منجی در یهود

 

انتظار ظهور مصلح جهانی، امید به آینده روشنِ دنیاست. این امید و آرزو همیشه در فطرت الهی همه ی انسان ها وجود داشته است. بررسی ادیان الهی و نیز مکاتب بشری نشان می دهد که پیروانِ مذاهب گوناگون به ظهور موعود آسمانی که در متون دینی به آن وعده داده شده، ایمان داشته اند؛ بنابراین اعتقاد به منجی، عقیده ای مشترک در میانِ مذاهب و ملل جهان به شمار می رود؛ گرچه درباره شخص موعود و شخصیت او و چگونگی ظهور و حوادث پس از آن، دیدگاه های گوناگونی وجود دارد.
در این درس، ابتدا مسائل مربوط به منجی از دیدگاه ادیان بزرگ آسمانی، بررسی و پس از آن، وجوه مشترک و نقاط اخلاقی این باور بیان خواهد شد. گفتنی است به دلیل اینکه مهدویت از دیدگاه قرآن و روایات اسلامی در جلد اوّل کتاب به تفصیل مطرح شده است در اینجا بیشتر به بررسی موضوع منجی و موعود در دین یهود و مسیحیّت و آئین زرتشت می پردازیم.

آشنایی با یهودیّت

یهودیان از نژاد عبرانی هستند. این نژاد با اعراب، آشوریان و چند قوم دیگر خاورمیانه اصالتی مشترک دارند. برخی از دانشمندان معتقدند که نام «عبرانی» را کنعانیان پس از ورود حضرت ابراهیم علیه السّلام به سرزمین کنعان به او داده اند و این لقب در خاندان وی باقی مانده است. گفتنی است که عظمت حضرت ابراهیم خلیل علیه السّلام به حدّی است که وی همواره موجب نزاع یهودیت، مسیحیت و اسلام بوده است و هر یک، آن حضرت را از خود می داند قرآن کریم می فرماید:
(مَا کَانَ إِبْرَاهِیمُ یَهُودِیّاً وَ لاَ نَصْرَانِیّاً وَ لکِنْ کَانَ حَنِیفاً مُسْلِماً وَ مَا کَانَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ‌) (1)؛
ابراهیم، نه یهودی بوده است و نه نصرانی؛ بلکه او بر آیین اسلام بوده و از مشرکان نبوده است.
نکته جالب، اینکه «تورات» کتاب آسمانی یهود، درباره حضرت ابراهیم علیه السّلام و نسب و نیای او و نیز همسران و فرزندانش و سفرهای او به سرزمین کنهان و الخلیل، مطالب فراوانی گفته است؛ ولی به دو حادثه ی مهم در زندگی آن حضرت یعنی جریان بت شکنی و پس از آن به آتش افکندن وی به وسیله مشرکان و دیگری داستان بنای کعبه مقدّس خانه ی خدا، اشاره ای نکرده است.
یهودیان خود را از نسل حضرت یعقوب، نوه حضرت ابراهیم علیه السّلام می دانند و افتخار می کنند که فرزند جسمانی و روحانی حضرت ابراهیم علیه السّلام هستند.
در تورات آمده است که دوازده فرزند حضرت یعقوب علیه السّلام در مصر در گذشتند و نسل ایشان یعنی دوازده قبیله بنی اسرائیل به سبب پیشرفت در علوم و فنون، مورد حسادت مصریان قرار گرفتند و از سوی آن ها به استضعاف کشیده شدند. طبق بیان تورات، خداوند به موسی علیه السّلام وعده داد بنی اسرائیل را از دست مصریان نجات داده، سرزمین کنعان و حدود آن را که اماکن پربرکتی بودند به ایشان عطا کند. (2)
پس از خروج بنی اسرائیل از مصر، حضرت موسی علیه السّلام به امر خدا به کوه طور رفت و الواحی گرفت که فرمان های خداوند بر آن ها نقش بسته بود. از جمله آن دستورات این بود که:
برای خود خدایی جز من نگیرید و به بت سجده نکنید و پدر و مادر را احترام کنید. (3)
همچنین از کارهایی چون قتل، زنا، دزدی، شهادت دروغ و طمع ورزی به اموال و ناموس همسایه نهی کرده بود.
امّا طبق نقل تورات به سبب تأخیر موسی علیه السّلام در بازگشت از طور، بنی اسرائیل گوساله پرستی کردند و با این کار، خدا را نافرمانی و رسولش موسی علیه السّلام را خشمگین کردند. موسی علیه السّلام آن گوساله را سوزاند و خاکسترش را به آب ریخت.
به هر حال موسی علیه السّلام در صحرای سینا حکومتی بر پا کرد و تا آخر عمر، رهبری دینی و سیاسی قوم خود را بر عهده داشت و طبق گفته تورات در 120 سالگی در حوالی بحرالمیت در گذشت. (4)
پس از حضرت موسی علیه السّلام، یوشع بن نون علیه السّلام به امر خدا، رهبر یهود شد. پس از او مردان بزرگی در بنی اسرائیل رهبری کردند که داوران بنی اسرائیل نامیده می شوند و تاریخ ایشان در سفرِ داوران آمده است. آخرین داور بنی اسرائیل، حضرت سموئیل علیه السّلام بود و چون یهود پادشاهی نداشتند از او خواستند رئیسی برایشان تعیین کند که آنها را در برابر هجوم همسایگان مهاجم بسیج کند. او جوانی به نام شاول (طالوت) را برگزید و او را با روغن مسح کرد. این «مسح»، پادشاه را حاکمی الهی می ساخت و اطاعت از مسیح «ماشِیّح» شرعاً بر همه واجب می شد.
به هر حال یهود به فرماندهی طالوت با فلسطینیان آن زمان جنگیدند و پیروز شدند و پس از آن حضرت داوود علیه السّلام که از جنگاوران بنی اسرائیل بود جانشین طالوت شد (حدود 1015 ق.م) پس از داوود علیه السّلام، فرزندش سلیمان علیه السّلام به حکومت رسید و با شکوه ترین دوران بنی اسرائیل را به وجود آورد.
کتاب مقدّس یهود به «تورات» معروف است. (5) این واژه عِبری به معنای قانون و شریعت است. تورات بخشی از «عهد عتیق» است که نزد مسیحیان معتبر است. این کتاب سه بخش دارد؛
1. بخش تاریخی 2. حکمت، مناجات و شعر 3. پیشگویی های انبیا.
بخش تاریخی شامل هفده کتاب است که پنج کتاب اول آن «تورات» نامیده می شود که عبارتند از: سفرِ پیدایش، سفر خروج، سفر لاویان، سفر اعداد و سفر تثنیه، بخش پیش گویی های انبیا نیز شامل هفده کتاب است؛ مانند کتاب اِشّعیا، کتاب اِرمیا، کتاب دانیال، کتاب یونس.
علاوه بر تورات، کتابِ تّلمود نیز نزد یهود مهم است. (6) البته به علت بدگویی این کتاب از حضرت عیسی علیه السّلام، مسیحیان همواره با آن مخالفت کرده اند و حتی در دوره ای از تاریخ، تلمودسوزی راه انداختند.
یهودیت تبلیغ ندارد؛ زیرا یهودیان، دین خدا را نعمتی الهی می دانند که مخصوص نژاد بنی اسرائیل است؛ با این حال اگر کسی یهودی شود، او را می پذیرند. در تلمود، توصیه شده است که هرگاه کسی خواست یهودی شود، باید ذلّت های این قوم را به او تفهیم کرد، تا اگر مرد این میدان نیست پا در آن نگذارد. (7) یهودیان معمولاً مردم را به صهیونیسم دعوت می کنند.

