«دعا» به معنای خواندن و مناجات با خدا، از مهم ترین عبادات است که در قرآن کریم و روایات معصومان علیهم السلام جایگاه بسیار والایی دارد.
قرآن کریم می فرماید:
(قُلْ مَا یَعْبَوأُ بِکُمْ رَبِّی لَوْ لاَ دُعَاؤُکُمْ)؛ (1)
بگو: اگر دعایتان نباشد، پروردگارم به شما توجهی نمی کند.
و پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرموده است:
الدعاأ مخّ العبادة؛ (2)
دعا مغز عبادت است.
اهمیت دعا به دلیل ارتباط معنوی و روحانی ای است که در قالب راز و نیاز با خالق و پروردگار عالم به دست می آید. به عبارت دیگر، آدمی در حال دُعا از همه چیز و همه کس منقطع و به عالم غیب و ملکوت متصل می شود و رحمت و فیض بی کران الهی را برای خود جلب می کند و این فرصتی بی نظیر و دستاوردی بی دلیل است که در بُحران ها و طوفان ها بهترین پناهگاه بندگان خداست.
دوره غیبت نیز دوره قتنه ها و خطرها و انحراف ها ست. پیروانِ امام غایب باید در تمام فراز و نشیب عصر غیبت، هم نگهبان عقاید خود باشند و هم مراقب رفتارهای خود که مبادا از چارچوب پیروی از امام، بیرون روند و گرفتار دام ها ی شیاطین شوند. یکی از مهم ترین وسائل و دستاویزها، دُعا و ارتباط با خدا و نیز ارتباط با امام است تا اینکه او را از یاد نبرند و در قالب ذکر و دعا و زیارت با او پیوند داشته باشند.
امام صادق علیه السلام فرمود:
«ستصیبکم شبهة فتبقون بلا علم یری و لا إمام هدی لا ینجو الا من دعا بدعاء الغریق».
قلت و «کیف دُعا الغریق؟ «تقولُ: یا الله یا رحمان یا رحیمُ یا مقلّبَ القلوبِ ثبت قلبی علی دینک»؛ (3)
«شبهه ای به شما خواهد رسید و شما بدون راهنما و امامی هدایت کننده باقی خواهید ماند از آن شبهه، کسی نجات پیدا نمی کند، مگر آن کس که با «دعای غریق» خدا را بخواند». راوی گوید: «دعای غریق چگونه است؟» امام می فرماید: «می خوانی: ای خدا ای مهربان! ای بخشنده! ای دگرگون کننده قلب ها ! قلب مرا بر دین خود [و پیروی از آن] ثابت بدار».
در این دعا تأکید شده است که در زمان غیبت آن امامی که پرچم هدایت است باید برای ثبات قدم و استواری بر دین خدا، دعا کنیم و این، نشان گر جایگاه مهم دعاست.
امام عسکری علیه السلام فرمود:
و الله لیغیبن غیبة لا ینجو فیها من التهلکة إلا من یثبته الله علی القول بإمامته و فقه للدعا بتعجیل فرجه؛ (4)
او غیبتی طولانی خواهد داشت که در آن [غیبت] هیچ کس نجات نمی یابد، مگر کسی که خدای تعالی او را در اعتقاد به امامت ثابت بدارد و در دعا به تعجیل فرج، موفّق سازد.
البتّه از زاویه دیگر، دعا کردن برای امام عصر علیه السلام یک وظیفه مهم برای منتظران آن حضرت است که مورد عنایت ویژه امامان علیه السلام بوده است. در روایات آمده است که حضرت امام رضا علیه السلام به دعا کردن برای صاحب الامر علیه السلام امر می کرد و می فرمود: این گونه برای او دعا کنید:
اللّهم ادفع عن ولیّک و خلیفتک و حجتکَ علی خلقک... و احفظه من بین یدیهِ و من خلفهِ و عن یمینهِ و عن شماله و من فوقه و من تحته... أیّدهُ بنصرک العزیز و أیّده بجندک الغالب... و وال من والاه و عادِ من عاداه...؛ (5)
خدایا! [هر بلایی را] دور کن از ولیّت و خلیفه ات و حجت خود بر بندگانت... و او را از پیشِ رو و از پشت سر و از راست و چپ و از بالا و پایین، حفظ فرما... و او را به نصرتِ غالب خود، یاری کن و به لشکر پیروز خود تأیید فرما... و دوست دار هر کس را که دوستش دارد و دشمن دار هر که با او دشمنی ورزد...
