جامعه پایدار
نويسنده:دکتر ابوالفظل وطن پرست
" جامعه به نظام روابط متقابلی اطلاق می گردد که افرادی که دارای فرهنگ مشترکی هستند به همدیگر مرتبط می سازد " (۱)
این تعریف حامل کلماتی کلیدی است که هر یک خصوصیتی را مد نظر قرار می دهد : نظام ، فرهنگ ، افراد ، اشتراک و ارتباط؛ علاوه بر آن جزء مهم سخت افزاری آن و ممزوج در آن پیش می برند . برآیند کنشهاو واکنشها که مجموعه این بخشها بر یکدیگر ودر ارتباط با جوامع دیگر اعمال می کنند ، حالت هر جامعه را ایجاد می کند . حالاتی از قبیل تحول ، توئسعه تغیر ، اضمحلال و پسرفت .
جامعه به مثابه یک نظام (سیستم ) عمل می کند ((نظام را می توان بخشی از جهان دانست که به دلایلی از بقیه جداست ویا (به قصد مشاهده و مطالعه ) جدا در نظر گرفته می شود. به عبارت دیگر نظام را می توان مجموعه ای از اجزای گوناگون دانست که در ارتباط با یکدیگر به صورت یک کل عمل می نمایند)) . (۲)
حالت کلی هر نظام به ساز وکار تنظیمی آن در قبال تعداد فراوان ورودیها و خروجیهایش مربوط می شود. هر نظام نسبت به وروریهای خود واکنش نشان داده و خود داری خروجیهایی است .
اما پایداری در تعاریف اجتماعی مفهومی است که به طور مکرر با واژه های ایستایی و مانایی یکسان انگاشته شده است . استایی در یک نظام زمانی حاصل می شود که میزان - وحتی نوع وشکل - ورودیها و خروجیها در حالتی تقریباً ثابت باقی می مانند و نظام هیچ کونه تحول و تعییری را نمی پذیرد ، این حالت گاه به علت شکنندگی بسیار بالای یک نظام و گاه به علت شدیداً بسته بودن آن ایجاد می شود . ایستایی به طور اساسی ظرفیت شکنندگی یک نظام را به شدت بالا می برد .به نحوی که سرنوشت بدیهی بیشتر نظامهای ایستا ، پسرفت واضمحلال تدریجی یا ناگهانی است .
پایداری حالتی مثبت است . پایداری مبین تواناییهای و ظرفیت یک نظام است برای رشد و توسعه خود و افزایش جروجیهای متنوع و حفظ یگانگی و هویت خود در برابر تغییرات و تحولاتی که از درون یا برون آن تحمیل می شود . اصل اساسی در پایداری ، تحول پذیری و افزایش ضریب انغطاف پذیری است .
مهمتر از آن این که پایدارییک نظام دقیقاً بر اساس ظرفیتهای درونی آن تعریف می گردد . یک نظام پایداردر عین اینکه رشد و بالندگی خود را تضمین و نتظیم می کند ، به طور دائم عوامل شکنندگی را حذف کرده یا تغییر می دهد.
جامعه پایدار را باید به عنوان یک کل تعریف نماییم . یک نظام که کلیه اجزای آن از قبیل افراد ، قوانین ، محیطهای ونهادهای گوناگون از قبیل خانواده ، مدرسه ،دولت و ... در تعامل با یکدیگر وبا پیرامون خود انعطاف پذیر و تحوّل پذیر وپایدار باقی بمانند . ساز و کار این عملیات ساز و کارهای بسیار پیچیده و بعضاً مشکل است.
ممکن است در این جا این پرسش مطرح شود که شاخص تمایز یک جامعه متحول (پویا )اما پایدار با جامعه ای متغیر و به سرعت در حال فروپاشی کدام است؟
توسعه شاخص اطلی تمایز میان جوامع پایدار و جوامع ایستا است . از سوی دیگر بسیاری از جوامع که به سرعت انواعی از توسعه را تجربه می کنند ،جوامعی به شدت شکننده وناپایدارند.