منجی در یهود

یهودیان مانند دیگر پیروان ادیان الهی به موعود معتقد هستند و در کتاب های مقدس آنان به تکرار از آن، یاد شده است. پیامبران یهود، بارها از آینده ای که دوران عظمت یهود است سخن گفته اند و محور این آینده روشن، ماشیح (Mashiah) است که از سوی خدا مأمور نجات بنی اسرائیل شده است. «ماشیح» واژه ای عبری است که به معنای مسیح (مسح شده با روغن) است. از آنجا که کلمه «مسیح» به حضرت عیسی علیه السّلام اختصاص یافته است، دانشمندان برای اشاره به موعود یهود، از واژه «مسیحا» استفاده می کنند. تعبیر «ماشیح» در «تلمود» به تکرار آمده است؛ ولی در «عهد عتیق» تنها در کتاب دانیال (8) به کار گرفته است.

خاستگاه منجی باوری در یهود

ارکان اصلی اعتقاد یهود، سه باور «یَهوه، قوم برگزیده و سرزمین مقدس» است و عقیده به منجی برخاسته از این اعتقادات یهود است. یهود خود را قوم برگزیده می دانند؛ زیرا معتقدند که «یَهوه» (9) با پیامبران یهود پیمان بسته است که سرزمین مقدّس را به آنان ببخشد. این سرزمین مقدس «کنعان» است که بعد اسرائیل نام گرفت. موعود یهودیت همان کسی است که می آید و آن عهد خدا و موسی را محقّق می کند و آنان را به سرزمین مقدس می رساند.

سیر تاریخی منجی باوری در یهود

در دوره های اولیه تاریخ یهود و تا قبل از تأسیس نهاد پادشاهی و حکومت حضرت داوود علیه السّلام، این خداست که بر اساس عهدی که با موسی علیه السّلام بسته است، «منجی بنی اسرائیل» است؛ ولی پس از به قدرت رسیدن داوود علیه السّلام به عنوان پادشاه بنی اسرائیل و تأیید او به وسیله ی «یهوه» جریان منجی در شکل ماشیح که همان مسیحِ منجی است شکل می گیرد و این مسیحاست که با تأیید یهوه، موظف است حاکمیت قوم بنی اسرائیل را بر سرزمینِ مقدس تداوم بخشد؛ بنابراین، منجی، همان پادشاهِ حاکم و موجود است، نه کسی که خواهد آمد و نجات خواهد داد؛ ولی پس از پادشاهی سلیمان علیه السّلام پسر داوود علیه السّلام، پادشاهی متحّد یهود به اختلاف گرایید و از آن پس بنی اسرائیل از شوکت و عزت خود به زیر آمد و پیوسته در حسرت آینده ای آرمانی که با ظهور شاهی از نسل داوود شکل می گیرد، نشست. این دوره حدود دو قرن پیش از میلاد مسیح و ظهور مسیحیت است که بحث منجی موعود آرمانی آشکارا مطرح می شود و دانیال نبی علیه السّلام به دنبال رنج های پی در پی قوم یهود، پایان زجرها و آوارگی ها را به قوم یهود نوید می دهد و موضوعِ ظهورِ «نجات بخش قوم خدا» در افکار یهود توسعه می یابد. (10)
از آن زمان، یهودیان همواره در انتظار یک رهبر الهی فاتح بوده اند که اقتدار و شکوه قوم خدا را به عصر درخشان داوود و سلیمان علیهم السّلام برگرداند. شخصیت مورد انتظار یهود، «ماشیح» (مسیح، مسح شده) خوانده می شد. ماشیح - چنان که گفتیم - لقب پادشاهان قدیم بنی اسرائیل بود زیرا مرسوم بود که پیامبران در حضور جمع، اندکی روغن بر سر آنان می مالیدند و بدین وسیله نوعی قداست برای ایشان پدید می آمد. این لقب در زمان های بعد به پادشاه آرمانی یهود اطلاق شد. (11)

