نویسنده: عیسی ولائی
نگاهی به یك اصطلاح در علم اصول
شهرت (1) در لغت به معنای شایع و پخش شدن، ظاهر شدن و بالا رفتن است، و در اصطلاح بر سه قسم است: 1.شهرت روایی؛ 2.شهرت فتوایی؛ 3.شهرت عملی.شُهْرت رِوایی
محدّثین روایتی را كه راویان آن زیاد باشند اما به حد تواتر نرسند روایت مشهور یا مستفیض گویند. شهرت روایی حجت است، زیرا در بحث «تعادل و تراجیح» از جمله مرجّحات «شهرت روایی» ذكر شده است. همچنین امام معصوم در مقام تعارض دو خبر فرمود: به روایت مشهور عمل كنید. پس شكی در حجیّت شهرت روایی نیست.شهرت عملی یا شهرت در استناد
وقتی فقها به یك روایت در موارد متعدد استناد جسته و بدان عمل كنند، گویند این روایت شهرت عملی دارد. در حجیّت شهرت عملی اختلافی نیست، زیرا وقتی روایت ضعیفی مورد عمل و استناد بزرگان فن قرار می گیرد، همان استناد جبران ضعف سند می‌كند. همان گونه كه اِعراض آنان از یك روایت صحیح موجب ترك آن روایت می‌شود. زیرا اطمینان داریم كه اقدام آنان بدون دلیل نبوده و نیست، و همین اطمینان حجت است پس ملاك حجیّت در شهرت عملی حصول وثوق و اطمینان است. طبعاً برای هر كسی كه چنین اطمینانی حاصل شد حجت خواهد بود، و الا خیر.شُهْرت فَتوایی
به آن دسته از فتواهایی كه توسط بسیاری از فقها صادر می‌گردد «شهرت فتوایی» گویند، مشروط به اینكه تعداد آن فقها به حدّ اجماع نرسیده باشد. اعمّ از اینكه حدیثی مطابق یا مخالف آن فتوی وجود داشته باشد یا اصلاً چنین حدیثی وجود نداشته باشد.بسیاری از علما قائل به عدم حجیّت شهرت فتوایی هستند، و ادله‌ی اقامه شده همانند «فحوای ادله حجیّت خبر واحد» یا «تنقیح مناط» و یا «علّتی» كه در آیه نباء ذكر شده و یا روایاتی همانند «مقبوله ابن حنظله» همگی را مخدوش می‌دانند. (2) در اینجا به جهت طولانی شدن از ذكر آنها خودداری شده، و پژوهندگان را به مآخذ اعلام شده ارجاع می‌دهیم.
امام خمینی معتقد است: شهرت فتوایی «قدما» تا زمان شیخ طوسی حجت است اما شهرت فتوایی متأخرین حجت نیست، زیرا روش قدما چنین بوده كه اصولی را از ائمه دریافت كنند و بدون تغییر و تبدیل در كتب خود ذكر نمایند و بنای آنان بر ضبط فتاوی تا زمان ائمه بوده، به خلاف متأخرین كه چنین بنایی نداشتند، طبعاً به همان مناطی كه اجماع حجت است شهرت فتوایی هم حجت خواهد بود، و آن مناط و معیار عبارت است از كاشفیت از قول معصوم. (3)
مرحوم بروجردی می‌گوید: مسائل فقه بر سه نوع است: الف. اصول اوّلیه یا اصول متلّقات كه از ائمه به ما رسیده است، و این اصول در كتاب‌هایی همانند: 1.مقنع از شیخ صدوق؛ 2.هدایه از شیخ صدوق؛ 3.مقنعه از شیخ مفید؛ 4.كافی از ابی الصّلاح حلبی؛ 5.نهایه از شیخ طوسی؛ 6.مراسم از سّلار؛ 7.مهذّب از ابن براج و... مذكور است. ب. فروعاتی كه از اصول اولیه استنباط گشته و در اثر اجتهاد در آن اصول متلّقات به دست آمده است. ج.اموری كه به جهت تبیین موضوع و حدود و قیود احكام بیان شده است.
بدیهی است شهرت در نوع اول موجب اطمینان بوده و حجت است، زیرا سیره و روش فقها بر این بوده، اصول متلّقاتی را كه از ائمه به ما رسیده است بدون هیچ‌گونه تصرفی آنها را حفظ كرده به ما منتقل كنند. اما شهرت در قسم دوم و سوم حجت نیست، حتی اجماع در این دو قسم نیز مفید نخواهد بود. زیرا ادعای اجماع در چنین مسائلی همانند ادعای اجماع در مسائل عقلی است. (4)
پی‌نوشت‌ها:
1.فرائد الاصول، ص65؛ كفایةالاصول، ج2، ص 77؛ فوائد الاصول، ج3، ص 152؛ نهایةالاصول، ص 541؛ الاصول العامه للفقه المقارن، ص220؛ اصول الفقه، ج3، ص 163؛ انوارالهدایه، ج1، ص 261؛ دروس فی الاصول، ج2، ص 220.
2.كفایة الاصول، ج2، ص 77؛ الاصول العامه للفقه المقارن، ص 224.
3.انوارالهدایة، ج1، ص 261.
4.نهایة الاصول، ص543.
ولائی، عیسی، (1391)، فرهنگ تشریحی اصطلاحات اصول، تهران: نشر نی، چاپ نهم
