌باشد. سؤالات این پرسشنامه به صورت بسته طراحی شده و مورد استفاده قرار گرفت. کلیه عبارات پرسشنامه به صورت سؤالات نگرشی می‌باشند و در طول یک طیف 6 قسمتی از نوع لیکرات ارزش‌گذاری شده‌اند (1- کاملاً موافق، 2- موافق، 3- تا حدی موافق، 4- تا حدی مخالف، 5- مخالف و 6- کاملاً مخالف).

4- متغیرها

در این پژوهش سه متغیر اصلی وجود دارد: «جهانی‌گرایی»، «محلی‌گرایی» و «نگرش به ماهواره». متغیرهای جهانی‌گرایی و محلی‌گرایی خود به ابعاد مختلف تقسیم می‌شود.

1 -4- جهانی‌گرایی

در این تحقیق، جهانی‌گرایی بدین ترتیب تعریف شده که در آن فرد از ابعاد مختلف، ‌گرایش به عناصری دارد که خارج از حوزه فرهنگی خویش می‌باشد؛ یعنی تمایل به ابعاد جهانی علم، مد، سرزمین، دین و هنر (غریب خواجه، 1382).

2 -4- محلی‌گرایی

در این پژوهش، محلی‌گرایی بدین صورت تعریف می‌شود که در آن، فرد از ابعاد مختلف،‌گرایش و تمایل به عناصری دارد که در حوزه فرهنگی خود فرد قرار دارد؛ یعنی تمایل به ابعاد محلی علم، مد، سرزمین، دین و هنر (همان).

3 -4 - نگرش به ماهواره

در این تحقیق، نگرش به ماهواره با توجه به سؤالاتی که در ادامه روایی آنها ذکر خواهد شد، مورد سنجش قرار گرفته است که در این سؤالات،‌ گرایش دانشجویان نسبت به ماهواره مشخص می‌شود.

5- اندازه‌گیری متغیرها

در اینجا ابتدا به نحوه ‌اندازه‌گیری و سنجش متغیرهای جهانی‌گرایی و محلی‌گرایی و نیز ابعاد آن می‌پردازیم و در ادامه نحوه سنجش متغیر «نگرش به ماهواره» را ارائه می‌دهیم. در مجموع برای سنجش متغیر جهانی‌گرایی از 16 گویه استفاده کرده‌ایم که در جدول شماره (1) گویه‌ها و ضریب روایی کلی این متغیر ارائه شده است (همان).
جدول شماره (1): گویه‌ها و ضریب روایی مربوط به جهانی‌گرایی

متغیر	گویه‌ها (سؤالات)	ضریب روایی
جهانی گرایی	من به جهانی که در آن زندگی می‌کنم، تعلق دارم. جهان دارای فرهنگ‌های زیادی است که باید به طریقی همه آنها حفظ شوند. همیشه تلاش می‌کنم تا مسائل مربوط به دیگر کشورهای جهان را دنبال کنم. در علم و دانش اندوزی نباید به قلمرو خاص جغرافیایی اکتفا کرد. برای بهتر شناختن دنیای خود بایستی از تمامی دانش‌های بشری استفاده کرد. برای بهتر زیستن، همیشه سعی می‌کنم که به یک زبان خارجی تسلط داشته باشم. همیشه تلاش می‌کنم تا یک زبان خارجی را خوب یاد بگیرم. با یاد گرفتن زبان خارجی بهتر می‌توان به عمق فرهنگ‌های دیگر پی برد. در حال حاضر اگر بتوانم کشور دیگری را برای زندگی انتخاب کنم این کار را با کمال میل انجام می‌دهم. همیشه از اینکه در ایران متولد شده‌ام، احساس افتخار نمی‌کنم. از نظر من، در دنیای امروز هر دینی جایگاه خاص خودش را دارا می‌باشد. به نظر من، دنیای امروز دنیایی است که همه ادیان می‌توانند در کنار هم باشند. بنی آدم اعضای یکدیگرند که در آفرینش از یک گوهرند. استفاده از منابع خارجی برای کارهای تحقیقی و پژوهشی را در اولویت قرار می‌دهم. جای جای این جهان وطن من است. تاریخ جهان برای من اهمیت زیادی دارد.	0/72

برای سنجش متغیر محلی‌گرایی نیز از 16 گویه استفاده کرده‌ایم (همان) که در جدول شماره (2) گویه‌ها و ضریب روایی کل این متغیر ارائه شده است.
جدول شماره (2): گویه‌ها و ضریب روایی مربوط به محلی‌گرایی