مدعیان مسیحایی

شور و التهاب انتظار موعود همواره در تاریخ پر نشیب و فراز یهود بوده است و یهودیان در سراسر تاریخ محنت بار خود هر گونه خواری و شکنجه را به این امید تحمل کرده اند که روزی مسیحا (=ماشیح) بیاید و آنان را از گرداب ذلت و درد رهانده، فرمانروای جهان کند. (12)
این انتظار، چنان عمیق و ریشه دار بوده است که از روزگار باستان تا عصر حاضر، صدها نفر برخاسته و ادعای مسیحا بودن کرده اند و اندک زمانی ساده دلان بنی اسرائیل را مجذوب خود ساخته و بلاهای سنگینی بر سر آن قوم آورده اند؛ برای مثال چند قرن پس از میلاد، یک دلباخته ی پرشور به نام موسی در جزیره «کرت» به پا خاسته، خود را مسیحا خواند و تمام جوامع یهود آن جزیره را که در آن مرکز یهودی مهمی بود مجذوب خود کرد. او می گفت می خواهم یک روز شما را از دریای مدیترانه عبور داده، به فلسطین ببرم و در آنجا دولت مسیحایی تشکیل دهم. (13) یهودیان، کسب و کار خود را رها کرده، به موسای جدید دل بستند، تا آنان را به سرزمین موعود رهبری کند. جالب اینکه آن ها چنان به رسالت و قدرت او یقین داشتند که همه اموال خود را به او تقدیم کردند و مرد و زن و بچه، همگی به دنبال او به جانب دریا رفتند. وی بر صخره ای که بر دریا مشرف بود ایستاد و به مریدان خود فرمان داد که خویش را به دریا افکنند و مطمئن باشند که دریا برای آنان شکافته خواهد شد؛ ولی نتیجه روشن بود؛ مردم گرفتار امواج سهمگین دریا شدند و گرچه عهده ای توسط دریانوردان نجات یافتند ولی گروهی دیگر غرق شدند. (14)
مدعیان مسیحایی در قرن های متوالی مشکلات بزرگی برای یهودیان ایجاد کردند و حتی بعضی از آن ها فرقه هایی پدید آوردند که تا زمان ما، باقی است؛ مانند فرقه «دونمه» در ترکیه که از «شبتای صبی» نامدارترین مسیحای دروغین (1676-1626) باقی مانده است.
در این میان حضرت عیسی بن مریم علیه السّلام ظهور کرد و با داشتن شخصیتی بس والا و روحی الهی، دین بزرگی را بنیاد نهاد و گروه بی شماری را به ملکوت آسمان رهنمون شد؛ ولی بیشتر یهودیان او را رد کردند.

انتظار مسیحا در عصر حاضر

حدود صد سال پیش متفکران یهود گفتند قوم ما در طول قرن ها در انتظار مسیحا، خواری ها را تحمل کرده است؛ و صبر ما تمام شد. باید خود برای پایان دادن به وضع موجود برخیزیم و برای گرفتن فلسطین (که در گذشته دور، پایگاه یهود بوده) اقدام کنیم. این گروه که بعدها به صهیونیست ها معروف شدند با مخالفت عموم یهودیان مواجه شدند؛ زیرا طبق باور دینی یهودی، فقط مسیحا می تواند به چنین کاری اقدام کند؛ ولی صهیونیست ها با صبر و حوصله و تبلیغات فراوان و به این عنوان که ما می خواهیم برای قیام مسیحا پایگاهی در فلسطین ایجاد کنیم، گروه هایی از یهودیان را قانع کرده، به سرزمین های اشغالی کوچ دادند و مکتب صهیونیسم و دولت غاصب اسرائیل را تشکیل دادند. البته هنوز اقلیّتی از یهودیان بر اثر دلبستگی شدید به امیدهای قدیم، تشکیل دولت صهیونیستی را مخالف آرمان مسیحایی می دانند و پیوسته با آن مخالفت می کنند و معتقدند که باید به سنّت انتظار ادامه داد؛ ولی بیشتر یهود، صهیونیسم را از جان و دل پذیرفته اند و آن را رهگشای عصر مسیحا می دانند.
گفتنی است که با وجود تشکیل دولت صهیونیستی، همچنان تب و تاب انتظار موعود در میان یهودیان وجود دارد و همه آنان در انتظار مسیحا به سر می برند. این انتظار در میان افراطی ترین گروه های ضدصهیونیست و نیز سرسخت ترین گروه های طرفدار آن به یک اندازه است. جالب اینکه صهیونیست های اشغال گر فلسطینی علاوه بر دعاهای مسیحایی که روزانه می خوانند در پایان مراسم سالگرد تأسیس رژیم اسرائیل (پنجم ماه اِیار عِبری) این گونه دعا می کنند:
اراده خداوند، خدای ما چنین باد که به لطف او شاهد سپیده دم آزادی باشیم و نفخ صور مسیحا گوش ما را نوازش دهد. (15)