توسعه پایدار*: ((یکی از اصطلاحاتی که در چند دهه اخیر رواج فراوانییافته است ، واژه توسعه پایدار است که به علت ابهام در معنا ،تفسیر و عدم تناسب در کاربرد ها کمتر مخاطبی توانسته است مفهوم دقیق آن را به درستی درک کند و احتمالاً یکی از سببهای موفقیت این اصطلاح در این وافعیت نهفته است که افراد مختلف با هدفهای متفاوت می توانند آن را با بی دقتی به کار برند))(۴)
کمیسیون جهانی محیط زیست و توسعه (کمیسیون برونتلاند)این واژه را به این شکل تعریف می کند ؛"توسعه ای که نیازهای نسل حاظر را بدون لطمه وارد کردن به توانا ییهای نسلهای آینده در برآوردن نیاز های خود برآورده می سازد "(۵) اصطلاح توسعه پایدار به طرح توسعه و اصل پایداری اشاره می کند . در طرح توسعه به شاخصهای سیاسی ،اقتصادی ،فرهنگی واجتماعی اشاره دارد ودر اصل پایداری به ثبات زمینه ها وعرصه های طیبعی زندگی در دازمدت اشاره می کند.
"علت اصلی همراهی نا پیدار وتوسعه در اگثر جوامع و حرکت به سمت جامعه ناپایدار پیروی از نمونه های نا پایدار توسعه ورشد است . نمونه هایی که توسعه را به مفهوم رشداقتصادیدر نظر گرفتند( نمونه رایج در دهه های۱۹۵۰ و۱۹۶۰ )ویا توسعه را به مفهوم نو گرایی تعریف کردند"(۶)
تعاریف ناقص از توسعه در نیم قرن اخیر- بویژه در گشورهای توسعه نیافته - کلیه حوزه های زندگی اجتماعی را تحت تأثیر قرار داده است . علاوه بر آن با بسط حالت نا پایداری ،نهادهایموجود در این جوامع را به سمت از دست دادن هویت و یگانگی خود سوق داده است .
نکته نهای در این بحث یادآوری این موضوع است که نگرش به جامعه به مثابه یک نظام و تعریف پایداری در آن با اصول کلی بیان شده ، مبین آن نیست که نیل به جامعه پایداراز ساختاری واحد و همگانی تبعیت می کند ، بلکه جوامع مختلف با ساختارهای و پیشینه های گوناگون فرهنگی ، سیاسی و اقتصادی - در عین اینکه مشمول بسیاری از قوانین کلی حاکم بر پایداریسیستم های می شوند - شرایط ویژهای نیز دارند ، شاید شاهد اصلی طرفداران جامعه ایستا وبدبینی عمیق آنهانسبت به کلیه اشکال تغییر و تحول ،شکل توسعه در کشورهای جهان سوم باشد ؛ زیرا پیامدهای ناشی از نمونه برداریهای بی رویه رشد وتوسعه از جهان توسعه نیافتهخ صنعتی ، بدون داشتن تصوری روشن از تأثیراتساختاری آن ،خود یکی از عوامل مهم ایجاد آشفتگی وپسرفت در این جوامع بوده اسنت . زمینه ها و ساختار های رشد و توسعه را هرگز نمی توان همانند کالایی وارد یک نظام کرد. زمینه های رشد در هر جامعه از ویژگیهای ساختاری و فرهنگی و اجتماعی منحصر به خود دار است و نتها از طریق کشف ساز و کارهای این ساختارها می توان راهی برای ساخت جامعه پایدار گشود.
" رضای حق تعالی اندر احسانی باشد که با خلق کرده شود وعدلی که میان ایشان گسترده آید . چون دعای خلق به نیکویی پیوسته گردد، آن ملک پایدار بود و هر روز زیادت باشد . واین ملک از دولت و روزگار خویش برخوردار بود و بدین در جهان نیکو نام بود."
سیاستنامه – خواجه نظام المک طوسی
این تعریف حامل کلماتی کلیدی است که هر یک خصوصیتی را مد نظر قرار می دهد : نظام ، فرهنگ ، افراد ، اشتراک و ارتباط؛ علاوه بر آن جزء مهم سخت افزاری آن و ممزوج در آن پیش می برند . برآیند کنشهاو واکنشها که مجموعه این بخشها بر یکدیگر ودر ارتباط با جوامع دیگر اعمال می کنند ، حالت هر جامعه را ایجاد می کند . حالاتی از قبیل تحول ، توئسعه تغیر ، اضمحلال و پسرفت .