متغیر	گویه‌ها (سؤالات)	ضریب روایی
محلی گرایی	- من به ایرانی بودنم بیشتر افتخار می‌کنم. - انسان‌ها باید در تحکیم فرهنگ خود نهایت تلاش را از خود نشان دهند. - من همیشه سعی می‌کنم که از لباس‌های دوخت داخلی کشور استفاده کنم. - استفاده از لباس‌های محلی برای من از ارزش والایی برخوردار است. - همیشه به دوستان خود توصیه می‌کنم که در مد لباس دوخت ایرانی را انتخاب کنند. - برای انسان، کشوری که در آن زندگی می‌کند اهمیت زیادی دارد. - من از کشوری که در آن زندگی می‌کنم، بسیار راضی هستم. - برای هر کسی، دینش از هر چیز دیگر مهم‌تر است. - من تنها به دین اسلام اعتقاد دارم. - اسلام تنها دین کامل است. - در مقابل دشمن خارجی، همیشه از سرزمین خود با جان و دل محافظت می‌کنم. - من به عشق سرزمین خود زندگی می‌کنم. - همیشه برآنم تا، فقط گذشته تاریخی این مرز و بوم را بشناسم. - پیوسته مسائل هنری کشور خود را دنبال می‌کنم. - عاشق فیلم‌هایی هستم که در ایران تولید می‌شوند. – برای هر کسی مسائل هنری کشور خود از اهمیت والایی برخوردار است.	0/85

جدول شماره (3) نشانگر ابعاد جهانی‌گرایی و محلی‌گرایی است که به پنج بعد تقسیم شده است. بعد علم‌گرایی با هفت گویه مورد سنجش قرار گرفته است، بعد دوم (مد‌گرایی) با سه گویه، بعد سوم (علاقه به سرزمین) با یازده گویه، بعد چهارم (دین‌گرایی) با شش گویه و بعد پنجم (گرایش به هنر) با سه گویه مورد سنجش قرار گرفته است.
جدول (3): گویه‌ها و ضریب روایی مربوط به ابعاد جهانی‌گرایی و محلی‌گرایی

ابعاد	گویه‌ها (سؤالات)	ضریب روایی
علم گرایی (بعد اول)	در علم و دانش اندوزی نباید به قلمرو خاص جغرافیایی اکتفا کرد. برای بهتر شناختن دنیای خود بایستی از تمامی دانش‌های بشری استفاده کرد. برای بهتر زیستن همیشه سعی می‌کنم که به یک زبان خارجی تسلط داشته باشم. همیشه تلاش می‌کنم تا یک زبان خارجی را خوب یاد بگیرم. با یاد گرفتن زبان خارجی بهتر می‌توان به عمق فرهنگ‌های دیگر پی برد. استفاده از منابع خارجی برای کارهای تحقیقی و پژوهشی را در اولویت قرار می‌دهم. تاریخ جهان برای من اهمیت زیادی دارد.	74%
مدگرایی (بعد دوم)	من همیشه سعی می‌کنیم که از لباس‌های دوخت داخلی کشور استفاده کنم. استفاده از لباس‌های محلی برای من از ارزش والایی برخوردار است. همیشه به دوستان خود توصیه می‌کنم که در مد لباس، دوخت‌های ایرانی را انتخاب کنند.	78%
علاقه به سرزمین (بعد سوم)	برای انسان کشوری که در آن زندگی می‌کند اهمیت زیادی دارد. من از کشوری که در آن زندگی می‌کنم، بسیار راضی هستم. در حال حاضر اگر بتوانم کشور دیگری را برای زندگی انتخاب کنم، این کار را با کمال میل انجام می‌دهم. همیشه از اینکه در ایران متولد شده‌ام احساس افتخار نمی‌کنم. جای جای این جهان وطن من است. در مقابل دشمن خارجی، همیشه از سرزمین خود با جان و دل محافظت می‌کنم. من به عشق سرزمین خود زندگی می‌کنم. همیشه برآنم تا، فقط گذشته تاریخی این مرز و بوم را بشناسم. من به جهانی که در آن زندگی می‌کنم، تعلق دارم. من به ایرانی بودنم بیشتر افتخار می‌کنم. همیشه سعی می‌کنم تا مسائل مربوط به دیگر کشورهای جهان را دنبال کنم.	74%
دین گرایی (بعد چهارم)	برای هر کسی دینش از هر چیز دیگر مهم‌تر است. من تنها به دین اسلام اعتقاد دارم. از نظر من در دنیای امروز هر دین جایگاه خاص خودش را دارا می‌باشد. به نظر من دنیای امروز دنیایی است که همه دین‌ها می‌توانند در کنار هم باشند. اسلام تنها دین کامل است. بنی آدم اعضای یکدیگرند که در آفرینش ز یک گوهرند.	65%
گرایش به هنر (بعد پنجم)	پیوسته مسائل هنری کشور خود را دنبال می‌کنم. عاشق فیلم‌هایی هستم که در ایران تولید می‌شوند. برای هر کسی مسائل هنری کشور خود از اهمیت والایی برخوردار است.	61%

متغیر «نگرش به ماهواره» با بیست و چهار گویه مورد سنجش و اندازه‌گیری قرار گرفته که در جدول (4) گویه‌ها و ضریب روایی کل قابل مشاهده است.
جدول (4): گویه‌ها و ضریب روایی مربوط به «نگرش به ماهواره»