بنابراین دعا کردن و ارتباط معنوی و روحانی با امام غایب، یکی از اصول رفتاری شیعه در عصر غیبت است که آثار و فواید فراوانی دارد.
سیری در ادعیه و زیارات مهدوی
قبل از بحث و بررسی درباره متون ادعیه و زیارات مهدوی، مناسب است نگاهی کلّی به این موضوع بیفکنیم:1. در این بحث، بررسی دعاها و نیز زیارات مهدوی است. دُعا به معنای خواندن خدا و درخواست از اوست و زیارت یعنی سلام دادن به امام و عرض ارادات و اخلاص به محضر او.
برای مثال در دعای سلامتی حضرت، روی سخن و مناجات با خدای مهربان است و از او می خواهیم که برای امام عزیز ما نگهبان و دیده بان و راهنما و یاور باشد؛ (6) ولی در زیارت آل یاسین که با امام زمان علیه السلام سخن می گوییم آن حضرت را با اوصاف و ویژگی ها ی فراوانش مورد خطاب قرار داده، در هر فراز به محضر نورانی اش سلامی تقدیم می کنیم و محبت و ارادات خود را اعلام می نماییم.
2. دعاها و زیارات مهدوی دو بخش است:
الف. ادعیه و زیاراتی که از امام مهدی علیه السلام نقل شده است و در عصر غیبت صغرا به وسیله نائبان خاصِ حضرت به دست شیعه رسیده است؛ مانند زیارت آل یاسین و دعای فرج.
ب. ادعیه و زیاراتی که از معصومان علیهم السلام و درباره ی امام مهی علیه السلام نقل شده است: مثل دُعای عهد و زیارت صاحب الامر علیه السلام در سرداب مقدس سامراء. (7)
3. دعا کردن برای امام مهدی علیه السلام و توسّل به آن حضرت و زیارتِ آن بزرگوار، زمان و مکان خاصی ندارد. شیعیان و منتظران آن عزیز، در هر زمان و مکانی می توانند با او نجوایی داشته و درود و سلام خود را به محضرش تقدیم کنند و عهد و پیمان خود را با او تجدید نمایند؛ گرچه از روزهای هفته، روز جمعه مطابق روایات به امام عصر علیه السلام اختصاص یافته است. (8) بنابراین برای این روز، زیارتی خاص نقل شده است که با عنوان زیارت امام زمان در روز جمعه خوانده می شود. (9) از میان دُعاها، «دعای ندبه» نیز برای روز جمعه وارد شده است و نیز در اوقات شبانه روز، زیارتی برای آن حضرت پس از نماز صبح ذکر شده است. (10)
در میان مکان ها نیز باید گفت: زیارت امام مهدی علیه السلام در هر مکانی به ویژه مکانها ی مقدّس - مانند مساجد و مشاهد مشرّفه معصومان علیهم السلام - مناسب است؛ ولی در سرداب مقدس سامراء به ویژه زیارتی خاص روایت شده است.
گفتنی است که در برخی از روایات، توسّل به ساحت قدسی امام عصر علیه السلام در قالب نماز امام زمان علیه السلام با آداب خاصی وارد شده است که در مسجد سهله (11) و مسجد جمکران (12) و یا مکانها ی دیگر انجام می شود.
4. در کتاب ها ی ادعیه و زیارات که علمای شیعه مانند سید بن طاووس و علامه مجلسی و شیخ عباس قمی تألیف کرده اند، (13) دعاها و زیارات بسیاری برای امام زمان علیه السلام نقل شده است (14) که مواردی از آنها مورد توجّه و توصیه خاص آن عالمان بوده و در میان شیعیان شهرت بیشتری یافته است.
