آثار گوناگون مسجد(3)

حضور زنان در مسجد، فرصت مناسبي براي بهره گيري معنوي از اين جايگاه مقدس و آشنايي با معارف و احكام اسلامي خواهد بود. به بيان ديگر، بخشي از فعاليت هاي آموزشي به زنان مربوط مي شود. پيامبر نيز در موارد گوناگون، براي زنان حاضر در مسجد، مجلسي جداگانه تشكيل مي دادند.[1]

آثار اجتماعي

1. بررسي آثار فرهنگي مسجد
مسجد پايگاهي ديني است كه از فرهنگ ديني حمايت مي كند و بر بالندگي آن مي افزايد. از آغاز پيدايش مسجد، جنبه هاي فرهنگي آن در نظر گرفته شده بود و حتي در نبود پيامبر _ صلّي الله عليه و آله _ فعاليت هاي فرهنگي مسجد ادامه داشت. مسجدهاي ديگر در صدر اسلام نيز چنين بود. پس از فتح مكه، پيامبر _ صلّي الله عليه و آله _، هنگام گماشتن عتاب بن اسيد به سمت استانداري مكه و امام جماعت مسجد الحرام، بر ضرورت كارهاي فرهنگي و تبليغي بسيار تاكيد كرد. پس از رحلت پيامبر _ صلّي الله عليه و آله _ نيز حضرت علي _ عليه السلام _ به فعاليت هاي فرهنگي مسجد ادامه داد و ديگر ائمه نيز هيچ گاه مسجد را ترك نكردند و افزون بر فعاليت هاي عبادي، به امور فرهنگي نيز مي پرداختند. در زمان غيبت نيز عالمان شيعي همواره مسجد را به عنوان پايگاهي فرهنگي براي گسترش معارف ديني برگزيدند.[2]
امام جماعت، در گستره و نفوذ فعاليت هاي فرهنگي مسجد نقش اساسي دارد و مي تواند به كمك كساني كه در مسجد حاضر مي شوند و كساني كه در اداره امور آن مكان را بر عهده دارند، از نظر فرهنگي مسجد را كارآمد بنمايند. با برنامه ريزي صحيح و برگزاري كلاس ها و جلسه هاي گوناگون در مسجد، مي توان آن را به يك پايگاه فعال آموزشي و فرهنگي تبديل كرد.
اينك جنبه هاي فرهنگي مسجد را بررسي مي كنيم:

حفظ و تقويت نظام ارزشي

ارزش هاي انساني در زندگي بشري بسيار اهميت دارد و در روابط اجتماعي نقش محوري ايفا مي كند؛ زيرا ارزش هاي اجتماعي از مدل هاي كلي رفتار، احكام جمعي و هنجارهاي كرداري كه عموم مردم آن را پذيرفته اند تشكيل مي شود. با اين وجود بايد گفت چگونگي فرهنگ و هنجارهاي هر جامعه به نظام ارزشي آن بستگي دارد و ارزش هاي فرهنگي، هسته اصلي زندگي اجتماعي را به وجود مي آورند.
ارزش ها بر اساس باورهاي مردم و با شاخص هاي گوناگوني شكل مي گيرند.[3] در اين ميان، ارزش هاي ديني اهميت ويژه اي مي دارند. پايداري و پويايي حركت هاي ديني و پويايي فرهنگي ديني در سايه تقويت و گسترش نظام ارزشي امكان پذير است كه پايبندي به آن، بزرگ ترين عامل شكل گيري تشخص مذهبي است.
مسجد به عنوان يكي از مهم ترين پايگاه هاي ديني، در اين راستا وظيفه مهمي دارد. در طول تاريخ مبارزه هاي فرهنگي و سياسي مسجد، بيدارگري ها و حركت هاي اصلاحي به چشم مي خورد كه در تكاپوي نظام ارزشي ديني بسيار مؤثر بوده اند. جايگاه ويژه مسجد در فرهنگ ديني و امكانات بالقوه و بالفعل آن، همراه آموزش ها و مفاهيم حاشيه اي و ايجاد يك نظام ارزشي قوي و ماندگار در صحنه فرهنگ و اجتماع بسيار اثرگذار بوده است.
مسجد، در حفظ و تقويت نظام ارزشي نقش بسيار مهمي دارد و كوشش هاي بسياري در اين مكان صورت گرفته است كه برخي از آن ها عبارتند از: بيان معيارها و شاخص هاي ارزش ها و آرمان هاي ديني، ارائه مدرك و شناخت صحيح از دين، برپايي مجلس هاي مذهبي هم چون سخنراني هاي ديني و ويژه برنامه ها در مناسب هاي مذهبي، بيان ارزش ها و ضد ارزش ها، اجراي ارزش ها و اعمال ديني مانند برقراري نماز جماعت و مجلس هاي دعا و نيايش، مطرح كردن مسائل اعتقادي و احكام فقهي، بيان انديشه هاي ديني، معرفي و تربيت الگو، پاسخ به شبهه هاي ديني و اعتقادي، ايجاد نظام تربيت ديني و تقويت هويت ديني.
با بررسي عوامل ركود نظام ارزشي، بخش ديگري از نقش مسجد در سلامت نظام ارزشي جامعه مشخص مي شود. دنيازدگي در قالب مال اندوزي و تجمل گرايي، گسترش فساد، بي توجهي به حقوق ديگران، مشكلات اقتصادي، عملكرد نادرست مسئولان، ضعيف شدن باورهاي مذهبي، ضعيف شدن خداباوري، اصل قرار دادن رشد اقتصادي و بي اهميتي نسبت به معنويت و كاهش آرمان ها و جلوه هاي ديني از عوامل سقوط نظام ارزشي هستند كه با بررسي جنبه هاي سياسي، اقتصادي، تربيتي و آموزشي مسجد در سطح فرد و اجتماع، نقش مؤثر آن در از بين بردن اين عوامل مشخص مي شود.