متغیر	گویه‌ها (سؤالات)	ضریب روایی
نگرش به ماهواره	برای به دست آوردن اطلاعات بیشتر در مورد فرهنگ دیگر کشورها، باید از طریق مشاهده مستقیم اقدام کرد. رسانه‌های جدید، از جمله ماهواره در آگاهی افراد تأثیر مثبت دارد. اگر اطلاعات را از منبع اصلی (مانند ماهواره) به دست آوریم در شناخت بهتر آنها تأثیر دارد. به نظر من، آزاد بودن ماهواره فرهنگ جامعه را دچار هرج و مرج می‌کند. بایستی رسانه‌ای مثل ماهواره در کنترل و هدایت دولت باشد. ماهواره بهترین رسانه در جهت مشاهده کردن فرهنگ‌های دیگر است. برای اینکه ماهواره موجب فساد در جامعه می‌شود، دولت آن را غیر قانونی کرده است. مردم کشورمان بایستی به هر طریقی از برنامه‌های ماهواره استفاده کنند. اگر از ماهواره و برنامه‌های آن استفاده کنیم، دین‌مان در خطر است. استفاده از ماهواره ملیت مان را به مخاطره می‌اندازد. برنامه‌های متنوع ماهواره بر شناخت ما از دنیا می‌افزاید. رسانه ای با نام ماهواره فقط آگاهی کاذب به ما می‌دهد. هدف تولید کنندگان کانال‌های ماهواره‌ای، از بین بردن فرهنگ‌های بومی و محلی است. به جای استفاده از کانال‌های ماهواره‌ای بایستی همیشه از کانال‌های ملی استفاده کرد. از طریق ماهواره‌های بین المللی می‌توان بر دانش خود افزود. به نظر من اکثر مردم دوست دارند از ماهواره استفاده کنند. بسیاری از نزدیکان ما به طریقی از ماهواره استفاده می‌کنند. به هیچ عنوان سعی نمی‌کنم دیگران را به استفاده از ماهواره تشویق کنم. در مواجهه با ماهواره نبایستی زیاد سخت گیری کرد. از طریق ماهواره می‌توان شخصیت‌های فرهنگی جهان را شناخت. عدم استفاده از کانال‌های ماهواره‌ای ما را از قافله تمدن اطلاعات عقب نگه می‌دارد. کانال‌های ماهواره‌ای می‌تواند حیات اجتماعی یک ملت را به خطر بیاندازد. نبود کانال‌های ماهواره‌ای در یک کشور، می‌تواند موجب سلامتی فرهنگ آن کشور باشد. دنیای رسانه‌های اطلاعاتی (از جمله ماهواره) جز بر تسلط به چیز دیگر نمی‌اندیشد.	0/93

6- روایی و اعتبار وسیله ‌اندازه‌گیری تحقیق

یکی از مهم‌ترین نکاتی که در مورد ابزار اندازه‌گیری در تحقیقات اجتماعی باید مورد توجه قرار گیرد، بحث اعتبار (14) و روایی (15) وسیله ‌اندازه‌گیری تحقیق می‌باشد. مفهوم اعتبار به این سؤال پاسخ می‌دهد که ابزار اندازه‌گیری تا چه حد خصیصه مورد نظر را می‌سنجد و بدون آگاهی از اعتبار ابزار اندازه‌گیری نمی‌توان به دقت داده‌های حاصل از آن، اطمینان داشت (سرمد، 1378: 170). از مهم‌ترین روش‌هایی که برای تعیین اعتبار اندازه‌گیری وجود دارد، «اعتبار صوری (16)» می‌باشد که در این مورد، بر نظر و تأیید افراد صاحب فن و تخصص در مورد وسیله‌ اندازه‌گیری تأکید می‌شود.
در این پژوهش، برای اندازه‌گیری متغیرهای «جهانی‌گرایی» و «محلی‌گرایی» و «نگرش نسبت به ماهواره»، سؤالاتی متناسب با تعاریف متغیرهای مربوط طراحی شد. نظر چند تن از اساتید و کارشناسان ارشد جامعه شناسی و پژوهشگری به عنوان ملاکی برای اعتبار پرسیده شد، بعد از تغییرات لازم، از این سؤالات برای سنجش متغیرها استفاده شد. اما برای برآورد «روایی» ابزار اندازه‌گیری تحقیق، مبنی بر اینکه وسیله‌ اندازه‌گیری تا چه حد در صورت تکرار آزمون، نتایجی مشابه را به دست می‌دهد، چندین روش وجود دارد که ما در این پژوهش از «آلفای کرونباخ» (17) استفاده کردیم. این ضریب بین صفر و یک تغییر می‌کند و کمیت صفر مبین عدم روایی کامل و کمیت یک، وجود روایی کامل در سؤالات و گویه‌های طیف و مجموعه سؤالات مورد نظر است (همان: 169)، (1979:37-44 ,Carmined & Zeller). در پژوهش حاضر نیز برای تحلیل روایی ابزار تحقیق از این روش استفاده شده است. بدین صورت که بعد از ساختن متغیرها با استفاده از «جمع بستن» (18) داده‌های سؤالات در رایانه، برای هر متغیری به طور جداگانه اقدام به برآورد روایی از طریق آلفای کرونباخ نموده‌ایم. نتایج مربوط به ‌اندازه‌گیری متغیرهای تحقیق و ضریب روایی آنها در جداول (1)، (2)، (3) و (4) آورده شده است.

