تربیت و جامعه(2)

خصوصیات و ویژگی های كلی نهاد اجتماعی:

بروس كوئن، شش ویژگی اساسی را برای نهاد اجتماعی برشمرده است:
۱ـ اولین هدف هر نهاد ارضای نیازهای اجتماعی معینی است.
۲ـ نهادها متضمّن ارزش های نهایی است كه اعضا در آن مشاركت دارند.
۳ـ نهادها به طور نسبی پایدارند تا حدی كه الگوهای ثابت در درون نهادها به صورت بخشی از سنت فرهنگ مرسوم جامعه است.
۴ـ بنیان های اجتماعی نهادها آن چنان عام و گسترده است كه فعالیت های آن، جایگاه عمده ای را در پهنه جامعه به خود اختصاص می دهد، به طوری كه هر تغییر چشمگیر در نهاد احتمالاً، موجب تغییر در دیگر نهادها می شود.
۵ـ هر چند همه نهادهای جامعه به هم وابسته اند، اما هر یك از نهادها به تنهایی بر مبنای شبكه ای از هنجارها، ارزش ها و الگوهای رفتاری مورد انتظار، در حدّ بسیار بالایی ساخت و سازمان یافته اند.
۶ـ آرمان های یك نهاد را معمولاً بخش عظیمی از اعضای جامعه، چه در حال حاضر در آن مشاركت داشته باشند یا نداشته باشد، تشكیل می دهند.۱۵

نهاد خانواده

خانواده یكی از نهادهای مهم اجتماعی است كه با سایر نهادهای دیگر اجتماعی ارتباط متقابلی دارد. بر این اساس، برای درك بهتر نهاد تعلیم و تربیت، شناخت انواع خانواده و كاركردهای اجتماعی آن ضروری می نماید.

خانواده و انواع آن

خانواده كوچك ترین وابتدایی ترین نهاد اجتماعی است كه در طول تاریخ شكل های گوناگونی به خود گرفته است. در یك دسته بندی، دو نوع خانواده از یكدیگر تفكیك می شوند: ۱. خانواده هسته ای ۲. خانواده گسترده. آنتونی گیدنز در توضیح خانواده هسته ای می گوید: نوعی از خانواده كه شامل دو بزرگ سال است كه باهم در خانواده ای با فرزندان خود یا كودكانی كه به فرزندی پذیرفته اند زندگی می كنند.۱۶ امروزه بیش ترین شكل موجود خانواده، از نوع خانواده هسته ای است و شاید این وضعیت تا حدودی برخاسته از وضعیت پیشرفت صنعتی جوامع نوین باشد.
از نظر گیدنز خانواده گسترده را می توان مركب از سه نسل یا بیش تر دانست كه یا در یك مسكن و یا در نزدیكی یكدیگر زندگی می كنند. این خانواده ممكن است شامل پدربزرگ ها و مادربزرگ ها، برادران و همسرانشان، خواهران و شوهرانشان، عمه ها و عموها و دایی ها و خواهرزاده ها و برادرزاده ها باشد.۱۷
گاهی خانواده از لحاظ وحدت یا تعدد همسر به دو نوع تقسیم می شود: ۱. تك همسری ۲. چند همسری.
بروس كوئن در این زمینه می نویسد: تك همسری عبارت است از ازدواج یك زن یا یك مرد و این شایع ترین صورت زناشویی است. چند همسری، ازدواج یك شخص اعم از زن یا مرد با بیش از یك همسر است.
چند شوهری نوعی چند همسری است كه ازدواج یك زن با بیش از یك مرد را مشخص می كند، ولی چند زنی یكی از صورت های چند همسری است كه ازدواج یك مرد با بیش از یك زن را مشخص می كند.۱۸
در جوامع غربی به صورت رسمی معمولاً خانواده تك همسری شیوع دارد، در حالی كه در برخی جوامع مشرق زمین چند همسری نیز معمول بوده است. مرداك (Murdock) با مطالعه تطبیقی ۶۵ جامعه، دریافت كه چند همسری در بیش از ۸۰ درصد آن ها مجاز شمرده می شده است.۱۹
خانواده در تقسیم بندی سومی از نقطه نظر مكان اقامت اعضای آن، به «پدر مكانی» یا «مادر مكانی» تقسیم می گردد. در صورتی كه خانواده جدید در نزدیكی یا درون خانواده داماد سكنا گزینند، خانواده را پدر مكانی و چنانچه آن خانواده در نزدیكی یا در درون خانواده عروس تشكیل شود، به آن خانواده مادر مكانی می گویند. اقتدار و تأثیری كه هر یك از پدر یا مادر بر روی تصمیمات اساسی خانواده دارد، خانواده را به دو شكل «پدرسالار» و «مادرسالار» تفكیك نموده است. در چنین جوامعی، قواعد و هنجارهای پدر یا مادر بر رفتار سایر اعضای خانواده تأثیر اصلی را می گذارد و رفتار آنان است كه معیار سنجش و مطلوب یا نامطلوب بودن رفتارهای خانوادگی خواهد بود.

