مديريت و برنامه ريزي مساجد(1)
نويسنده:علي رضائي
با نگرشي اجمالي به تاريخ سرگذشت مساجد درمي‌يابيم كه مساجد تنها براي اداي فرايض ديني نبوده بلكه علاوه بر پايگاه تجمع طبقات گوناگون اجتماع براي اداي وظايف شرعي و ديني، همواره مهم‌ترين پايگاهي به شمار مي‌رفته كه مردم و به خصوص جوانان و افراد بانفوذ، از اين مكان مقدس استفاده مي‌كرده در آنجا جمع مي‌شده‌اند تا درباره‌ي مسائلي سياسي، اقتصادي، خدماتي و غيره به بحث و مذاكره بپردازند؛ از اين رو پيوسته از اين مكان مقدس به صورتي مردمي به منظور سياست گذاري‌هاي محلي استفاده مي‌شده است.
و شكي نيست كه مساجد بايد داراي مديريتي قوي و توانمند باشند، يعني ائمه‌ي جماعات بايد خود اوّلين برنامه‌ريز باشند تا بتوانند مساجد را هم به منظور تقويت بنيه‌ي ديني و مذهبي و هم به منظور بهره‌برداري مسائل سياسي، اجتماعي و ارتقاي ميزان آگاهي آحاد مردم مهيا سازند، بنا به تعريف علمي مديريت: «مديريت، علم و هنر هماهنگي، برنامه‌ريزي سازماندهي،كنترل و نظارت، ابزار، افراد و منابع، به منظور نيل به هدف است».
لذا به منظور رسيدن به اهداف مذكور نياز به پيش بيني، برنامه‌ريزي سازماندهي امكانات و نيرو‌ها و در نهايت، كنترل و نظارت بر اجراي برنامه‌ريزي‌ها است. قدر مسلم همه‌ي اين‌ها اداره كننده‌اي مي‌طلبد كه با در نظر گرفتن شرايط مكاني و زماني مساجد، اعمال مديريت اصولي و اساسي كند، يعني امكانات موجود مسجد را به خوبي و به دقت شناسايي و موقعيت مكاني مسجد را كاملاً تجزيه و تحليل نمايد و با در نظر گرفتن ابعاد گوناگون آن، شناخت دقيقي از آن داشته باشد و گروه‌هاي سني متفاوت را كه با مسجد سر و كار دارند، شناسايي كند، گرايش‌هاي جوانان و ميان سالاني كه با مسجد سرو كار دارند شناخته شوند، آنگاه با مد نظر قرار دادن كليه‌ي مواردي كه اشاره شد، برنامه‌هاي فرهنگي، تبليغي، علمي، هنري و غيره‌ي خويش را پي‌ريزي و در حين اجرا، نقاط ضعف و قوت را بررسي كند، لكن براي فراهم كردن چنين زمينه‌اي توجه به مسائل ديگري به شرح زير ضروري است:
در فعاليت‌هاي عمومي مسجد، بيان نقش مسجد در ترويج معارف اصيل اسلامي،از عوامل مؤثر است و تبيين اين مسئله كه مسجد چگونه مكاني است؟ قداست و عظمت اين مكان چقدر و تا كجاست؟ اقوال پيامبران و ائمه‌ي اطهار ـ عليهم السّلام ـ در خصوص مسجد تا چه حد است؟ مسجد چگونه مي‌تواند انسان را به سير الي الله سوق دهد، چگونه مي‌تواند انسان را از پليدي‌ها و نامردمي‌ها و جهالت نجات بخشد و سر‌انجام فضاي معنوي و ملكوتي مسجد چگونه مي‌تواند روح انسان را صيقل دهد و زنگار هر آنچه در شأن مخلوق شايسته‌ي خدا نيست، بزدايد، امروزه مطرح است.