مناسب است در اینجا فهرست کوتاهی از ادعیه و زیارات مهدوی را که در کتاب مفاتیج الجنان آمده است بیان کنیم تا موجب آشنایی و انس بیشتر علاقه مندان، با این مجموعه باشد:
1. زیارت امام زمان علیه السلام در روز جمعه (باب اول، فصل پنجم)
2. زیارت آل یاسین (باب سوم، فصل دهم)
3. زیارت امام زمان علیه السلام در سرداب مقدس سامراء (باب سوم، فصل دهم)
4. استغاثه به امام زمان علیه السلام (سلام الله الکامل التّام) (باب اول، فصل هفتم)
5. صلوات بر ولیّ الامر المنتظر علیه السلام (باب سوم، .فصل دهم)
6. دعای فرجِ حضرت حجّت علیه السلام (الهی عظم البلاء)، (باب اول، فصل هفتم)
7. دعای سلامتی امام زمان علیه السلام (اللهم کن لولیک) (بخش اعمال ماه رمضان، در اعمال شب بیست و سوّم)
8. دعای «اللهم ارزقنا توفیق الطاعة» (باب اول، فصل هفتم)
9. دعای ندبه (باب سوم، فصل دهم)
10. دعای عهد (باب سوم، فصل دهم)
11. دعای امام رضا علیه السلام برای امام زمان علیه السلام (باب سوم، فصل دهم)
12. دعای غیبت امم زمان علیه السلام (ملحقات مفاتیح الجنان)
سیمای حضرت مهدی علیه السلام در ادعیه و زیارات
بدون شک، دعاهای رسیده از معصومان علیهم السّلام گنجینه بی پایان معارف و سرچشمه جوشانِ حکمت ها ی ناب برای همه حق جویان و تشنگان معرفت و سعادت است؛ زیرا آن بزرگواران قلّه بلند و دریای بی کران علوم و حکمت ها ی الهی و باب علم پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم هستند. به راستی اگر اندیشه و سخن و مناجات آنها به ما نمی رسید، دست ما از بخش عمده ای از معارف آسمانی، کوتاه بود. (15)ادعیه و زیارات مهدوی نیز در همان حال که مناحات با خدا و عرض ارادت و اخلاص به محضر ولیّ زمان و حجّت دوران است، سندی محکم برای شناخت بیشتر و عمیق تر از شخصیّت امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف و مسائل مربوط به آن بزرگوار - نظیر غیبت، انتظار و ظهور - است.
در این بخش، سیمای مهدی علیه السلام را در آینه دعا و زیارت بررسی می کنیم:
الف. ویژگی ها ی شخصی حضرت مهدوی علیه السلام
در بسیاری از ادعیه و زیارات، امام مهدی علیه السلام به نام و نسب و تبار معرفی شده است؛ یعنی او فردی معین، زنده و شناخته شده است، نه آرمانی که در آینده، متولد شده و قیام خواهد کرد.برخی از آن ویژگی عبارتند از:
1. او، از نسل پاک پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و از فرزندان علی علیه السلام و فاطمه علیها السلام است.
در دعای ندبه می خوانیم:
أینَ ابنُ النَّبِیِ المُصطَفَی، وَ ابنُ عَلیًّ المُرتَضَی وَ ابنُ خَدِیجَةَ الغَزَّاءِ، وَ ابنُ فَاطِمَةَ الکُبرَی؛
کجاست پسر پیامبر برگزیده و پسر علیّ مرتضی و پسر خدیجه، آن صاحب سیمای نورانی و پسر فاطمه کبری؟
2. او، همنام رسول خدا صلّی الله علیه و آله و از عترت پاک او علیهم السّلام است.
در دعای عهد آمده است:
فَأَظهِرِ اللِّهُمَ لَنَا وَلِیَّکَ وَ ابنَ بِنتِ نَبِیَّکَ المُسَمَّی بِاسمِ رَسُولِک؛
خدایا! آشکار کن برای ما ولی خود و پسر دختر پیامبرت را؛ همان که به نام پیامبرت نامیده شده.
در دعای ندبه نیز آمده است:
أینَ بَقِیّةُ اللهِ لَا تَخلُو مِن العِترَةِ الهَادِیَة؛
کجاست بقیه الله [=ذخیره ی خدا] که از عترت هدایت گر، بیرون نیست؟
3. او، فرزند حسن بن علی العسکری علیه السلام است.