كاركردهای خانواده

نهاد خانواده در درون یك نظام اجتماعی بزرگ تر جای دارد و برای آن كاركردها و وظایف متعددی متصور است. اساساً اهمیت و جایگاهی كه این نهاد دارد، عمدهًٔ به دلیل همان كاركردها و نقش های مؤثری است كه برای رشد و بقای نظام اجتماعی ایفا می نماید. گفتنی است كه این كاركردها و نقش ها از جامعه ای به جامعه دیگر متفاوت است. در زیر به مهم ترین كاركردهای خانواده اشاره می شود.
تأمین نیازهای جنسی و تولیدمثل: انسان از لحاظ زیستی نیازهایی دارد كه برآوردن آن ها به حیات و بقای او كمك خواهد كرد. یكی از آن ها نیازهای جنسی است; در سایه ارضای شهوات درونی است كه آرامش روحی انسان تضمین می گردد و بهتر می تواند وظایف و نقش های اجتماعی خود را انجام دهد. از سوی دیگر، استمرار نسل بشر مستلزم تولید مثل است كه این نیاز نیز در جوامع بشری معمولاً در خانواده میّسر می گردد. دو نیاز فوق در جوامع انسانی به شكل و صورتی یكسان تحقق نمی یابد، بلكه از هنجارها و ارزش های اجتماعی تأثیر می پذیرد.
برآوردن نیازهای اقتصادی: خانواده، نیازهای اقتصادی و معیشتی اعضای خود را تأمین می نماید. فرزندان معمولاً تا سنین جوانی از لحاظ معیشتی به كانون خانواده وابسته اند. به طور غالب، مسؤولیت تأمین مسائل معیشتی بر عهده پدر می باشد، هر چند در پاره ای موارد زنان نیز در این امر مشاركت دارند. گاهی در برخی خانواده هایی كه پدرشان را از دست داده اند و یا با وجود پدر، تعداد فرزندان زیاد است، برخی فرزندان نیز به كار اشتغال پیدا می كنند. در گذشته، بسیاری از تولیدات دستی و محصولات كشاورزی و بافندگی در محیط خانه انجام می گرفت. ولی امروزه كاركرد تولیدی خانواده، خصوصاً در جوامع شهری، به حداقل رسیده است.
مراقبت و نگه داری از كودكان و سالمندان: كودكان از نظر زیستی و تربیت روحی و جسمی احتیاج به مراقبت خانواده دارند. كودك در دامان پُر مهر مادر پرورش می یابد و با محبت ها و حمایت های پدر مسیر زندگی آینده خویش را می یابد. از سوی دیگر، خانواده محل نگه داری و مراقبت از سالمندان، اعم از پدربزرگ ها و مادربزرگ ها، می باشد و معمولاً فرزندان خود را موظّف می دانند از والدین پیر و كهن سال خویش مراقبت نمایند و مشكلات و عوارض جسمی و روحی آن ها را برطرف نمایند.
اجتماعی كردن فرزندان (Socialization): دوران كودكی انسان بیش از سایر موجودات به طول می انجامد. خانواده و اعضای آن برای مدت طولانی، گروه مرجع فرزندان در ارزش ها و آداب و الگوهای زندگی و نوع رابطه با همسالان است. فرزند در خانواده با هنجارها و شیوه های زندگی آشنا می گردد و خود را برای زندگی در محیط های اجتماعی بزرگ تر آماده می سازد. ارزش ها و آدابی كه میراث گذشتگان است توسط سخنان و رفتارهای اعضای خانواده به فرزند منتقل می شود.
«اجتماعی شدن به معنای هم سازی و هم نوایی فرد با ارزش ها، هنجارها و نگرش های گروهی و اجتماعی است. به بیان دیگر، اجتماعی شدن فراگردی است كه به واسطه آن هر فرد دانش و مهارت های اجتماعی لازم برای مشاركت مؤثر و فعّال در زندگی گروهی و اجتماعی را كسب می كند.»۲۰
گرایش به اخلاق و مذهب: یكی از ابعاد مهم اجتماعی كردن، گرایش دادن به اخلاق و ارزش های مذهبی است. در هر دوره تاریخی خانواده ها كوشیده اند كه قواعد و مقررات اخلاقی مورد قبول جامعه را به فرزندان خود منتقل كنند. هر كودكی دین و مذهب و باورهای بنیادین خود را نخستین بار در دامان خانواده فرامی گیرد و آن جاست كه بااصولوفروع وبایدونبایدهای آن آشنا می گردد.۲۱
در عصر حاضر كاركردهایی كه برای خانواده بیان شده تا حدودی تغییر پیدا كرده است، خانواده ای كه در جوامع سنتی واحدی تولید كننده بود، به واحدی تنها مصرف كننده تبدیل شده است و با پیشرفت نهادهای مدنی در جامعه نوین و ضرورت تقسیم كار، كاركرد اجتماعی شدن ـ هنگامی كه كودك به سن شش سالگی می رسد ـ از خانواده گرفته شده و به مدرسه واگذار گردیده است. تأسیس خانه سالمندان و سپردن افراد پیر و كهن سال، كاركرد نگه داری سالمندان در خانه را تغییر داده است.