از عوامل مؤثر دخيل در فعاليت‌هاي عمومي، بيان نقش مسجد در تبيين موضوعات اجتماعي و فرهنگي است،امروزه اگر چه به ظاهر جبهه‌اي نظامي در سرحدات كشور اسلامي ما به چشم مي خورد تا نياز به حضور نظامي داشته باشد،لكن دشمنان قسم خورده‌ي انقلاب اسلامي كه از وجود تفكر سياسي اجتماعي و معنوي انقلاب اسلامي بسيار وحشت دارند، ناكام از توطئه‌ي نظامي، جبهه‌ي ديگري را بر ضد نظام و انقلاب اسلامي گشوده‌اند، كه آن جبهه، فرهنگي است. آنان مي‌خواهند با فراهم آوردن وسايل لهو و لعب و سرگرمي‌هاي آنچناني، لباس‌هاي نامناسب و غيره، جوانان، را از راه اصلي و از مسيري كه در پيش گرفته‌اند، منحرف سازند و با سست كردن ايمان و اعتقاد آنان، بين ايشان و انقلاب جدايي بيندازند و فاصله ايجاد كنند كه مؤثرترين و كارسازترين راه مقابله با اين توطئه، مسلح كردن جوانان ما به مسائل اعتقادي و آگاه كردن آنان نسبت به مسائل سياسي، اجتماعي و فرهنگي است كه اجراي اين كار در محيط مسجد گيراتر از هر محيط ديگر و تأثيرگذاري آن بيشتر است و از طرفي بين جوانان و نوجوانان و طبقات گوناگون مردم رغبت بيشتري براي حضور در مساجد كه فكر مي‌كنند مركز اطلاعات‌گيري است، پيدا مي‌شود و لذا حضور افراد بيشتر مي‌شود.
عوامل ديگري در فعاليت‌هاي عمومي كه مدير مسجد مي‌تواند به آن جذابيت ببخشد، بيان، تفسير، و تجزيه و تحليل مسائل اقتصادي، بهداشتي و به طور كلّي مسائل روز است.
نكته‌ي مهم در فعاليت‌هاي عمومي اينكه، اجراي برنامه‌هايي كه ذكر شد به گونه‌اي پيش بيني و طراحي مي‌شوند كه مخلّ آسايش و آرامش و اوقات فراغت همسايگان مسجد نشوند.
2ـ موضوعات خاص
احترام به شخصيت جوانان در جذب جمعيت جوان و نوجوان به مسجد، بسيار مؤثر است. وقتي جوان و يا نوجواني احساس كند كه حضورش در مسجد موجب ارتقاي شخصيتي وي است و توسط امام جماعت و اهل مسجد مورد احترام واقع مي‌شود،خود به خود حضور در مسجد و روي آوردن به مسجد و مراكز ديني و تبليغي را ارزش مي‌داند و سعي مي‌كند روز به روز بر اين حضور و فعاليت بيفزايد.
تشويق جوانان و نوجوانان به شركت در نماز‌هاي جمعه و جماعت از عواملي است كه در كاميابي برنامه‌هاي مديريتي مسجد مؤثر است.
همچنين در طول سال شمار زيادي از جوانان و نوجوانان در مراكز آموزشي، هنري، فرهنگي، ورزشي و غيره شركت داده شوند و در مسابقات گوناگون حضور يابند و در هر محله به افراد ممتاز جوايزي اهدا شود. چنانچه مديريت مسجد هر منطقه با مجتمع‌هاي آموزشي، فرهنگي، ورزشي و غيره در محله‌ي خود، يا آموزش و پرورش منطقه از قبل هماهنگ كند، در پايان هر مسابقه‌ي فرهنگي، علمي، آموزشي و غيره جايزه‌ي فرد برتر و ممتاز ضمن مراسمي در مسجد محله به او اهدا شود.
اجراي خطبه عقد در مسجد نيز موردي است كه مي‌تواند در جذابيت بيشتر مؤثر باشد، مديريت مسجد با اهل محل از قبل ارتباط‌هايي داشته باشد تا مراسم عقد، به خصوص خطبه عقد، در مسجد محله خوانده شود.