مبارزه با تهاجم فرهنگي

فرهنگ، يكي از مهم ترين معيارهاي پيشرفت و پويايي تمدن است كه هنجارهاي اجتماعي و نظام ارزشي جامعه بر اساس آن شكل مي گيرد. امروزه تهاجم به فرهنگ، يكي از رايج ترين نوع تهاجم و راهي مطمئن و سريع براي دست يابي به اهداف استعماري است. با تغيير دادن فرهنگ مردم بر اساس انديشه بيگانه بدون اينكه رد پايي از تمدن باقي مانده باشد و بدون لشكركشي ، كشور مهاجم به هدف خود مي رسد. تهاجم فرهنگي را بايد جنگ براي به تسخير درآوردن درون انسان ها دانست. هرچند اين تسخير گاهي آن قدر شديد مي شود كه در ظاهر هم نمود پيدا مي كند.
دشمنان انقلاب پس از پشت سر گذاشتن راه هاي اقتصادي، سياسي و نظامي، راه ديگري را براي تهاجم به انقلاب در پيش گرفته اند و برآنند تا فرهنگ غني انقلاب را به سوي ارزش نماهاي غربي بكشانند.
مسجدها به عنوان مهم ترين پايگاه تبليغ و آموزش ديني، در مبارزه با اين تهاجم وظيفه سنگيني بر عهده دارند.
اكنون جنبه هاي گوناگون مبارزه مسجد با تهاجم فرهنگي را بررسي مي كنيم:

ايجاد شناخت نسبت به فرهنگ خودي

براي دفاع از يك فرهنگ، شناخت آن بسيار لازم است. اگر مردم يك كشور فرهنگ خود را به خوبي بشناسند و نقاط قوت و ديرپايي آن را بدانند، فرهنگ مهاجم، قدرت تسلط فرهنگي را نمي يابد و نمي تواند نظام ارزشي آنان را دگرگون سازد.
مسجد با آموزش فرهنگ ديني، شناخت لازم را براي مسلمانان ايجاد مي كند تا آنان قدر فرهنگشان را بدانند. اين شناخت، خودباوري لازم براي دفاع از فرهنگ مهاجم را ايجاد مي كند. در سايه اين آموزش هاست كه تعهد مسلمانان افزايش مي يابد و سلاح كارگشايي به نام غيرت ديني در مبارزه با تهاجم فرهنگي ايجاد مي شود.