7- پیش آزمون

پس از آماده کردن پرسشنامه و قبل از اجرای نهایی لازم است هر پرسش و کلی پرسشنامه را با دقت بسیار مورد ارزیابی قرار داد. به ارزیابی پرسشنامه، آزمون مقدماتی یا پیش آزمون گفته می‌شود (داوس، 1376: 104). در پیش آزمون، نحوه جمله بندی هر پرسش، عکس‌العمل پاسخگویان در برابر پرسش‌ها و معنی آنها مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. سؤالات به طور مقدماتی به اجرا گذاشته می‌شود تا در پرسشنامه نهایی عاری از عیب و نقص باشد و سؤالات نهایی برای پاسخگویان قابل فهم و روشن باشد (همان:105). همچنین می‌توان بر اساس پیش آزمون، حجم نمونه را مشخص کرد. در این تحقیق پیش آزمون بر روی 30 نفر از دانشجویان رشته‌های مختلف انجام شد. بعد از پیش آزمون پرسشنامه مورد بازبینی مجدد قرار گرفت و برای اجرای نهایی آماده شد.

8- نتایج تحقیق

1 -8- نتایج توصیفی تحقیق

از کل نمونه آماری، 54/9 درصد را مردان و 45/1 درصد را زنان شامل می‌شدند. 5/2 درصد نمونه آماری متأهل و 93/2 درصد از ایشان مجرد بودند. 91/5 درصد محل سکونت خود را شهر و 8/2 درصد روستا اعلام داشته‌اند. 89/9 درصد آزمودنی‌ها مذهب شیعه و 9/8 درصد مذهب سنی داشتند. با توجه به میانگین به دست آمده برای متغیر جهانی‌گرایی دانشجویان (75/93=M)، به این نتیجه می‌رسیم که دانشجویان از نظر جهانی‌گرایی در سطح بالایی قرار دارند.
با توجه به میانگین به دست آمده (44/65=M)، دانشجویان مورد مطالعه از نظر محلی‌گرایی در سطح پایین قرار دارند.
میانگین علم‌گرایی جهانی یا محلی (بعد اول جهانی- محلی‌گرایی) دانشجویان (35/9=M)، که بیانگر آن است که دانشجویان از نظر علم‌گرایی جهانی هستند تا محلی.
میانگین مدگرایی (بعد دوم جهانی- محلی‌گرایی) دانشجویان (10/27=M)، که بیانگر این است که دانشجویان به لحاظ مدگرایی تا حدی نمره بالای متوسط را به دست آورده‌اند و در این بعد نیز جهانی‌گرا هستند.
میانگین علاقه به سرزمین (بعد سوم جهانی- محلی‌گرایی) در بین دانشجویان (39/34=M) که نمره بالای متوسط را نشان می‌دهد بدین معنی است که دانشجویان به لحاظ علاقه به سرزمین بیشتر جهانی‌گرا هستند.
میانگین دین‌گرایی دانشجویان (بعد چهارم جهانی- محلی‌گرایی) با توجه به نتایج (22/18=M)، بیانگر آن است که به لحاظ دینی نیز دانشجویان جهانی‌گرا هستند.
میانگین‌گرایش به هنر (بعد پنجم جهانی- محلی‌گرایی) دانشجویان (8/96=M)، که گویای این مطلب است که نمره پایین متوسط است و دانشجویان در این بعد محلی هستند.
میانگین متغیر نگرش به ماهواره در بین دانشجویان (105/2=M)، حاکی از آن است که دانشجویان نگرش مثبتی نسبت به ماهواره دارند.

2 -8- نتایج آزمون فرضیه‌های پژوهش

بین میزان جهانی‌گرایی دانشجویان و نگرش آنها نسبت به ماهواره رابطه معنی‌داری وجود دارد. شدت همبستگی (0/682=r) و سطح معنای دارای (0/024 =p)، نشانگر همبستگی شدید بین دو متغیر جهانی‌گرایی و نگرش نسبت به ماهواره می‌باشد. بر این اساس هرچه دانشجویان جهانی‌گراتر هستند، نگرش ایشان نسبت به ماهواره مثبت‌تر است.

جدول شماره (5): آزمون ضریب همبستگی بین میزان جهانی‌گرایی و نگرش به ماهواره

Y	X	جهانی گرایی
نگرش به ماهواره		ضریب همبستگی	0/682
		معنی داری	%24
		تعداد معتبر	350

بین میزان محلی‌گرایی دانشجویان و نگرش آنها نسبت به ماهواره رابطه معنی‌داری وجود دارد. شدت همبستگی این آزمون (0/565=r) سطح معنی‌داری آن (0/000=p)، بیانگر همبستگی بالا بین این دو متغیر می‌باشد. بنابراین هرچه دانشجویان محلی‌گراتر باشند، نگرش مثبت‌تری نسبت به ماهواره دارند.
جدول شماره (6): آزمون ضریب همبستگی بین میزان محلی‌گرایی و نگرش به ماهواره