ویژگی های منجی یهود

برای آشنایی بیشتر با منجی یهود مناسب است درباره ی ویژگی های شخصی و شخصیتی او بحث کنیم:

الف. ویژگی های شخصی

منجی یهود که به عنوان «ماشیح» معروف است در متون مقدس یهودی به نام های مختلفی مطرح شده؛ ولی مهم این است که یهودیان معتقدند که او یک انسان است که از سوی خدا مأموریّت دارد و لقب او «فرزند داوود» است.

ب. ویژگی های شخصیّتی

ماشیح گرچه در آغاز، عنوانی عام و غیر موعودی و غیر فرجام شناختی بوده است؛ ولی در سنت یهود، به عنوان موعود نجات بخش و مرتبط با فرجام عالم شناخته شده است. موعود یهودی، موعودی شخصی، اما نامعیّن است؛ یعنی معلوم نیست که در کدام مصداق، تحقق خواهد یافت؛ برخلاف موعود اسلامی که هم شخصی است و هم معیّن و مصداق آن، مهدی فرزند حسن بن علی عسگری علیه السّلام امام یازدهم است. نیز ماشیح یهود اگرچه مسلح شده خداوند است و انسانی معمولی نیست، ولی به هر حال انسان است؛ برخلاف موعود مسیحی که پسر خدا و جنبه ای از او تلقی می شود.
ماشیح منجی یهود، افزون بر قدرت اجرایی، جنبه روحانی نیز دارد؛ زیرا پس از اینکه با روغن مقدس و به دست نبی مسح شد، حاکمیتی الهی می یابد و اطاعت از او بر همگان واجب است. (16)

بشارت مسیحای موعود در کتب یهود

مسئله «انتشار مسیحا» که در تاریخ کهن قوم یهود ریشه دارد در کتاب های مقدس ایشان به شکل های مختلف بیان شده است. مهم ترین مژده ی مسیحایی در کتاب اِشَعیای نبی آمده است:
نهالی از تنه ی یَسّی [پدر داوود] بیرون آمده، شاخه ای از ریشه هایش خواهد شکفت و روح خداوند بر او قرار خواهد گرفت... خوشی او در ترس [از] خداوند خواهد بود... مسکینان را به عدالت، داوری خواهد کرد و به جهت مظلومان زمین، به راستی حکم خواهد نمود... گرگ با برّه سکونت خواهد داشت و پلنگ با بزغاله خواهد خوابید... و طفل شیرخواره بر سوراخ مار، بازی خواهد کرد (17)... و در تمامی کوه مقدس من ضرر و فسادی نخواهند کرد؛ زیرا که جهان از معرفت خداوند پُر خواهد بود؛ مثل آب هایی که دریا را می پوشاند. (18)
در زبور داوود نبی علیه السّلام که تحت عنوان «مزامیر» در لا به لای عهد عتیق آمده است نیز بشارت های صریح و آشکاری درباره منجی موعود آمده و پیروزی صالحان را بر تبهکاران عالم نویده داده است که دو نمونه آن، چنین است:
زیرا که شرّیران (19) منقطع خواهند شد و اما منتظران خداوند وارث زمین خواهند شد. هان! بعد از اندک زمانی شرّیر نخواهد بود... و امّا حلیمان، وارث زمین خواهد شد؛ زیرا که بازوان شریر شکسته خواهد شد و اما صالحان را خداوند تأیید می کند.... (20)
در جایی دیگر تصویر روشنی از موعود منجی و برکات ظهور او را بیان کرده است:
... [منجی] قوم ها را به انصاف داوری خواهد کرد. آسمان، شادی کند و زمین، مسرور گردد. دریا و پری آن غُرّش نمایند. صحرا و هرچه در آن است به وَجد آید. آن گاه تمام درختان جنگل ترنّم خواهند نمود به حضور خداوند... زیرا که برای داوری جهان می آید... (21)
گفتنی است که قرآن کریم با صراحت از وجود این بشارت ها در زبور داوود خبر داده است:
(وَ لَقَدْ کَتَبْنَا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُهَا عِبَادِیَ الصَّالِحُونَ‌) (22)؛
و هر آینه در زبور [داوود] نوشتیم پس از آنکه در ذکر [=تورات] بیان کردیم که: زمین را بندگان صالح ما را به ارث خواهند برد.
چنانکه هویداست تعبیر قرآن از حکومت نیاکان در آخرالزمان (=وارثت صالحان) همان است که در بشارت های زبور عصر حاضر موجود است و این حقیقت روشن، بیان گر اصالت موعود باوری در ادیان الهی است.

