رجعت

یکی از حوادث مهم هنگام ظهور، موضوع رجعت و بازگشت نیکان و بدان به دنیاست که از عقاید شیعه است و در آثار اسلامی بحث‌های فراوانی درباره‌ی آن بیان شده است. در این بخش به اختصار به این موضوع می‌پردازیم و بحث‌های تکمیلی را به کتاب‌های مستقل در این موضوع وا می‌گذاریم.

مفهوم رجعت

«رجعت» در لغت به معنای بازگشت است و در فرهنگ دینی، عبارت است از بازگشت حجّت‌های الهی و امامان معصوم و گروهی از مؤمنان خالص و کفار و منافقان به عالم دنیا؛ یعنی ایشان به امر خداوند بار دیگر زنده می‌شوند و به دنیا بر می‌گردند و این، دورنمایی از رستاخیز است که پیش از قیامت در همین عالم اتفاق می‌افتد.

فلسفه رجعت

امام باقر (علیه السلام) در ضمن روایتی که درباره‌ی رجعت آمده فرموده است:
مؤمنان بر می‌گردند، تا عزیز شوند و چشمان آنان روشن گردد، و تبهکاران بر می‌گردند، تا خداوند، آن‌ها را خوار کند. (1)
درست است که جایگاه اصلی برای پاداش و کیفر انسان‌ها، عالم آخرت است؛ ولی خداوند اراده فرموده است که بخشی از اجر و کیفر آن‌ها را در همین دنیا عملی کند.
هدف دیگر از رجعت، برخورداری مؤمنان از سعادت یاری حضرت ولی عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) بیان شده است. این مهم در ضمن دعاها و نیز بیانات بعضی از علما مطرح گردیده استا.
سیّد مرتضی (م 436 ق) از عالمان بزرگ شیعه می‌نویسد:
همانا خداوند هنگام ظهور حضرت مهدی (علیه السلام) گروهی از شیعیان آن حضرت را که قبلاً از دنیا رفته‌اند، بر می‌گردند، تا به ثواب یاری آن حضرت نائل شوند ... (2)
در زیارت امام عصر در سرداب مقدس (3) سامراء آمده است:
مولای، فان ادرکنی الموت قبل ظهورک فانّی أتوسّل بک و بآبائک الطاهرین إلی الله تعالی و أسئله أن یصلی علی محمد و آل محمد و أن یجعل لی کرّة فی ظهورک و رجعة فی أیامک لأبلغ من طاعتک مرادی و أشفی من اعدائک فوأدی؛ (4)
مولای من! اگر پیش از ظهور تو مرگ، مرا دریابد، به وسیله تو و پدران پاکت به خدای بزرگ متوسل می‌شوم و از او می‌خواهم که بر محمد و خاندان او درود فرستد و برای من بازگشتی در ظهور تو و روزگار [دولت] تو قرار دهد، تا به مقصود خود در زمینه اطاعت تو نائل شوم، و قلبم را از [خواری] دشمنانت شفا دهم.

جایگاه رجعت در متون دینی

رجعت از عقاید مسلم شیعه است که پشتوانه آن، ده‌ها آیه قرآن و صدها روایت از پیامبر و امامان (علیهم السلام) است.
محدث بزرگ مرحوم شیخ حرّ عاملی در کتاب ایقاظ 520 حدیث درباره رجعت نقل کرده است. مرحوم علامه مجلسی نیز گفته است:
اگر احادیث رجعت متواتر (5) نباشد، دیگر در هیچ موردی نمی‌توان ادعای تواتر کرد. (6)
گذشته از آیات و روایات فراوان، همه علمای شیعه بر این حقیقت، اتفاق نظر دارند؛ چنانکه مرحوم شیخ حرّ عاملی به این مطلب تصریح کرده و بلکه ثبوت رجعت را از ضروریات مذهب شیعه دانسته است. (7)