جامعه به مثابه یک نظام (سیستم ) عمل می کند ((نظام را می توان بخشی از جهان دانست که به دلایلی از بقیه جداست ویا (به قصد مشاهده و مطالعه ) جدا در نظر گرفته می شود. به عبارت دیگر نظام را می توان مجموعه ای از اجزای گوناگون دانست که در ارتباط با یکدیگر به صورت یک کل عمل می نمایند)) . (۲)
حالت کلی هر نظام به ساز وکار تنظیمی آن در قبال تعداد فراوان ورودیها و خروجیهایش مربوط می شود. هر نظام نسبت به وروریهای خود واکنش نشان داده و خود داری خروجیهایی است .
اما پایداری در تعاریف اجتماعی مفهومی است که به طور مکرر با واژه های ایستایی و مانایی یکسان انگاشته شده است . استایی در یک نظام زمانی حاصل می شود که میزان - وحتی نوع وشکل - ورودیها و خروجیها در حالتی تقریباً ثابت باقی می مانند و نظام هیچ کونه تحول و تعییری را نمی پذیرد ، این حالت گاه به علت شکنندگی بسیار بالای یک نظام و گاه به علت شدیداً بسته بودن آن ایجاد می شود . ایستایی به طور اساسی ظرفیت شکنندگی یک نظام را به شدت بالا می برد .به نحوی که سرنوشت بدیهی بیشتر نظامهای ایستا ، پسرفت واضمحلال تدریجی یا ناگهانی است .
پایداری حالتی مثبت است . پایداری مبین تواناییهای و ظرفیت یک نظام است برای رشد و توسعه خود و افزایش جروجیهای متنوع و حفظ یگانگی و هویت خود در برابر تغییرات و تحولاتی که از درون یا برون آن تحمیل می شود . اصل اساسی در پایداری ، تحول پذیری و افزایش ضریب انغطاف پذیری است .
مهمتر از آن این که پایدارییک نظام دقیقاً بر اساس ظرفیتهای درونی آن تعریف می گردد . یک نظام پایداردر عین اینکه رشد و بالندگی خود را تضمین و نتظیم می کند ، به طور دائم عوامل شکنندگی را حذف کرده یا تغییر می دهد.
جامعه پایدار را باید به عنوان یک کل تعریف نماییم . یک نظام که کلیه اجزای آن از قبیل افراد ، قوانین ، محیطهای ونهادهای گوناگون از قبیل خانواده ، مدرسه ،دولت و ... در تعامل با یکدیگر وبا پیرامون خود انعطاف پذیر و تحوّل پذیر وپایدار باقی بمانند . ساز و کار این عملیات ساز و کارهای بسیار پیچیده و بعضاً مشکل است.
ممکن است در این جا این پرسش مطرح شود که شاخص تمایز یک جامعه متحول (پویا )اما پایدار با جامعه ای متغیر و به سرعت در حال فروپاشی کدام است؟
توسعه شاخص اطلی تمایز میان جوامع پایدار و جوامع ایستا است . از سوی دیگر بسیاری از جوامع که به سرعت انواعی از توسعه را تجربه می کنند ،جوامعی به شدت شکننده وناپایدارند.
توسعه پایدار*: ((یکی از اصطلاحاتی که در چند دهه اخیر رواج فراوانییافته است ، واژه توسعه پایدار است که به علت ابهام در معنا ،تفسیر و عدم تناسب در کاربرد ها کمتر مخاطبی توانسته است مفهوم دقیق آن را به درستی درک کند و احتمالاً یکی از سببهای موفقیت این اصطلاح در این وافعیت نهفته است که افراد مختلف با هدفهای متفاوت می توانند آن را با بی دقتی به کار برند))(۴)
کمیسیون جهانی محیط زیست و توسعه (کمیسیون برونتلاند)این واژه را به این شکل تعریف می کند ؛"توسعه ای که نیازهای نسل حاظر را بدون لطمه وارد کردن به توانا ییهای نسلهای آینده در برآوردن نیاز های خود برآورده می سازد "(۵) اصطلاح توسعه پایدار به طرح توسعه و اصل پایداری اشاره می کند . در طرح توسعه به شاخصهای سیاسی ،اقتصادی ،فرهنگی واجتماعی اشاره دارد ودر اصل پایداری به ثبات زمینه ها وعرصه های طیبعی زندگی در دازمدت اشاره می کند.