Y	X	محلی گرایی
نگرش به ماهواره		ضریب همبستگی	0/565
		معنی داری	0/000
		تعداد معتبر	304

برای آزمون رابطه بین متغیر جهانی‌گرایی و محلی‌گرایی دانشجویان نیز از آزمون همبستگیr پیرسون استفاده کردیم. نتایج مبنی بر آن است که بین این دو متغیر رابطه معکوس با شدت همبستگی (0/423-=r) و سطح معنی‌داری (0/000 =p) وجود دارد. هرچه دانشجویان جهانی‌گرا باشند به همان نسبت محلی‌گرا نیستند و برعکس.
جدول (7): آزمون ضریب همبستگی بین جهانی‌گرایی و محلی‌گرایی

Y	X	جهانی گرایی
محلی گرایی		ضریب همبستگی	-0/423
		معنی داری	0/000
		تعداد معتبر	342

پس از آزمون متغیرهای اصلی بین ابعاد متغیرهای جهانی‌گرایی و محلی‌گرایی، دانشجویان را با متغیر نگرش به ماهواره نیز مورد سنجش قرار دادیم که نتایج آن به شرح زیر است:
بین علم‌گرایی دانشجویان و نگرش آنها نسبت به ماهواره رابطه معنی‌داری وجود دارد. شدت همبستگی این آزمون (0/251 = r) و سطح معنی‌داری (0/000=p) می‌باشد. بنابراین هر چه دانشجویان به لحاظ علم‌گرایی جهانی‌گرا باشند نگرش ایشان نسبت به ماهواره مثبت‌تر است و در نگرش آنها تأثیر مستقیم دارد.
جدول شماره (8): آزمون ضریب همبستگی بین علم‌گرایی و نگرش به ماهواره

Y	X	علم گرایی
نگرش به ماهواره		ضریب همبستگی	0/251
		معنی داری	0/000
		تعداد معتبر	310

بین مدگرایی دانشجویان و نگرش آنها نسبت به ماهواره رابطه معنی‌داری وجود دارد. شدت همبستگی این آزمون (0/423 = r) و سطح معنی‌داری (0/000 =p) می‌باشد. لذا هر چه دانشجویان به لحاظ مدگرایی جهانی‌گراتر باشند در نگرش آنها تأثیر دارد و نگرش نسبت به ماهواره مثبت‌تر است.
جدول شماره (9): آزمون ضریب همبستگی بین مدگرایی و نگرش به ماهواره

Y	X	مد گرایی
نگرش به ماهواره		ضریب همبستگی	0/433
		معنی داری	0/000
		تعداد معتبر	310

بین علاقه به سرزمین و نگرش به ماهواره در میان دانشجویان رابطه معنی‌داری وجود دارد. شدت همبستگی این آزمون (0/305 = r) و سطح معنی‌داری آن (0/000 =p) می‌باشد که هر چه دانشجویان علاقه زیادی نسبت به سرزمین خود از خود نشان ندهند، در این صورت نگرش آنها نسبت به ماهواره مثبت‌تر است.
جدول شماره (10): آزمون ضریب همبستگی بین علاقه به سرزمین و نگرش به ماهواره

Y	X	علاقه به سرزمین
نگرش به ماهواره		ضریب همبستگی	0/305
		معنی داری	0/000
		تعداد معتبر	303

بین دین‌گرایی دانشجویان و نگرش به ماهواره نیز با سطح معنی‌داری ( 0/000 =p) و شدت همبستگی (0/538 =r) رابطه معنی‌داری وجود دارد و دین‌گرایی جهانی یا محلی دانشجویان در نگرش به ماهواره مؤثر است.
جدول شماره (11): آزمون ضریب همبستگی بین دین‌گرایی و نگرش به ماهواره

Y	X	دین گرایی
نگرش به ماهواره		ضریب همبستگی	0/538
		معنی داری	0/000
		تعداد معتبر	310

بین‌گرایش به هنر جهانی یا محلی در میان دانشجویان و نگرش به ماهواره با سطح معنی‌داری (0/000 =p) و شدت همبستگی (0/264 = r) رابطه معنی‌داری وجود دارد و‌ گرایش به هنر جهانی و محلی در نگارش دانشجویان نسبت به ماهواره مؤثر است.
جدول شماره (12): آزمون ضریب همبستگی بین‌گرایش به هنر و نگرش به ماهواره

Y	X	گرایش به هنر
نگرش به ماهواره		ضریب همبستگی	0/264
		معنی داری	0/000
		تعداد معتبر	310