رَضِیتُ بِاللَّهِ رباً وَ بِاالإِسلَام دِیناً وَ بِالقُرآنِ کِتاباً وَ بِمُحَمَّدٍ نَبیا وَ بِعَلِیًّ وَلِیاً وَ الحَسَنِ وَ الحُسَینِ... وَ الحَسَنِ بنِ عَلِیًّ وَ الحُجَّةِ بنِ الحَسَنِ أئمَّةً؛ (16)
خدای را به پروردگاری پسندیدم و اسلام را به عنوان دین خود پذیرفتم و راضی شدم به اینکه محمد صلّی الله و علیه و آله و سلم، پیامبر، و علی علیه السّلام امامم باشد و حسن و حسین.... و امام حسن بن علی و حجت بن الحسن علیهم السّلامُ امامان من باشند.
ب. ویژگی ها ی شخصیتی حضرت مهدی علیه السلام
به راستی مهدوی علیه السلام چه جایگاهی در عالم دارد؟ مقامات و سئون او کدامند و صاحب چه اوصاف و ویژگی ها یی است؟ پاسخ به این پرسش ها چهره ی روشن و شفافی از موعود قرآن را آشکار می کند و چنین معرفتی سبب انس و علاقه بیشتر و نیز اطاعت و تسلیم در برابر آن حجّت الهی است.در ادعیه و زیارات مهدوی، آن بزرگوار با لقب ها و اوصاف و مقامات گوناگونی معرفی شده است که بخشی از آنها را می آوریم:
1. القاب امام عصر علیه السلام
در ادعیه مهدوی، آن بزرگوار با لقب ها یی مانند مهدی، ها دی، قائم، عِدل منتظَر، صاحب الزمان، منصور، مضطّر، حجة الله و بقیة الله (17) معرفی شده است.در دعای افتتاح (18) می خوانیم:
الَّهِمَّ وَ صَلَّ عَلَی وَلِیَّ أمرِکَ القَائِمِ المُوَمَّلِ وَ العَدلِ المُنتَظَر...؛
خدایا! بر ولی امرت درود فرست؛ همان قیام کننده ی مورد آرزو و عدالتِ مورد انتظار.
و در زیارت آل یاسین آمده است:
السَّلَامُ عَلَیکَ یَا بَقِیَّةَ اللَهِ فی أرضِه؛
سلام بر تو ای باقی مانده، [حجت ها ی] خدا در زمین؛
2. اوصاف امام عصر علیه السّلام
در ادعیه مهدوی، آن حضرت با صفاتی معرفی شده است که هر یک از آنها معرّف شخصیت آن عزیز است و موجب تقویت اعتقاد به او و انس و ارتباط بیشتر با آن بزرگوار می شود.برخی از اوصاف آن حضرت عبارتند از:
العَلَم المَنصُوب
به معنای پرچم برافراشته؛ زیرا وجود شریفش پرچم هدایتی است که حق طلبان را به حقیقت راهنمایی می کند و بدون هدایت او، انسانها در فتنه ها و انحراف ها ی دوران غیبت گرفتار می شوند.در زیارت آل یاسین می خوانیم:
السَّلامُ عَلَیکَ أیُّها.... العَلَمُ المَنصُوب.
سَفینَةُ النَّجاة
به معنای کشتی نجات؛ زیرا که هر کس به امامت آن عزیز، اعتقاد داشته و ملتزم به اطاعت از او باشد، اهل نجات خواهد بود و راهی جز این راه وجود ندارد.اللَّهُمَّ صَلَّ عَلَی خَلِیفَتِکَ فِی بِلَادِکَ... سَفِینَةِ النَّجَاةِ وَ عَلَمِ الهُدَی؛ (19)
خدایا! بر خلیفه ات در همه شهرها، درود فرست.... که کشتی نجات و پرچم هدایت است.
نکته جالب، اینکه این لقب درباره حضرت امام حسین علیه السلام نیز آمده است؛ آنجا که پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله و سلم می فرماید:
ان الحسین مصباح هدّی و سفینة نجاة؛ (20)
به راستی که حسین چراغ هدایت و کشتی نجات است.