در مساجد، مراسم جشن‌ها و اعياد برگزار شود همچناني كه در اعياد و جشن‌ها بين خانواده‌ها رفت و آمد و ديد و بازديد صورت مي‌گيرد، امام جماعت مسجد در قالب مدير و اداره كننده‌ي مسجد، قبلاً در اين زمينه با افراد مورد نظر هماهنگ و با كار فرهنگي و تبليغي مسجد را براي ديد و بازديد مؤمنان با يكديگر، اعم از زن و مرد مهيا سازد و در آنجا ساعاتي را مسلمانان در كنار هم بگذارنند و جشن‌ها و اعياد را به يكديگر تبريك بگويند كه در سايه‌ي اين برنامه، وحدت، يكپارچگي و اخوت بين طبقات گوناگون مردم، به وجود مي‌آيد، از كينه‌ها، كدورت‌ها، نفاق و غيره كه باعث جدايي و ايجاد فاصله بين مسلمانان مي‌شود، جلوگيري به عمل مي‌آيد و اگر خلائي هست با اين كار پر مي‌شود.
از موارد ديگري كه اين كار مي‌تواند در جذب افراد به مسجد و كاميابي برنامه‌هاي مدير مسجد، مؤثر باشد، ارتباط منظم و مستمر با نمازگزاران و سر‌كشي به منازل نمازگزاران است، در واقع همان برخوردي كه در صدر اسلام از طرف رسول گرامي ـ صلّي الله عليه و آله و سلّم ـ و حضرت علي ـ عليه السّلام ـ صورت مي‌گرفت كه وقتي احدي از نمازگزاران يك يا دو جلسه‌ي نماز غيبت داشت، بلافاصله آن بزرگواران احوال او را جويا مي‌شدند كه شخص مورد نظر گرفتاري دارد يا در بستر بيماري افتاده است، بلافاصله به عيادت او مي‌رفتند و در صورتي كه دچار گرفتاري بود، سعي مي‌كردند با مشاركت ساير مؤمنان، به رفع گرفتاري او اقدام كنند، يا اگر بيمار بود، دعا مي‌فرمودند كه خداوند شفا عنايت كند.
2ـ از انجام دادن و اجراي برنامه‌هاي اضافي در مسجد خودداري شود: يعني علاوه بر برپايي نماز جماعت، اجراي برنامه‌هايي مانند سخنراني و يا قرائت دعاهاي طولاني كه از قبل اعلام و برنامه‌ريزي شده است، از برنامه‌هاي اضافي ديگر كه گاهي بدون پيش بيني در بعضي مساجد اجرا مي‌شود، خودداري شود تا نمازگزاران بتوانند در برنامه‌هاي اعلام شده و فرصت‌هاي زماني پيش بيني شده از برنامه‌هاي مسجد بهره بگيرند، چه بسا در بسياري موارد، مساجد برنامه‌هاي ويژه‌اي را اعلام مي‌كنند و جمعيت زيادي هم به منظور بهره‌برداري از برنامه‌ي اعلام شده در مسجد حضور پيدا مي‌كنند، لكن پس از شروع برنامه‌ها طرح مسائل حاشيه‌اي و جانبي باعث مي‌شود كه پس از گذشت يك ساعت از شروع مجلس، خستگي بر اهل مجلس چيره مي‌شود و شركت كنندگان يكي پس از ديگري سعي در خروج از مسجد دارند؛ در صورتي كه برنامه‌هاي اصلي مسجد شروع نشده است، از طرفي در چنين وضعي حالت بي‌نظمي بر مسجد و مجلس مربوطه حاكم مي‌شود كه از كيفيت برنامه‌ها مي‌كاهد و در نهايت اهدافي كه برگزاري مراسم در پي آن بود، حاصل نميشود.
3ـ اقامه‌ي نماز جماعت در هر سه وقت، در اول وقت شرعي در مسجد برگزار شود: گاهي در بعضي مسجد‌ها كه نماز جماعت ندارند، يا نماز جماعت آنان مرتب، منظم و مستمر نيست، در فكر نمازگزاراني كه يك يا دو بار به مسجد مراجعه مي‌كنند و با اين وضع روبرو مي‌شوند، اين طور تداعي مي‌شود كه نماز جماعت در مسجد برگزار نميشود، و لذا سعي مي‌كنند به مسجد ديگري مراجعه كنند كه اين موضوع موجب كم جمعيت بودن نمازها در مسجد مي‌شود و آن نشاط و پويايي كه بايد در مساجد باشد، كمرنگ مي‌شود.