برای آزمون رابطه بین دو متغیر جنسیت و میزان جهانی‌گرایی دانشجویان از آزمون t-test (آزمون تفاوت میانگین برای گروه‌های مستقل) استفاده شد. نتایج نشانگر آن است که بین دانشجویان از نظر جنسیت و میزان جهانی‌گرایی ایشان تفاوت معنی دارای قابل مشاهده نیست. معنی‌داری آزمون فوق برابر (0/174=p) است که بیش از سطح انتظار است.
برای آزمون رابطه بین دو متغیر جنسیت و میزان محلی‌گرایی دانشجویان نیز از آزمون t استفاده شد. با توجه به سطح معنی‌داری به دست آمده که برابر (0/000 = P) می‌باشد، چنین نتیجه می‌گیریم که بین جنسیت و محلی‌گرایی آزمودنی‌ها اختلاف معنی دارای قابل مشاهده است. با توجه به میانگین‌های به دست آمده برای دو گروه زن و مرد، دانشجویان زن نسبت به دانشجویان مرد محلی‌گراتر هستند.
همچنین برای آزمون رابطه بین جنسیت و نگرش به ماهواره نیز از آزمون t استفاده شد. با توجه به معنی‌داری آزمون T (0/000= p) چنین استنباط می‌شود که دانشجویان مرد نسبت به دانشجویان زن درباره ماهواره نگرش مثبت‌تری دارند و در بین این دو گروه اختلاف معنی‌داری وجود دارد.
برای اینکه بفهمیم آیا بین محل سکونت دانشجویان (شهر یا روستا) با متغیرهای جهانی‌گرایی، محلی‌گرایی و نگرش نسبت به ماهواره تفاوت وجود دارد و یا ندارد، با استفاده از آزمون t به این نتیجه رسیدیم که تفاوتی بین جهانی‌گرا بودن دانشجویان شهری و روستایی وجود ندارد (0/936=p). بین دانشجویان شهری و روستایی در مورد محلی‌گرا بودنشان نیز تفاوت خاصی قابل مشاهده نیست. البته بایستی در این مورد تا حدودی احتیاط کرد؛ چرا که سطح معنی‌داری آزمونT (0/056= p) می‌باشد و با 90% اطمینان می‌توان از نظر محلی‌گرایی اختلاف را بین دانشجویان شهری و روستایی مشاهده کرد و در این صورت دانشجویان روستایی نسبت به گروه دیگر محلی‌گراتر هستند. نهایت اینکه بین دانشجویان شهری و روستایی از نظر نگرش به ماهواره نیز تفاوت معنی‌داری مشاهده نشد و سطح معنی‌داری آزمون برابر (0/183=p) است.
برای آزمون رابطه بین مذهب دانشجویان از یک طرف و متغیرهای جهانی‌گرایی، محلی‌گرایی و نگرش نسبت به ماهواره از طرف دیگر نیز از آزمون t-test استفاده کردیم. بین مذهب دانشجویان و میزان جهانی‌گرایی آنها اختلاف معنی دارای مشاهده نشده است (0/840 =p).
بین مذهب و میزان محلی‌گرایی دانشجویان نیز اختلاف معنی‌داری مشاهده نشد (0/245 =p). اما بین مذهب دانشجویان و نگرش به ماهواره اختلاف معنی‌داری وجود دارد (0/001 =p) و دانشجویان سنی مذهب در مقابل دانشجویان شیعه مذهب نگرش مثبت‌تری نسبت ماهواره دارند.
برای آزمون رابطه بین دانشکده تحصیلی و جهانی‌گرایی دانشجویان با استفاده از آزمون آنالیز واریانس یک طرفه به این نتیجه رسیدیم که بین این دو متغیر ارتباط معنی‌داری وجود ندارد (0/064=p).
با استفاده از آزمون آنالیز واریانس یک طرفه (آزمون F) به این نتیجه رسیدیم که بین دانشکده محل تحصیل و محلی‌گرایی دانشجویان رابطه معنی‌دار وجود دارد (0/001 =p). لذا با استفاده از آزمون LSD متوجه شدیم که بین دانشجویان دانشکده فنی با دیگر دانشجویان اختلاف معنی‌داری وجود دارد. برای آزمون رابطه بینایی دانشکده تحصیلی و نگرش به ماهواره نیز با استفاده از آزمون آنالیز واریانس یک طرفه به این نتیجه دست یافتیم که بین این دو متغیر نیز رابطه معنی‌داری وجود دارد (0/001=p).
بین تحصیلات پدر با متغیرهای جهانی‌گرایی و محلی‌گرایی و نگرش به ماهواره رابطه معنی‌داری وجود ندارد. با استفاده از آزمون آنالیز واریانس یک طرفه سطح معنی‌داری تحصیلات پدر با جهانی‌گرایی دانشجویان برابر (0/277=p). سطح معنی‌داری تحصیلات پدر و محلی‌گرایی دانشجویان برابر (0/495=p) سطح معنی‌داری تحصیلات پدر و نگرش به ماهواره برابر (0/185=p) است که نشانگر معنی داری هیچ کدام از آزمون‌های فوق نیست.
بین تحصیلات مادر با جهانی‌گرایی دانشجویان و نیز با محلی‌گرایی آنها به ترتیب با سطح معنی‌داری (0/351=p) و (0/118=p) رابطه معنی‌داری وجود ندارد اما بین سطح تحصیلات مادر و نگرش به ماهواره در میان دانشجویان اختلاف معنی‌داری وجود دارد (0/05 =p). با استفاده از آزمون LSD به این نتیجه دست یافتیم که بین دانشجویانی که مادر ایشان از تحصیلات راهنمایی برخوردار است، نسبت به دیگر گروه‌ها اختلافی معنی‌داری در سطح (0/05) قابل مشاهده است.
بین متغیر قومیت دانشجویان و میزان جهانی‌گرایی و محلی‌گرایی ایشان با استفاده از آزمون آنالیز واریانس به این نتیجه دست یافتیم که دانشجویان به یک اندازه جهانی‌گرا یا محلی‌گرا هستند و قومیت در آن تأثیر ندارد. سطح معنی‌داری به دست آمده به ترتیب (0/423=p) و (0/279 =p) است. اما بین قومیت و نگرش دانشجویان نسبت به ماهواره اختلاف معنی‌داری وجود دارد (0/024 =p). با استفاده از آزمون LSD متوجه شدیم که بین دانشجویان ترک زبان و دانشجویان کرد زبان این اختلاف قابل مشاهده است و دانشجویان کرد زبان نگرش مثبت‌تری نسبت به ماهواره دارند.