وارث علوم النبین
به معنای میراث برِ دانش ها ی پیامبران؛ زیرا امام مهدی علیه السلام آخرین حجت الهی و عصاره تمام انبیا و اولیا است و مطابق روایات آنچه از علوم الهی بر پیامبران خدا نازل شده، همه اش نزد مهدی علیه السلام جمع گردیده است. (21)در زیارت سرداب مقدس خطاب به امام عصر علیه السلام آمده است:
السَّلَامُ عَلَیکَ یَا وَارِث عُلُومِ النَّبِیَّین
و در زیارت آل یاسین، علم و دانش آن حضرت این چنین توصیف شده است:
السَّلَامُ عَلَیکَ أیُّهَا... العِلمُ المَصبُوب؛
سلام بر تو ای دانشِ ریزان و فراگیر!
و در جای دیگر آن حضرت به عبارتِ «عَیبَةَ عِلمِه» معرفی شده است که به معنای مخزن علم خدا است. (22)
معصوم و منزّه از هر عیب
وجود شریف حضرت مهدی علیه السّلام از هر گناه و آلودگی، پاک و از هر گونه پلیدی، دور است؛ زیرا او حجت برگزیده خدا و راهبر و راهنمای همه مردمان است.در دعای امام رضا علیه السّلام آمده است:
عَصَمتَهُ مِنَ الذُنُوبِ وَ بَرَّأتَهُ مِن العُیُوبِ وَ طَهَّرتَهُ مِنَ الَّجسِ وَ سَلَّمتَهُ مِنَ الدَّنَس؛ (23)
[خدایا!] او را از گناهان حفظ کردی و از هر عیبی پیراستی و از هر پلیدی پاک فرمودی و از هر ناپاکی ایمن ساختی.
مفزع و پناهگاه مردمان
امام مهدی علیه السلام ملجأ و پناهگاه همه مردم و به ویژه شیعیان است که در سختی ها و بلاها بهترین دستگیر و مهم ترین و مطمئن ترین تکیه گاه است. در دعای عهد آمده است.و اجعَلهُ اللّهُمَ مفزَعاً لِمَظلُومِ عِبادِکَ وَ ناصِراً لِمَن لا یَجِدُ لَهُ ناصِراً غَیرَک؛
خداوندا! او را فریادرس بندگان مظلومت قرار بده و یاور آنان که جز تو یاری ندارند.
و در دعای ندبه می گوییم:
اللَّهُم وَ نَحنُ عَبیدُکَ التَّائقُونَ إِلَی وَلِیِّکَ المُذَکِّرِ بِکَ و بِنَبیِّکَ خَلَقتَهُ لَنَا عِصمَةً وَ مَلَذاً، وَ أقَمتَهُ لَنَا قِوَاماً وَ مَعَاذا؛
خدایا ما بندگان توایم که مشتاق ولیّ تو هستیم که ما را به یاد تو و پیامبرت می آورد. تو او را برای عصمت و نگهداری و پناه دین و ایمان ما آفریدی و او را برای ما پشتیبان و پناهگاه قرار دادی.
3. مقامات و شئون امام مهدی علیه السّلام
سیر و مطالعه ادعیه مهدوی، سیمایی از مقامات آن حضرت را بیان می کند و باب معرفتی را به روی معتقدان به آن حضرت می گشاید که برخی از آنها را می آوریم:الف. خلیفة الله، حجة الله
در فرازهای زیارت آل یاسین آمده است:السَّلامُ عَلَیکَ یَا خَلِیفَةَ اللَّهِ وَ نَاصِرَ حقَّهِ، السَّلَامُ عَلَیکَ یَا حُجَّةَ اللَّهِ وَ دَلِیلَ إِرَادَتِه؛
سلام بر تو ای خلیفه خدا و یاری گر حق او! سلام بر تو ای حجت الهی و راهنمای اراده او!
روشن است که جایگاه خلیفة اللهی و حجت خدا بودن، از عالی ترین منازلی است که خداوند برای امام مهدی علیه السّلام مقرر فرموده است و او در این جایگاه در زمانه خود، بی نظیر و یگانه است.
ب. باب الله، سبیل الله
در زیارت آل یاسین می خوانیم:السَّلامُ عَلَیکَ یا باب الله؛
سلام بر تو ای درگاه خدا.