رجعت، در قرآن و روایات

در آیات متعددی از قرآن، آشکارا جریان بازگشت افرادی از مردگان به دنیا مطرح شده و روایات زیادی از اهل بیت (علیهم السلام) در تفسیر این آیات وارد شده است که دو نمونه را بیان می‌کنیم:
یک. از نمونه‌های بسیار روشن رجعت و بازگشت به دنیا جریان عزیر است. او یکی از پیامبران بنی اسرائیل بود که پس از مرگ، دوباره زنده شد و به دنیا بازگشت.
قرآن کریم در این باره می‌فرماید:
(أَوْ كَالَّذِی مَرَّ عَلَى قَرْیَةٍ وَهِیَ خَاوِیَةٌ عَلَى عُرُوشِهَا قَالَ أَنَّىَ یُحْیِی هََذِهِ اللّهُ بَعْدَ مَوْتِهَا فَأَمَاتَهُ اللّهُ مِئَةَ عَامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ... فَلَمَّا تَبَیَّنَ لَهُ قَالَ أَعْلَمُ أَنَّ اللّهَ عَلَى كُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ
) (8)
خلاصه داستان عزیر چنین است:
عزیر در مسیر خود از شهری گذشت که ویران شده و ساکنان آن، همگی مرده بودند و اجساد آن‌ها پوسیده و استخوان‌های آن‌ها خرد شده بود. با تعجب گفت: «چگونه خداوند این مردگان را زنده خواهد کرد؟» در این هنگام، خداوند جان او را گرفت و صد سال بعد، او را دوباره زنده کرد. در برابر چشمانش، مرکب سواری او را که الاغی مرده و پوسیده بود، دوباره زنده کرد، تا چگونه رستاخیز انسان‌ها را به او نشان دهد.
بنابراین بازگشت به دنیا برای عزیر اتفاق افتاده و این دلیلی است روشن بر امکان رجعت در آینده جهان. به بیان دیگر، چون رجعت در گذشته تاریخ اتفاق افتاده، در آینده نیز می‌تواند رخ دهد و به قول معروف، بهترین دلیل بر امکان یک پدیده، این است که قبلاً واقع شده است.
دو. نمونه دیگر، بازگشت گروهی از قوم موسی (علیه السلام) به دنیاست.
قرآن کریم می‌فرماید:
(ثُمَّ بَعَثْنَاكُم مِّن بَعْدِ مَوْتِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ
) (9)
آن گاه شما را پس از مرگتان برانگیختیم، تا شاید سپاس گزار باشید.
این آیه درباره‌ی هفتاد نفر از برگزیدگان قوم موسی (علیه السلام) است که همراه آن حضرت به کوه طور رفتند، تا گفت وگوی موسی (علیه السلام) با خداوند را ببینند و گرفتن الواح از جانب خدا را شاهد باشند. وقتی گفت و گوی موسی (علیه السلام) را با خدا دیدند، گفتند: «ای موسی! ما به تو ایمان نمی‌آوریم، مگر اینکه خداوند را آشکارا ببینیم».
موسی (علیه السلام) آن‌ها را از این خواسته بی جا و غیر ممکن باز داشت؛ ولی آن‌ها اصرار کردند و سرانجام با صاعقه الهی، همگی مردند. موسی (علیه السلام) از این واقعه ناراحت شد و از پیامدهای آن در میان بنی اسرائیل نگران بود؛ بنابراین از خداوند خواست که آن‌ها را به زندگی برگرداند. درخواست او پذیرفته شد و مطابق آیه یاد شده، خداوند آن‌ها را به زندگی دنیا برگردانید؛ (10) به گونه‌ای که طبق روایتی از امیرالمؤمنین (علیه السلام) (11)، این عدّه به خانه‌های خود بازگشتند و مدتی زندگی کردند و صاحب فرزند شدند و پس از رسیدن اجلشان از دنیا رفتند. (12)