در بعضي مساجد، به خصوص صبح‌‌ها نه تنها نماز جماعت برگزار نميشود، بلكه درب مسجد هم به روي نمازگزاران بسته است كه اين وضع آثار منفي زيادي در بر دارد و باعث مي‌شود كه مسجد رونقي نداشته باشد. جايگاه مساجد در فرهنگ اسلامي، ص337
و شكي نيست كه مساجد بايد داراي مديريتي قوي و توانمند باشند، يعني ائمه‌ي جماعات بايد خود اوّلين برنامه‌ريز باشند تا بتوانند مساجد را هم به منظور تقويت بنيه‌ي ديني و مذهبي و هم به منظور بهره‌برداري مسائل سياسي، اجتماعي و ارتقاي ميزان آگاهي آحاد مردم مهيا سازند، بنا به تعريف علمي مديريت: «مديريت، علم و هنر هماهنگي، برنامه‌ريزي سازماندهي،كنترل و نظارت، ابزار، افراد و منابع، به منظور نيل به هدف است».
لذا به منظور رسيدن به اهداف مذكور نياز به پيش بيني، برنامه‌ريزي سازماندهي امكانات و نيرو‌ها و در نهايت، كنترل و نظارت بر اجراي برنامه‌ريزي‌ها است. قدر مسلم همه‌ي اين‌ها اداره كننده‌اي مي‌طلبد كه با در نظر گرفتن شرايط مكاني و زماني مساجد، اعمال مديريت اصولي و اساسي كند، يعني امكانات موجود مسجد را به خوبي و به دقت شناسايي و موقعيت مكاني مسجد را كاملاً تجزيه و تحليل نمايد و با در نظر گرفتن ابعاد گوناگون آن، شناخت دقيقي از آن داشته باشد و گروه‌هاي سني متفاوت را كه با مسجد سر و كار دارند، شناسايي كند، گرايش‌هاي جوانان و ميان سالاني كه با مسجد سرو كار دارند شناخته شوند، آنگاه با مد نظر قرار دادن كليه‌ي مواردي كه اشاره شد، برنامه‌هاي فرهنگي، تبليغي، علمي، هنري و غيره‌ي خويش را پي‌ريزي و در حين اجرا، نقاط ضعف و قوت را بررسي كند، لكن براي فراهم كردن چنين زمينه‌اي توجه به مسائل ديگري به شرح زير ضروري است:
الف: مدير و عوامل مؤثر در جاذبه‌ي مديريتي
در فعاليت‌هاي عمومي مسجد، بيان نقش مسجد در ترويج معارف اصيل اسلامي،از عوامل مؤثر است و تبيين اين مسئله كه مسجد چگونه مكاني است؟ قداست و عظمت اين مكان چقدر و تا كجاست؟ اقوال پيامبران و ائمه‌ي اطهار ـ عليهم السّلام ـ در خصوص مسجد تا چه حد است؟ مسجد چگونه مي‌تواند انسان را به سير الي الله سوق دهد، چگونه مي‌تواند انسان را از پليدي‌ها و نامردمي‌ها و جهالت نجات بخشد و سر‌انجام فضاي معنوي و ملكوتي مسجد چگونه مي‌تواند روح انسان را صيقل دهد و زنگار هر آنچه در شأن مخلوق شايسته‌ي خدا نيست، بزدايد، امروزه مطرح است.