آخرالزمان و جهان پیش از ظهور

از دیدگاه کتاب مقدس یهود، جهان پیش از ظهور، جهان ظلم و تباهی است و فساد به شکل های مختلف در جامعه بشری رواج می یابد؛ چنانکه در متون اسلامی نیز آمده است که مهدی موعود، همان کسی است که زمین را پر از عدالت می کند پس از آنکه از ظلم و جور، آکنده است.
دانشمندان یهود به مردم یادآور می شوند که پیش از ظهور ماشیح، آشفتگی و فساد در جهان به نهایت خواهد رسید. برخی از نشانه ها در اخلاق انسان ها و برخی در طبیعت آشکار خواهد شد؛ مانند اینکه بی بندوباری افزایش خواهد یافت و روابط خویشاوندی به سردی خواهد گرایید و بسیاری از مردم، دچار فقر و تنگدستی خواهند شد. (23)
در تلمود آمده است:
جوانان به پیران بی احترامی کرده، آنان را خجالت خواهند داد و پیران در جلوی جوانان به پا خواهند ایستاد. دختر با مادر، و عروس با مادرشوهر مخالفت خواهد کرد و فرزند از پدر خود خجالت نخواهد کشید. محل تحصیل و مطالعه، به اماکن فساد تبدیل شده و دانشِ دبیران، فاسد خواهد شد و کسانی که از خطا کردن بترسند، منفور خواهند بود. (24)

پیامدهای موعودباوری در یهود

عقیده نجات و ایمان به منجی موعود در زندگی یهود، نتایج و ثمراتی داشته است که مهم ترین آن ها حالت امید و نگاه روشن به آینده و در نتیجه تقویت صبر و استقامت در برابر مشکلات فراوانی است که در طول تاریخ برای قوم یهود بوده است؛ زیرا چنان که در بخش های قبل گفتیم قوم یهود پیوسته در سختی ها و مشکلات و آوارگی ها به سر برده اند و همه این ها را به امید روزگار نجات به دستِ موعود اسرائیلی تحمل کرده اند و جالب اینکه در کنار این صبر و شکیبایی، التزام یهودیان به شریعت و احکام آن مطرح بوده و بزرگان قوم - دست کم در گروه هایی از یهود - تبلیغ کرده اند که شرط آمدنِ منجی، عمل کردن پیروان این آیین بر اساس دستورات شریعت و التزام عملی ایشان به اوامر خداست.
در سفرِ پیدایش، دست کم سه بار از عهد خداوند با ابراهیم و سپس تکرار این عهد با فرزندانش اسحاق و یعقوب سخن آمده است. بر اساس آن عهدها وعده ی افزایش شمار قوم اسرائیل به تعداد ستارگان و نیز بخشش سرزمین کنعان به قوم یهود داده شده است. وقتی عهد مزبور در صحرای سینا با موسی و قوم اسرائیل تجدید می شد، تحقّق وعده های خداوند، مشروط به گردن نهادن قوم به قانون موسوی شد. (25)
بنابراین از ثمرات موعودباوری یهود، التزام این قوم به احکام شریعت و تقویت دین داری آنان بوده است.