روشنگري نسبت به تهاجم فرهنگي

معمولاً تهاجم فرهنگي به حدي دقيق برنامه ريزي مي شود كه افراد جامعه متوجه تهاجم نمي شوند و دگرگوني هاي فرهنگي را لازمه رشد و تحرك فرهنگ مي دانند و اين دگرگوني ها را زايش فرهنگي مي نامند.
بنابراين، يكي از عوامل مهم موفقيت در مبارزه با تهاجم فرهنگي، شناخت جريان تهاجم، شيوه هاي تهاجم، گونه هاي تهاجم و راه هاي مبارزه با تهاجم است.
يكي از مهم ترين فعاليت هاي مسجد در جريان مبارزه با تهاجم فرهنگي، آگاه كردن مسلمانان از تهاجم فرهنگي و گونه هاي آن و راه هاي جلوگيري از آن است. مجلس ها و تشكل هاي مذهبي، از بهترين ابزارهاي روشنگري فرهنگي هستند كه به خوبي مي توانند راه مبارزه را ترسيم كنند و مسجد، پايگاه مجلس هاي مذهبي است. در اين جلسه ها، مسلمانان افزون بر آشنايي با فرهنگ ديني، از وضعيت سياسي و تهاجم فرهنگي دشمن باخبر مي شوند و مي آموزند كه چه راه هايي را برگزينند. آنان با پيشينه تهاجم فرهنگي در كشورهاي اسلامي آشنا مي شوند و از آن عبرت مي گيرند. نقش روحانيون در اين مسير بسيار تعيين كننده است. مي توان گفت رهبري مسلمانان، در دفاع از فرهنگ ملي و مذهبي به دست روحانيون است.

معماري

فرهنگ، جلوه هاي گوناگوني دارد كه به وسيله آن ها مي توان فرهنگ يك جامعه را بررسي كرد. معماري يكي از نمونه هاي فرهنگي است كه در مسجدهاي كشورهاي اسلامي يافت مي شود، تا آن جا كه يكي از راه هاي شناخت فرهنگ تمدن مسلمانان در هر دوره اي كاوش در آفرينش هاي هنري است كه در ساخت و ساز مسجدها به كار رفته است.
معماري مسجدها، افزون بر جنبه هاي معنوي، از نظر فرهنگي نيز اهميت دارد؛ چون مسلمانان به دليل قداستي كه براي مسجد قائل اند، آن را منسوب به خداوند بزرگ مي دانند و مي كوشند تا خانه خدا را به بهترين شكل بسازند؛ از اين رو، مسجدهاي محكم و بزرگي بنا كرده اند كه قرن ها پابرجا بوده است.[4]
2. بررسي آثار سياسي مسجد
امروزه مسائل سياسي، يكي از مهم ترين مباحث در سطح جهاني است كه بر مسائل اقتصادي، فرهنگي و نظامي اثر گذاشته است. اسلام به عنوان ديني كامل كه ادعاي اداره زندگي بشر را دارد، به جنبه هاي سياسي توجه كرده و سياست را به ميدان دين كشانده است.
در اين ميان، بايد مسجد را به عنوان يك نهاد سياسي پويا در جامعه اسلامي به شمار آورد. از آغاز اسلام، مسجد با مسائل سياسي آميخته شد. پيامبر پيش از هجرت به مدينه، با وجود فشار حاكم در مكه با برخي از گروه ها، در مسجد الحرام گفت و گو مي كرد. پس از هجرت به مدينه نيز پيامبر در مسجد، با افراد و گروه هاي اعزامي از قبيله ها و طايفه هاي گوناگون گفت و گوي سياسي انجام مي داد. در مسجد النبي مكاني به نام اسطوانة الوفود براي اين گفت و گوها در نظر گرفته شده بود. هم چنين كساني كه تازه مسلمان شده بودند، در مسجد با پيامبر بيعت كردند.[5]
در اين بخش برخي جنبه هاي سياسي مسجد را بررسي مي كنيم.

تحليل مسائل سياسي براي افكار عمومي

بي شك افكار عمومي، حجم گسترده و مؤثري از جامعه را تشكيل مي دهند و بر جريان هاي سياسي كشور بسيار اثر مي گذارند.

پی نوشت:

[1] . نك: صحيح بخاري، ج 1، كتاب الصلاة، باب 78، شماره 99، نه جلد در چهار مجلد، دارالقلم، بيروت، 1407 هـ. ق، تحقيق: قايم الشّماعي، الرّفاعي.
[2] . نك: كوي دوست، فصل ششم، صص 147- 184.
[3] . نك: علي ذوعلم، انقلاب ارزش ها، فصل دوم، پژوهشگاه فرهنگ و انديشه هاي اسلامي.
[4] . البته درباره امروز از كوشش بسيار مسلمانان در به كار بستن هنر و به ويژه معماري با كيفيت بالا در مسجدها، برداشت هاي گوناگوني وجود دارد. نك: كوي دوست، ص 79 به نقل از المسجد في الاسلام، طه الوليّ، ص 14.
[5] . نك: سيماي مسجد، صص 207- 236.
منبع: مسجد