و در زیارت صاحب الامر می خوانیم:
السَّلَامُ عَلَیکَ یَا سَبِیلَ اللهِ الَّذِی مَن سَلَکَ غَیرَهُ هَلَک؛
سلام بر تو ای راه خدا که هر کس جز آن راه را برود، هلاک شده است.
تعبیر «بابِ خدا» گویای این حقیقت است که هر کس بخواهد به خدا برسد و امر او را اطاعت کرده، رضایت او را به دست آورد، باید از مسیر اعتقاد به مهدوی و امامت او و فرمانبرداری کامل از او به این هدف دست یابد، چنانکه عبارت «سبیل الله» همین امر را می رساند که تنها راه رسیدن به خدا و قرب او، ایمان و اعتقاد و اطاعت از ولی خدا یعنی امام علیه السّلام است. این مرتبه بزرگ نیز از منازل و مقامات ویژه ی امام عصر علیه السّلام است.
ج. میثاق الله، وعد الله
در زیارت آل یاسین آمده است:السَّلَامُ عَلَیکَ یَا مِیثَاقَ اللهِ الّذِی أخَذَهُ وَ وَکَّدَهُ، السَّلَامُ عَلَیکَ یَا وَعدَ الَّلهِ الَّذِی ضَمِنَه؛
سلام بر تو ای عهد و پیمان الهی که خداوند، آن را از خلق گرفته و محکم گردانیده است! سلام بر تو ای وعده خدا که خود آن را ضمانت فرموده است!
عبارت «میثاق الله» یعنی مهدی علیه السّلام مظهر تامّ و تمام عهد و پیمانی است که خداوند از بندگان گرفته است و تعهّد مردم نسبت به مهدی علیه السّلام به منزله پای بندی ایشان به همه دین و شریعت الهی است؛ چنانکه وانهادن او و جدایی از او به منزله زیر پا گذاشتن همه عهد و پیمان ها ی خداست.
عبارت «وعدالله» نیز به این معناست که مهدی علیه السّلام مصداق روشن وعده ی خدا در قرآن مبنی بر حاکمیت صالحان و فراگیری ارزش ها و خوبی ها بر گستره زمین است. او همان موعود بزرگ الهی است که ظهورش تحقق بخش آرمان تمام انبیا و اولیا و احیاکننده شریعت و کتاب آسمانی است، آری؛ او وعده تضمین شده خدا و موعود حتمی همه کتب آسمانی است که هیچ چیز مانع از ظهورش نخواهد شد.
د. عین الله النّاظرة
در دعاهایی که از امام رضا علیه السّلام نقل شده است:وَ عَینِکَ النَّاظِرَةِ عَلَی بَرِیَّتِکَ وَ شَاهِدِکَ عَلَی عِبَادِک؛ (24)
او که چشم بینای توست بر آفریده ها یت و شاهد و گواه توست بر بندگانت.
نیز در صلوات ضرّاب اصفهانی آمده است:
اللَّهُمَّ وَ صَلَّ عَلَی وَلِیکَ.... وَ خَلِیفَتِکَ فِی أرضِکَ، وَ شَاهِدِکَ عَلَی عِبادِکَ؛
خدایا! درود فرست بر ولیّت... و خلیفه است در زمین و شاهد و گواه تو بر بندگانت.
این عبارات، بیانگر این است که امام مهدی علیه السّلام به عنوان حجت و نماینده خدا، دیده بان خدا نیز هست و اعمال مردم در پنهان و آشکار، بر او پوشیده نیست؛ بلکه او شاهد و ناظر بر تمام اعمال است. باور این حقیقت به ترتیب نفس و تهذیب و پاکی مردم، بسیار کمک می کند.
در سخنی از امام مهدی علیه السّلام آمده است که فرمود:
فَإِنَّا نُحِیطُ عِلماً بِأنبَائِکُم وَ لَا یَعزُبُ عَنَّا شَی ءٌ مِن أخبَارِکُم؛ (25)
علم ما احاطه دارد به احوال شما و هیچ چیز از اخبار شما بر ما پوشیده و پنهان نیست.