9- نتیجه‌گیری

برای آغاز بحث و نتیجه‌گیری نظری از این پژوهش، باید چنین اذعان داشت که اصولاً جهانی‌گرایی و محلی‌گرایی دو مقوله جدی در نظریه‌پردازی اندیشمندان مختلف می‌باشد. در حوزه‌های فرهنگی، سیاسی و اقتصادی، نظریه پردازی‌های زیادی صورت گرفته است. اما در این پژوهش بر حوزه فرهنگی این مقوله تأکید شده است.
به طور اکتشافی و با اساس قرار دادن نظریه‌های فرهنگی جهانی شدن، ابعاد مختلفی را برای جهانی‌گرایی و محلی‌گرایی در نظر گرفتیم که شامل علم، مد، دین، علاقه به سرزمین و‌ گرایش به هنر می‌باشد. در آغاز با توجه به نظریه رابرتسون درصدد بودیم تا ببینیم دانشجویان کل‌گرا (عام‌گرا) هستند یا جزء‌گرا (خاص‌گرا) و نیز با توجه به نظریه روزه‌نا دانشجویان تمرکزگرا هستند یا گریز از مرکز. نتایج نشانگر آن است که دانشجویان بیشتر جهانی‌گرا هستند تا محلی‌گرا. البته این مورد را می‌توان چنین تشریح کرد که دانشجویان در برخی ابعاد، جهانی‌گرایی بیشتری را از خود نشان داده‌اند، مانند بعد علم‌گرایی و دین‌گرایی و در برخی ابعاد تا حدودی بینابین می‌باشند. لذا بر اساس نظریه گیدنز، افراد همیشه سعی می‌کنند جهان وطن باشند و نیز با توجه به نظریه کوهن و کندی با انتخاب و تطبیق عناصر جهانی با حوزه فرهنگی خود، کمتر در مقابل آنها مقاومت می‌کنند. همچنین با توجه به نظریه رابرتسون، دانشجویان کل‌گرا بوده و بر آن واقف هستند و مجموعه‌ای از هنجارها و عناصری را انتخاب می‌کنند که مبتنی بر منافع همگانی و جهانی بوده و روزه‌نا با اشاره به آن، این حرکت را تمرکزگرایی می‌نامد.
متغیر وابسته در این بررسی، نگرش دانشجویان نسبت به ماهواره بود. از آنجایی که رسانه‌ها در فرایند جهانی شدن نقش بسزایی دارند و به زعم گیدنز، رسانه‌های جدید همانند ماهواره و اینترنت در جهانی شدن نقش اصلی را بازی می‌کنند، لذا نگرش دانشجویان در رابطه با ماهواره مثبت است و بین جهانی‌گرایی و نگرشی به ماهواره یک رابطه مستقیم وجود دارد و هر چه دانشجویان جهانی‌گرا باشند به همان نسبت نیز نگرش آنها در رابطه با ماهواره مثبت است و نیز بین محلی‌گرایی و نگرش به ماهواره رابطه معنی دار وجود دارد، یعنی هرچه آزمودنی‌ها محلی‌گراتر باشند نگرش آنها به ماهواره مثبت‌تر است.
با آزمون رابطه بین جهانی‌گرایی و محلی‌گرایی به این نتیجه رسیدیم که دانشجویان هر چقدر که جهانی‌گرا باشند، به همان میزان محلی‌گرا نیستند و بین این دو متغیر رابطه معنی‌دار معکوس و با شدت همبستگی (0/4-=r) وجود دارد. لذا نظریه فریدمن مبنی بر اینکه محلی‌گرایی و جهانی‌گرایی دو مقوله جدا از هم می‌باشد مورد تأیید قرار می‌گیرد.
در آزمون رابطه بین متغیر جنسیت و میزان محلی‌گرایی دانشجویان با استفاده از آزمون t متوجه شدیم که بین این دو متغیر رابطه معنی داری قابل مشاهده است. از آنجایی که در نظریه مارتین آلبرو یکی از ویژگی‌ها و نمادهای جهانی‌گرایی حرکت و جنبش‌های فمینیستی زنان مطرح شده است، لذا چنین استنباط می‌شود که زنان چون بیشتر از مردان محلی‌گرا هستند، کمتر درصدد جهانی‌گرا شدن برمی‌آیند، نظریه آلبرو به طور واقعی این مورد را تبیین می‌کند. آلبرو یکی از حرکت‌هایی که از ویژگی‌های جهانی‌گرایی در نظر می‌گیرد جنبش‌های زنان است، چرا که زنان بیشتر از مردان در مورد ارزش‌ها و هنجارهای محلی پذیرش دارند که در این پژوهش نیز این مورد به طور آشکار مشخص شده است.
در نهایت با توجه به این امر که دانشجویان در یک بستر علمی و فرهنگی قرار دارند و ارتباط نزدیکی بین ایشان در زمینه‌های مختلف وجود دارد، لذا بسیاری از عواملی که از شاخص‌های پایگاه اجتماعی افراد می‌باشند در نگرش آنها و میزان جهانی‌گرایی و محلی‌گرایی مؤثر نیست. از جمله این عوامل می‌توان به محل سکونت، مذهب دانشجویان، تحصیلات والدین و قومیت اشاره داشت. اما برخی عوامل با نگرش به ماهواره ارتباط مستقیم دارند، برای مثال، دانشجویان سنی مذهب نگرش مثبت‌تری به ماهواره دارند و نیز دانشجویان دانشکده‌های مختلف در نگرش به ماهواره با همدیگر اختلاف دارند. همچنین کردها نسبت به ترک‌ها از نگرش مثبت‌تری در رابطه با ماهواره برخوردار هستند. شاید بتوان با تحقیقات بیشتر در شناخت این واقعیات قدم‌های مؤثری برداشت.