منابع بیشتر برای مطالعه و پژوهش

1. گونه شناسی اندیشه منجی موعود در ادیان، جمعی از نویسندگان.
2. خط امان، محمد امامی کاشانی.
3. آشنایی با ادیان بزرگ، حسین توفیقی.
4. انتظار مسیحا در آیین یهود، جولیوس کرینستون (ترجمه حسین توفیقی).

پی‌نوشت‌ها:

1. سوره آل عمران: 67.
2. آشنایی با ادیان بزرگ، ص 79.
3. سفر تثنیه، باب 5.
4. جناب هارون نیز که وزیر موسی علیه السّلام بود در همین مدت و پس از حضرت موسی در گذشت.
5. هنگام ارجاع متن به کتاب مقدس، ابتدا نام کتاب و پس از آن شماره باب و سرانجام، شماره جمله مورد نظر آورده می شود؛ مثلاً می نویسند: پیدایش 27:1 یعنی سفرِ پیدایش، باب 1، فقره ی 27.
6. تلمود که به «تورات شفاهی» معروف است گفته های حکیمانه دانشمندان یهود است. به عقیده آنان، این گفته ها نسب به نسل از زمان موسی علیه السّلام برای یهود، باقی مانده و در تلمود جمع آوری و زیربنای فکری و اعتقادی بنی اسرائیل شده است.
7. ر.ک: گنجینه ای از تلمود، ص 84.
8. ر.ک: کتاب دانیال 9، 25-26.
9. نام خاص خداوند در زبان عبری است.
10. گونه شناسی اندیشه منجی موعود در ادیان، ص 170 تا 182.
11. همان، ص 172.
12. آشنایی با ادیان بزرگ، ص 123.
13. یعنی مشابه کاری که حضرت موسی علیه السّلام کرد و بنی اسرائیل را از رود نیل با معجزه عبور دار و آن ها را از فرعون و فرعونیان نجات بخشید.
14. آشنایی با ادیان بزرگ، ص 124 و 123، با اندکی تصرف.
15. اقتباس از: آشنایی با ادیان بزرگ، ص 125 و 124.
16. گونه شناسی اندیشه منجی موعود در ادیان، ص 218.
17. بعضی معتقدند که در عصر ظهور، به سبب فراگیر شدن عدالت، این امور نیز واقعاً رخ خواهد داد. برخی دیگر، این تعابیر را کنایه از شدت و فراوانی عدالت در آن زمان می دانند و برخی هم گرگ و برّه و حیوانات دیگر را اشاره به انسان های شرور و نجیب می دانند. این سه نوع برداشت در ادیانِ مختلف، رایج است.
18. اِشَعیا 11: 1-9.
19. شرّیر یعنی بسیار شرور و مردم آزار و نیز لقبی برای ابلیس است.
20. کتاب مزامیز، مزمور 37، بندهای 9- و 17-18.
21. همان، مزمور 96. بندهای 10-13. گفتنی است که نویدهای منجی در زبور، بسیار است و در بیش از 35 بخش از مزامیز 150گانه زبور آمده است.
22. سوره انبیاء: 105.
23. انتظار مسیحا در آیین یهود، ص 62.
24. تلمود بابلی، سنهدرین (بخشی از تلمود است) 97 الف.
25. گونه شناسی اندیشه منجی موعود در ادیان، ص 168.

منبع مقاله :
 نگین آفرینش (2) (درسنامه دوره عمومی ‏معارف مهدویت)، مؤلفان: محمد امین بالا دستان، محمد مهدی حائری پور و مهدی یوسفیان، ناشر: انتشارات بنیاد فرهنگ حضرت مهدوی موعود، چاپ 11، بهار 1394.