از عوامل مؤثر دخيل در فعاليت‌هاي عمومي، بيان نقش مسجد در تبيين موضوعات اجتماعي و فرهنگي است،امروزه اگر چه به ظاهر جبهه‌اي نظامي در سرحدات كشور اسلامي ما به چشم مي خورد تا نياز به حضور نظامي داشته باشد،لكن دشمنان قسم خورده‌ي انقلاب اسلامي كه از وجود تفكر سياسي اجتماعي و معنوي انقلاب اسلامي بسيار وحشت دارند، ناكام از توطئه‌ي نظامي، جبهه‌ي ديگري را بر ضد نظام و انقلاب اسلامي گشوده‌اند، كه آن جبهه، فرهنگي است. آنان مي‌خواهند با فراهم آوردن وسايل لهو و لعب و سرگرمي‌هاي آنچناني، لباس‌هاي نامناسب و غيره، جوانان، را از راه اصلي و از مسيري كه در پيش گرفته‌اند، منحرف سازند و با سست كردن ايمان و اعتقاد آنان، بين ايشان و انقلاب جدايي بيندازند و فاصله ايجاد كنند كه مؤثرترين و كارسازترين راه مقابله با اين توطئه، مسلح كردن جوانان ما به مسائل اعتقادي و آگاه كردن آنان نسبت به مسائل سياسي، اجتماعي و فرهنگي است كه اجراي اين كار در محيط مسجد گيراتر از هر محيط ديگر و تأثيرگذاري آن بيشتر است و از طرفي بين جوانان و نوجوانان و طبقات گوناگون مردم رغبت بيشتري براي حضور در مساجد كه فكر مي‌كنند مركز اطلاعات‌گيري است، پيدا مي‌شود و لذا حضور افراد بيشتر مي‌شود.
عوامل ديگري در فعاليت‌هاي عمومي كه مدير مسجد مي‌تواند به آن جذابيت ببخشد، بيان، تفسير، و تجزيه و تحليل مسائل اقتصادي، بهداشتي و به طور كلّي مسائل روز است.
نكته‌ي مهم در فعاليت‌هاي عمومي اينكه، اجراي برنامه‌هايي كه ذكر شد به گونه‌اي پيش بيني و طراحي مي‌شوند كه مخلّ آسايش و آرامش و اوقات فراغت همسايگان مسجد نشوند.
2ـ موضوعات خاص
احترام به شخصيت جوانان در جذب جمعيت جوان و نوجوان به مسجد، بسيار مؤثر است. وقتي جوان و يا نوجواني احساس كند كه حضورش در مسجد موجب ارتقاي شخصيتي وي است و توسط امام جماعت و اهل مسجد مورد احترام واقع مي‌شود،خود به خود حضور در مسجد و روي آوردن به مسجد و مراكز ديني و تبليغي را ارزش مي‌داند و سعي مي‌كند روز به روز بر اين حضور و فعاليت بيفزايد.
تشويق جوانان و نوجوانان به شركت در نماز‌هاي جمعه و جماعت از عواملي است كه در كاميابي برنامه‌هاي مديريتي مسجد مؤثر است.
همچنين در طول سال شمار زيادي از جوانان و نوجوانان در مراكز آموزشي، هنري، فرهنگي، ورزشي و غيره شركت داده شوند و در مسابقات گوناگون حضور يابند و در هر محله به افراد ممتاز جوايزي اهدا شود. چنانچه مديريت مسجد هر منطقه با مجتمع‌هاي آموزشي، فرهنگي، ورزشي و غيره در محله‌ي خود، يا آموزش و پرورش منطقه از قبل هماهنگ كند، در پايان هر مسابقه‌ي فرهنگي، علمي، آموزشي و غيره جايزه‌ي فرد برتر و ممتاز ضمن مراسمي در مسجد محله به او اهدا شود.
اجراي خطبه عقد در مسجد نيز موردي است كه مي‌تواند در جذابيت بيشتر مؤثر باشد، مديريت مسجد با اهل محل از قبل ارتباط‌هايي داشته باشد تا مراسم عقد، به خصوص خطبه عقد، در مسجد محله خوانده شود.
در مساجد، مراسم جشن‌ها و اعياد برگزار شود همچناني كه در اعياد و جشن‌ها بين خانواده‌ها رفت و آمد و ديد و بازديد صورت مي‌گيرد، امام جماعت مسجد در قالب مدير و اداره كننده‌ي مسجد، قبلاً در اين زمينه با افراد مورد نظر هماهنگ و با كار فرهنگي و تبليغي مسجد را براي ديد و بازديد مؤمنان با يكديگر، اعم از زن و مرد مهيا سازد و در آنجا ساعاتي را مسلمانان در كنار هم بگذارنند و جشن‌ها و اعياد را به يكديگر تبريك بگويند كه در سايه‌ي اين برنامه، وحدت، يكپارچگي و اخوت بين طبقات گوناگون مردم، به وجود مي‌آيد، از كينه‌ها، كدورت‌ها، نفاق و غيره كه باعث جدايي و ايجاد فاصله بين مسلمانان مي‌شود، جلوگيري به عمل مي‌آيد و اگر خلائي هست با اين كار پر مي‌شود.