پی‌نوشت‌ها:

1- کارشناسی ارشد جامعه شناسی و عضو هیئت علمی جهاد دانشگاهی.
2-Globalization
3- Identity
4- Globalism
5- Localism
6- J.Mead
7- H. Tajfel
8- Robertson
9- Cultural
10- J. Rosenau
11- Broading Identitis
12- M. Waters
13- Survey
14- Validity
15- Reliability
16- Face Validity
17- Cronbach Alpha
18- Compute

منابع :
الف) منابع فارسی
1. دواس، دی. اس، پیمایش در تحقیقات اجتماعی، ترجمه هوشنگ نایبی، تهران: نشر نی، 1376.
2. روزه‌نا، جیمز، پیچیدگی و تناقض‌های جهانی شدن، ترجمه احمد صادقی، مجله سیاست خارجی، سال سیزدهم، شماره 4، 1378.
3. سرمد، زهره، بازرگان، عباس و حجازی، الهه، روش‌های تحقیق در علوم رفتاری، تهران: انتشارات آگاه، 1378.
4. غریب خواجه، سعید، بررسی جامعه شناختی نگرش دانشجویان نسبت به کارکرد فرهنگی ماهواره، با تأکید بر جهانی شدن، دانشگاه تبریز، دانشکده علوم انسانی و اجتماعی، 1382.
5. گل محمدی، احمد، جهانی شدن و بحران هویت، فصلنامه مطالعات ملی، سال سوم، شماره 10، 1380.
6. گیدنز، آنتونی، پیامدهای مدرنیته، ترجمه محسن ثلاثی، تهران: نشر مرکز، 1377.
7. گیدنز، آنتونی، جهان رها شده، ترجمه علی اصغر سعیدی و یوسف حاجی عبدالوهاب، تهران: انتشارات علم و ادب، 1379.
8. گیدنز، آنتونی، در جهانی از تحولات بنیادین به سر می‌بریم، گفتگو با آنتونی گیدنز، ترجمه نیکو سرخوش، ماهنامه کتاب ماه علوم اجتماعی، سال چهارم، شماره یازدهم و دوازدهم، 1380.
9. واترز، مالكوم، جهانی شدن، ترجمه اسماعیل مردانی گیوی و سیاوش مریدی، تهران: سازمان مدیریت صنعتی، 1379.
ب) منابع لاتین تحقیق:
1 . Albrow, M., The Global Age, Cambridge: Polity Press, 1998.
2. Carmined and Zeller, Reliability and Validity Assesment, Berverly Hills: Sage Publications, 1979.
3. Cohen, Robin & Kennedy, Pual, Global Sociology, London: Macmilan Press. LTD, 2000.
4. Featherston, M., Globalization and Culture Identity, in: J. Beyn and D. Dunkerley (eds.) Globalization the Reader. London: Athlone Press, 2000.
5. Jacobson, J. and Jenkins, R., Social Identity, London: Routledge, 1996.
6. Lull, J. Globalization, in: J. Beyn and D. Dunkerley (eds.) Globalization the Reader, London: Athlone Press, 2000.
7. Robertson, R., Globalization, London: Sage, 1992.
8. Tajfel, H., Differentiation Between Social Group, London: Academic, 1978.
منبع مقاله :
حاجیانی، ابراهیم؛ (1389)؛ هویت و جهانی شدن، تهران: مجمع تشخیص مصلحت نظام، مرکز تحقیقات استراتژیک، چاپ اول