آیات بالا درباره رجعت در اقوام گذشته است؛ ولی آیاتی از قرآن، دلیل بر «رجعت به دنیا در پایان تاریخ و آینده» است که دو نمونه را بیان می‌کنیم.
1. قرآن کریم می‌فرماید:
(وَیَوْمَ نَحْشُرُ مِن كُلِّ أُمَّةٍ فَوْجًا مِّمَّن یُكَذِّبُ بِآیَاتِنَا فَهُمْ یُوزَعُونَ
(13) )
روزی که از هر امتی گروهی را بر می‌انگیزیم، از آن‌ها که آیات ما را تکذیب می‌کردند؛ پس آن‌ها بازداشته می‌شوند.
در این آیه سخن از روزی است که در آن «گروهی از مردم» برانگیخته می‌شوند؛ بنابراین اشاره به روزی غیر از روز قیامت دارد، زیرا در قیامت، همه انسان‌ها از اولین و آخرین محشور می‌شوند. مرحوم طبرسی در تفسیر مجمع البیان نوشته است که بر اساس روایات بسیار از اهل بیت (علیهم السلام) این آیه مربوط به گروهی از شیعیان حضرت مهدی (علیه السلام) و نیز عده‌ای از دشمنان آن حضرت است که در دوران ظهور او به دنیا باز می‌گردند. (14)
در یکی از آن روایات آمده است که از امام صادق (علیه السلام) درباره‌ی این آیه سؤال شد؛ آن حضرت فرمود: «مردم در مورد آن، چه می‌گویند؟» راوی گفت: «آن‌ها می‌گویند: این آیه درباره‌ی قیامت است». امام صادق (علیه السلام) فرمود: «آیا خداوند در روز قیامت گروهی را بر می‌انگیزد و گروه دیگر را رها می‌کند؟ [اینگونه نیست] این آیه درباره‌ی رجعت است؛ اما آیه قیامت این آیه است [که خداوند می‌فرماید]: «وحشرنا هم فلم نغادر منهم أحداً» [؛ یعنی: آنان را برانگیختیم و هیچ کس از آن‌ها را وانگذاشتیم]». (15)
2. قرآن کریم می‌فرماید:
(و حرام علی قریة اهلکناها أنّهم لا یرجعون (16))
ممتنع است [باز آمدن به دنیا] بر مردم شهری که آن را هلاک کردیم که آن‌ها بر نمی‌گردند.
این آیه نیز از مهم‌ترین دلیل‌های رجعت است؛ زیرا در قیامت همه مردم و از جمله اقوامی که به عذاب الهی هلاک شده‌اند، بر می‌گردند. این حقیقت در روایات متعدد بیان شده است.
امام باقر و امام صادق (علیهم السلام) در تفسیر این آیه فرمودند:
هر قریه‌ای که خداوند اهل آن را با عذاب هلاک کرده است، در رجعت باز نمی‌گردند. این آیه از بزرگ‌ترین دلائل رجعت است؛ زیرا هیچ کس از مسلمانان منکر این نیست که همه مردم در قیامت باز می‌گردند؛ چه کسی که هلاک شده و چه کسی که هلاک نشده است. پس سخن خداوند [که فرموده] «لایرجعون [=باز نمی‌گردند]» مربوط به رجعت است؛ اما در قیامت [هلاک شدگان به عذاب الهی هم] باز می‌گردند تا در آتش داخل شوند. (17)