منابع بیشتر برای مطالعه و پژوهشی
- صحیفه مهدویه، سید مرتضی مجتهدی سیستانی- ادب فنای مقربان، عبدالله جوادی آملی
- شرحی بر دعای ندبه، علوی طالقانی
- فروغ ولایت، لطف الله صافی گلپایگانی
- معرفت حجت خدا، لطف الله صافی گلپایگانی
- میثاق منتظران، سید مهدی حائری قزوینی
پی‌نوشت‌ها:
1. سوره ی فرقان، 77.
2. بحارالانوار، ج 90، ص 300.
3. همان، ج 52، ص 149.
4. همان.
5. همان، ج 92، ص 330.
6. متن دُعا این است: اللهم کن لولیک الحجة بن الحسن صلواتک علیه و علی ابائه فی هذه الساعة و فی کل ساعة ولیاً و حافظا و قائدا و ناصرا و دلیلا و عیناً حتی تسکنه ارضک طوعا و تمتعّه فیها طویلاً (مفاتیح الجنان - اعمال شب بیست و سوم ماه رمضان).
7. این سرداب در منزل امام عسکری علیه السّلام در سامراء قرار داشته که محل عبادت آن حضرت نیز بوده است.
8. بحار الانوار، ج 7، ص 59، ح 3.
9. این زیارت با این فرازها شروع می شود: السّلام علیک یا حجة الله فی أرضه، السلام علیک یا عین الله فی خلقه، السلام علیک یا نور الله الذی یهتدی به المهتدون و یفرّج به عن المومنین... (مفاتیح الجنان، فصل پنجم، زیارت ائمه علیهما السّلام در ایام هفته)
10. این زیارت در مفاتیح الجنان پس از دعای ندبه، نقل شده است.
11. مسجد سهله از مساجد بسیار مهم و مقدس است که مطابق روایات، منزل امام عصر صلی الله علیه و آله در دوره ظهور خواهد بود و از دیر زمان، مورد توجه امام علیهم السّلام و نیز علمای شیعه بوده است و برای عبادت و نماز و دعا ویژگی و آداب خاصی دارد.
12. مسجد جمکران در نزدیکی شهر قم است که طبق نقل شیخ صدوق در کتاب تاریخ قم به دستور امام عصر علیه السّلام بنا شده است و در طول سالیان متمادی مورد توجه علما و صالحان بوده است.
13. کتاب سید بن طاووس اقبال و کتاب مرحوم مجلسی زادالمعاد نام دارد و مفاتیح الجنان نیز تألیف شیخ عباس قمی است که معروف ترین کتاب ادعیه و زیارات اعمال است.
14. بعضی از معاصران، مجموعه ادعیه و زیارات مهدوی را در صحیفه ای با عنوان صحیفه مهدیّه گردآوری کرده اند.
15. کتاب گران سنگ صحیفه سجادیّه نمونه روشن این ادّعاست که به اعتراف همگان، مجموعه ای بی نظیر و تحسین برانگیز است.
16. من لایحضره الفقیه، ج1، ص 327؛ مفاتیح الجنان، تعقیبات مشترکه بعد از هر نماز.
17. القاب «مهدی»، «حجة الله»، «صاحب الزّمان»، «هادی»، در دعای استغاثه به امام زمان علیه السّلام و القاب «منصور» و «مضطّر» در دعای ندبه آمده است.
18. این دعا در شبها ی ماه رمضان خوانده می شود و در بخش اعمال شب ها ی ماه رمضان در کتاب مفاتیح الجنان آمده است.
19. دعای بعد از زیارت آل یاسین.
20. بحارالانوار، ج 36، ص 204، ح7.
21. البلد الامین، ص 284.
22. معانی الاخبار، ص 35.
23. جمال الاسبوع، ص 506؛ صحیفه مهدیّه، بخش ششم، ص 343.
24. صحیفه مهدیّه، بخش 4، ص 267.
25. احتجاج طبرسی، ج2، ص 497.
نگین آفرینش (2) (درسنامه دوره عمومی معارف مهدویت)، مؤلفان: محمد امین بالا دستان، محمد مهدی حائری پور و مهدی یوسفیان، ناشر: انتشارات بنیاد فرهنگ حضرت مهدوی موعود، چاپ 11، بهار 1394.