خانواده و تعلیم و تربیت

جورج مید و تالكوت پارسونز، این عقیده را كه كودك شخصیت مادر زاد دارد، مردود می دانند. به نظر مید نوزاد از خودش به منزله فردی مستقل از دیگران هیچ مفهومی ندارد، او هنوز «خود» یا «من» نشده; زیرا برای آن كه به مفهوم عمیق كلمه «من» پی برد، كنش متقابل اجتماعی لازم است۲۲
كودك در سنین خردسالی خود را در مقام سایر اعضای خانواده گذاشته و پیوسته تلاش می كند نقش های آن ها را بازی كند، بی آن كه دقیقاً بداند هدف از این اعمال و رفتار كدام است.
فرزند در محیط خانواده با مجموعه ای از عقاید، ارزش ها، سلیقه ها، آرمان ها و هنجارهای پدر و مادر آشنا می شود و در اثر تكرار آن ها در خانواده، آن ها را درونی می سازد. البته فرزندان اغلب الگوهای رفتاری والدین را به دلیل این كه ظهور و بروز بیش تری از عقاید و جهان بینی و نوع نگرش ها دارد مورد توجه قرار می دهند. پدر و مادر اولین و نزدیك ترین الگوهای تربیتی عینی فرزندان خویش می باشند. فقدان هماهنگی میان آنان در ارائه الگوی یگانه تربیتی می تواند موجب بروز تضادها و تنش های تربیتی گردد و در نتیجه فرزند در انتخاب یكی از دو الگوی ارائه شده دچار تعارض و سردرگمی می شود.
دومین نوع تضاد الگوی تربیتی را می توان در اثر فقدان هماهنگی میان الگوهای ارائه شده از محیط خانواده و الگوهای ترویج شده از سوی نهاد مدرسه، مشاهده نمود.
سومین تضاد آن كه گاه والدین می خواهند شیوه ها و روش هایی را كه به نسل ها و مقتضیات زمان دیگری تعلق دارد به اجبار به فرزندان خویش تحمیل نمایند، در حالی كه فرزندان به دلیل تغییر شرایط و موقعیت اجتماعی به دنبال خواست ها و مطالبات دیگر می باشند. كینگسلی دیویس به این نكته مهم اشاره كرده كه والدین در تلاش برای اجتماعی كردن كودك سعی دارند محتواهای كهن فرهنگی را به او بیاموزند و فراموش می كنند كه از دوران كودكی آنان تاكنون زندگی عمیقاً دگرگون شده است... والدین در تلاش برای اجتماعی كردن كودك با شیوه ها و نهادهای مشخص جامعه ظاهراً فراموش می كنند كه آنچه برای خودشان نهادی شده است برای جوانان بسیار انتقاد برانگیز یا بیزاركننده است.۲۳ برای گشودن چنین گره ای می بایست والدین ارزش ها و نگرش ها و اعتقادات اصیل را با روش های جدید و نوین توأم نموده تا بتوانند نسل جدید را با آموزه های گذشته آشنا نمایند.