رجعت در ادعیه و زیارات

قابل ذکر است موضوع رجعت در دعاها و زیاراتی که از امامان معصوم (علیهم السلام) نقل شده نیز مطرح گردیده است. در زیارات جامعه کبیره که از امام‌هادی (علیه السلام) روایت شده می‌خوانیم:
معترف بکم، مؤمن بایابکم، مصدق برجعتکم، منتظر لامرکم (18)؛
[ای امامان و حجت‌های خدا!] من به شما [و امامت شما] اعتراف می‌کنم و بازگشت شما را [به این دنیا] باور دارم و رجعت شما را تصدیق می‌کنم و امر شما را انتظار می‌کشم.
در بعضی از زیارت‌های مخصوص به حضرت مهدی (علیه السلام) از جمله زیارت آل یاسین نیز این موضوع با صراحت بیان شده است.

ویژگی‌های رجعت

از میان روایات فراوان می‌توان این مطالب را درباره رجعت بیان کرد.
1. رجعت از روزهای بزرگ و مهم عالم است که از آن در قرآن به «ایام الله [=روزهای خدا] یاد شده است.
امام صادق (علیه السلام) فرمود:
«ایام الله سه روز است: روز قیام قائم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) روز رجعت و روز قیامت. (19)
2. اعتقاد به رجعت از نشانه‌های شیعیان اهل بیت (علیهم السلام) است.
امام صادق (علیه السلام) فرمود:
از ما نیست کسی که به رجعت ما ایمان نداشته باشد. (20)
3. رجعت برای همه مردم نیست؛ بلکه مخصوص مؤمنان خالص و کفار و منافقان خالص است. (21)
4. از جمله مؤمنان رجعت کننده، پیامبران و امامان معصوم (علیهم السلام) هستند. اولین امامی که در زمان رجعت و پس از امام مهدی (علیه السلام) حکومت عدل جهانی را بر عهده می‌گیرد، حضرت امام حسین (علیه السلام) است که سال‌های بسیار حکومت خواهد کرد. (22)
امام صادق (علیه السلام) می‌فرماید:
هنگامی که امام حسین (علیه السلام) همراه با یاران شهیدش رجعت می‌کنند، هفتاد نفر از پیامبران نیز با او رجعت می‌نمایند. (23)
امام زین العابدین (علیه السلام) می‌فرماید:
یرجع الیکم نبیکم و امیرالمؤمنین و الائمه (24)؛
پیامبر شما و امیرالمؤمنین و امامان به سوی شما مجدداً باز می‌گردند.
5. در بخشی از روایات رجعت از نیکان امت‌های گذشته مانند اصحاب کهف و مؤمن آل فرعون، نام برده شده است. نیز از اصحاب پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) و یاران ائمه (علیهم السلام) افرادی مانند سلمان فارسی، مقداد، مالک اشتر، ابودُجانه انصاری، مفضل بن عمر، و اسماعیل بن جعفر [از فرزندان امام صادق(علیه السلام)] به عنوان رجعت کنندگان یاد شده‌اند.
6. برای همه مؤمنان و منتظران واقعی ظهور مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) که پیش از ظهور آن عزیز از دنیا رفتند، امکان رجعت به دنیا و یاری آن امام وجود دارد.
از امام صادق (علیه السلام) روایت شده که هر کس چهل بامداد، خدا را با [دعای] عهد بخواند، از یاوران قائم خواهد بود و اگر پیش از ظهور آن حضرت بمیرد، خداوند او را از قبرش بیرون آورد [و قائم (علیه السلام) را یاری دهد] (25) ...
7. کفار و منافقان هرگز به میل و اراده‌ی خود به دنیا باز نمی‌گردند؛ بلکه از روی اجبار به رجعت تن می‌دهند؛ ولی رجعت مؤمنان، اختیاری است.
امام صادق (علیه السلام) می‌فرماید:
هنگامی که حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) قیام کند، مأموران الهی به سراغ مؤمنان خفته در قبرها می‌روند و به آن‌ها اعلام می‌کنند که: «ای بنده‌ی خدا! مولایت ظهور کرده است. اگر می‌خواهی به او بپیوندی، می‌توانی و اگر می‌خواهی در نعمت‌های الهی (برزخ) بمانی، بمان». (26)

منابع بیشتر برای مطالعه و پژوهش

1. شیعه و رجعت، محمدرضا طبسی.
2. رجعت، علامه مجلسی.
3. فصلنامه انتظار موعود، شماره 19.
4. رجعت از نظر شیعه، نجم الدین طبسی.
5. رجعت، خادمی شیرازی.

پی‌نوشت‌ها:

1. بحارالانوار، ج 53، ح 55، ص 64.
2. رسائل، شریف مرتضی، ج 1، ص 125.
3. سرداب، محلی است در کنار حرم امام‌هادی و امام عسکری (علیهم السلام) که عبادتگاه این دو امام و نیز امام زمان (علیه السلام) بوده است و شیعیان، آنجا را زیارت می‌کنند.
4. مفاتیح الجنان، آداب سرداب مقدس، زیارت دوم صاحب الأمر (علیه السلام).
5. متواتر به روایاتی می‌گویند که تعداد روایت کنندگان آن‌ها به قدری زیاد است که احتمال اجتماع آن‌ها بر دروغ را غیر ممکن می‌سازد.
6. رجعت (خادمی شیرازی)، ص 140.
7. همان، ص 145.
8. سوره بقره، آیه 259.
9. سوره بقره، آیه 56.
10. ر.ک: تفسیر نمونه، ج 1، ص 257-259.
11. بحارالانوار، ج 53، ح 72، ص 73 و 129.
12. آیات دیگری مانند آیات 73، 243 و 259 سوره‌ی بقره نیز بر زنده شدن و بازگشتن به این دنیا دلالت دارند.
13. سوره نمل، آیه 83.
14. مجمع البیان، ذیل آیه 83 سوره نمل.
15. بحارالانوار، ج 53، ح 27، ص 51.
16. سوره انبیا، آیه 95.
17. بحارالانوار، ج 53، ح 29، ص 52.
18. مفاتیح الجنان، زیارت جامعه کبیره.
19. بحارالانوار، ج 53، ح 53، ص 63.
20. همان، ح 101، ص 92.
21. همان، ح 1، ص 39.
22. همان، ح 19، ص 46.
23. همان، ج 3، ص 89.
24. معجم احادیث الامام المهدی، ج 7، ح 1716، ص 458.
25. ر.ک: مفاتیح الجنان، دعای عهد.
26. کتاب الغیبه، طوسی، ح 470، ص 459.

منبع مقاله :
نگین آفرینش (1) (درسنامه دوره عمومی معارف مهدویت)، مؤلفان: محمدامین بالادستیان، محمدمهدی حائری پور و مهدی یوسفیان، ناشر: انتشارات بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود، چاپ 64، اسفند 1393