از موارد ديگري كه اين كار مي‌تواند در جذب افراد به مسجد و كاميابي برنامه‌هاي مدير مسجد، مؤثر باشد، ارتباط منظم و مستمر با نمازگزاران و سر‌كشي به منازل نمازگزاران است، در واقع همان برخوردي كه در صدر اسلام از طرف رسول گرامي ـ صلّي الله عليه و آله و سلّم ـ و حضرت علي ـ عليه السّلام ـ صورت مي‌گرفت كه وقتي احدي از نمازگزاران يك يا دو جلسه‌ي نماز غيبت داشت، بلافاصله آن بزرگواران احوال او را جويا مي‌شدند كه شخص مورد نظر گرفتاري دارد يا در بستر بيماري افتاده است، بلافاصله به عيادت او مي‌رفتند و در صورتي كه دچار گرفتاري بود، سعي مي‌كردند با مشاركت ساير مؤمنان، به رفع گرفتاري او اقدام كنند، يا اگر بيمار بود، دعا مي‌فرمودند كه خداوند شفا عنايت كند.
ب: برنامه‌هاي مدير
2ـ از انجام دادن و اجراي برنامه‌هاي اضافي در مسجد خودداري شود: يعني علاوه بر برپايي نماز جماعت، اجراي برنامه‌هايي مانند سخنراني و يا قرائت دعاهاي طولاني كه از قبل اعلام و برنامه‌ريزي شده است، از برنامه‌هاي اضافي ديگر كه گاهي بدون پيش بيني در بعضي مساجد اجرا مي‌شود، خودداري شود تا نمازگزاران بتوانند در برنامه‌هاي اعلام شده و فرصت‌هاي زماني پيش بيني شده از برنامه‌هاي مسجد بهره بگيرند، چه بسا در بسياري موارد، مساجد برنامه‌هاي ويژه‌اي را اعلام مي‌كنند و جمعيت زيادي هم به منظور بهره‌برداري از برنامه‌ي اعلام شده در مسجد حضور پيدا مي‌كنند، لكن پس از شروع برنامه‌ها طرح مسائل حاشيه‌اي و جانبي باعث مي‌شود كه پس از گذشت يك ساعت از شروع مجلس، خستگي بر اهل مجلس چيره مي‌شود و شركت كنندگان يكي پس از ديگري سعي در خروج از مسجد دارند؛ در صورتي كه برنامه‌هاي اصلي مسجد شروع نشده است، از طرفي در چنين وضعي حالت بي‌نظمي بر مسجد و مجلس مربوطه حاكم مي‌شود كه از كيفيت برنامه‌ها مي‌كاهد و در نهايت اهدافي كه برگزاري مراسم در پي آن بود، حاصل نميشود.
3ـ اقامه‌ي نماز جماعت در هر سه وقت، در اول وقت شرعي در مسجد برگزار شود: گاهي در بعضي مسجد‌ها كه نماز جماعت ندارند، يا نماز جماعت آنان مرتب، منظم و مستمر نيست، در فكر نمازگزاراني كه يك يا دو بار به مسجد مراجعه مي‌كنند و با اين وضع روبرو مي‌شوند، اين طور تداعي مي‌شود كه نماز جماعت در مسجد برگزار نميشود، و لذا سعي مي‌كنند به مسجد ديگري مراجعه كنند كه اين موضوع موجب كم جمعيت بودن نمازها در مسجد مي‌شود و آن نشاط و پويايي كه بايد در مساجد باشد، كمرنگ مي‌شود.
در بعضي مساجد، به خصوص صبح‌‌ها نه تنها نماز جماعت برگزار نميشود، بلكه درب مسجد هم به روي نمازگزاران بسته است كه اين وضع آثار منفي زيادي در بر دارد و باعث مي‌شود كه مسجد رونقي نداشته باشد. جايگاه مساجد در فرهنگ اسلامي، ص337