"علت اصلی همراهی نا پیدار وتوسعه در اگثر جوامع و حرکت به سمت جامعه ناپایدار پیروی از نمونه های نا پایدار توسعه ورشد است . نمونه هایی که توسعه را به مفهوم رشداقتصادیدر نظر گرفتند( نمونه رایج در دهه های۱۹۵۰ و۱۹۶۰ )ویا توسعه را به مفهوم نو گرایی تعریف کردند"(۶)
تعاریف ناقص از توسعه در نیم قرن اخیر- بویژه در گشورهای توسعه نیافته - کلیه حوزه های زندگی اجتماعی را تحت تأثیر قرار داده است . علاوه بر آن با بسط حالت نا پایداری ،نهادهایموجود در این جوامع را به سمت از دست دادن هویت و یگانگی خود سوق داده است .
نکته نهای در این بحث یادآوری این موضوع است که نگرش به جامعه به مثابه یک نظام و تعریف پایداری در آن با اصول کلی بیان شده ، مبین آن نیست که نیل به جامعه پایداراز ساختاری واحد و همگانی تبعیت می کند ، بلکه جوامع مختلف با ساختارهای و پیشینه های گوناگون فرهنگی ، سیاسی و اقتصادی - در عین اینکه مشمول بسیاری از قوانین کلی حاکم بر پایداریسیستم های می شوند - شرایط ویژهای نیز دارند ، شاید شاهد اصلی طرفداران جامعه ایستا وبدبینی عمیق آنهانسبت به کلیه اشکال تغییر و تحول ،شکل توسعه در کشورهای جهان سوم باشد ؛ زیرا پیامدهای ناشی از نمونه برداریهای بی رویه رشد وتوسعه از جهان توسعه نیافتهخ صنعتی ، بدون داشتن تصوری روشن از تأثیراتساختاری آن ،خود یکی از عوامل مهم ایجاد آشفتگی وپسرفت در این جوامع بوده اسنت . زمینه ها و ساختار های رشد و توسعه را هرگز نمی توان همانند کالایی وارد یک نظام کرد. زمینه های رشد در هر جامعه از ویژگیهای ساختاری و فرهنگی و اجتماعی منحصر به خود دار است و نتها از طریق کشف ساز و کارهای این ساختارها می توان راهی برای ساخت جامعه پایدار گشود.
" رضای حق تعالی اندر احسانی باشد که با خلق کرده شود وعدلی که میان ایشان گسترده آید . چون دعای خلق به نیکویی پیوسته گردد، آن ملک پایدار بود و هر روز زیادت باشد . واین ملک از دولت و روزگار خویش برخوردار بود و بدین در جهان نیکو نام بود."
سیاستنامه – خواجه نظام المک طوسی
منابع و یادداشتها
۱- آنتونی گیدنز - جامعه شناسی - ترجمه منوچهر صبوری -نشر نی تهران-۱۳۷۹
۲- دانیل بوتکین ، ادوارد کلر -شناخت محیط زیست (زمین سیاره زنده ) - ترجمه عبدالحسین وهاب زاده- چاپ موزه طبیعت و حیات وحش ایران -تهران -۱۳۷۸
۳- بسیاری بسته بودن و شکنندگی را مترادف هم می دانند.
۴- جمال معینی - توسعه پایدار - فصلنامه طلح سبز شماره دوم و سوم .تهران - پائیز۱۳۷۸
۵- آینده مشترک ما :گزارش کمیسیون جهانی محیط زیست و توسعه (برونتلاند)۱۹۸۷
۶- توسعه به مفهوم نوگرایی از اواسطز دهه ۱۹۶۰ رونق گرفت ، توجه به برتری نقش انسان بر کالادر فرایند توسعه مورد تأکید قرار گرفت ، در این زمان تغییر در ساختار اقتصادی ، اجتماعی سنتی به سوی آنچه مدرن نامیده می شد توسعه تعریف شد.