در مكتب خانواده به سادگی می توان مفاهیم و مناسك دینی را به فرزندان آموزش داد به گونه ای كه هنجارهای دینی برای آنان درونی گردد. والدین از همان آغاز رشد كودك، با ارائه الگوی رفتاری مناسب و جذّاب به بهترین وجه می توانند هنجارهای دینی همانند نماز و عفاف و نیز صداقت، نظم، پشتكاری و... را به فرزندان خویش آموزش دهند; زیرا شعایر و مناسك نقش بسزایی در تربیت دینی دارند. ایورموریش می گوید: از طریق اجرای شعایر است كه افراد در خانواده، در قبیله، در گروه و نژاد یا در كشور خود صاحب هویت می شوند.۲۴ وقتی كه والدین مجالس عزاداری سید و سالار شهیدان حسین بن علی(علیه السلام) را با آداب و رسوم ویژه برگزار می نمایند. فرزندان و اعضای خانواده با عمق وجدان خویش معانی و مفاهیم شعایر و مناسك را درونی می سازند. با انجام چنین كاری است كه فرزند هویت دینی و مذهبی را كه در طی سال های متمادی در سنت های اجتماعی تنیده شده، توسط والدین به ارث می برد تا خود او روزی محمل جریان برپایی مناسك و شعایر مذهبی باشد و آن را با همان ویژگی ها به نسل های بعدی تحویل دهد.

نهاد اقتصاد

اقتصاد یكی از بخش های مهم جامعه است، كه در مورد آن تعاریف متعددی ذكر شده است. ژان باتیست سه (Jean Baptiste sag) علم اقتصاد را علم قوانین حاكم بر ثروت و نشان دهنده طرق تولید و توزیع و مصرف ثروت دانسته است. پل ساموئلسن (Paul A. Samuelson) می گوید: اقتصاد عبارت از بررسی روش هایی است كه بشر با وسیله یا بدون وسیله پول برای به كار بردن منافع كمیاب تولید، به منظور تولید كالا و خدمات در طی زمان و نیز برای توزیع كالاها و خدمات بین افراد و گروه ها در جامعه به منظور مصرف در حال و آینده انتخاب می كند.۲۵
منبع:خبرگزاری فارس