جايگاه اجتماعي و تربيتي نماز
گفتگوی مجله نيايش با دكتر شرفي
دكتر شرفي: نماز از بعد اجتماعي داراي جايگاه ارزنده‌اي است؛ زيرا روابط و مناسبات انسان‌ها با يكديگر و ماهيت و جهت‌گيري جامعه را مشخص نموده و كيفيت ويژه‌اي به آن مي‌بخشد؛ لذا اگر انسان رابطه خود را با خداوند، به خوبي تنظيم و تصحيح كرد، موفق به تنظيم و بهبود رابطه‌اش با ساير انسان‌ها خواهد شد. در روايت از امام معصوم ـ عليه السّلام ـ آمده است كه اگر آدمي رابطه خود را با خداوند اصلاح كرد، خداوند رابطه او را با ديگران اصلاح خواهد نمود. از اين عبارت نتيجه مي‌گيريم كه چون نماز تجلي رابطه مطلوب خالق و مخلوق است موجب مطلوبيت روابط اجتماعي مردم با يكديگر خواهد شد. در آيه‌ي شريفه‌ي قرآن كريم نيز آمده: «الّذين ان مكّنّاهم في الارض اقاموا الصّلوة و آتوا الزّكوة»، يعني آنان كه خدا را ياري مي‌كنند كساني هستند كه اگر آنها را در روي زمين، تمكين و اقتدار دهيم نماز را به پا مي‌دارند و زكات به مستحقان مي‌دهند؛ لذا مي‌توان گفت بندگان خدا داراي اين ويژگي هستند كه به محض دستيابي به توانايي در جامعه اقامه نماز مي‌كنند و اين امر را بر هر كار ديگري مقدم مي‌دارند.
اما در پاسخ به بخش ديگر سئوال شما، يعني بُعد تربيتي نماز، مي‌توان نماز را همچون منشوري كثير الاضلاع تصور نمود كه از هر وجه به آن بنگريم جلوه خاصي دارد. به عنوان نمونه مي‌توان به اين ويژگي بسنده كرد كه نماز موجب ايجاد و تثبيت عزت نفس آدمي مي‌شود؛ زيرا نمازگزاري كه در پيشگاه خدا به عبادت مي‌پردازد در حقيقت با نفي عبوديت غير خدا و گردن نهادن به عبوديت خدا، به اين رابطه معنا مي‌بخشد. مضمون كلامي از امير المؤمنين علي ـ عليه السّلام ـ نيز اشاره به همين امر دارد. آنجا كه حضرت مي‌فرمايند: اسلام آمده است تا انسان را از بندگي غير خدا به بندگي خدا دعوت كند. و يا حضرت در كلامي ديگر به رابطه عزت نفس و بندگي خدا اشاره مي‌نمايند: «شرف المؤمن ايمانه و عزّه الطاعته» (غرر الحكم ـ ص445) يعني فضيلت و ارزش انسان باايمان، همان ايمان به خدا و عزت او در اطاعت از اوامر خداست.
مجله نيايش: در مبحث كاركردهاي اجتماعي و تربيتي نماز همچنين مي‌توان به موضوع نقش اين عبادت در سالم سازي فضاي فكري، روحي و رواني افراد جامعه به ويژه جوانان اشاره كرد. در اين زمينه هم توضيح بفرماييد.
دكتر شرفي: براي پاسخ به اين پرسش ابتدا بايد به معنا و مفهوم «اقامه نماز» توجه نمود. اين كلمه معمولاً به «برپا داشتن نماز» تعبير مي‌شود ولي حضرت آيت الله جوادي آملي در تفسير موضوعي قرآن در ذيل آيه سوم سوره‌ي بقره «و يقيمون الصّلوة» و نظاير آن مي‌نويسد:
«معناي اقامه نماز آن است كه نماز قائم مي‌شود بين انسان و زشتي‌ها و بدي‌ها؛ به تعبير ديگر نماز، قيّم شؤون انسان مي شود و كسي كه نماز «قيّم» او شود به آلودگي‌ها و زشتي‌ها گرايش پيدا نمي‌كند. لذا اگر جامعه و به ويژه نسل جوان به نماز اقبال نمود و نماز را با روح و جان آن اقامه كرد ديگر انحرافات اخلاقي در او راه نخواهد يافت. البته آيه د يگر قرآن كريم: انّ الصّلوة تنهي عن الفحشاء و المنكر نيز دلالت بر تأثير بازدارنده‌ي نماز از زشتي‌ها و منكرات است. البته اين امر منوط به اذكار نماز، حضور قلب در نماز، رعايت وقت فضيلت نماز و پاي بندي نمازگزار به اين عهد و ميثاق‌هايي است كه با خداوند منعقد نموده است.
نقل شده است جواني از انصار نمازهاي خود را با پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله و سلّم ـ به جا مي‌آورد؛ اما مرتكب برخي گناهان مي‌شد. به پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله و سلّم ـ اطلاع دادند. حضرت فرمودند: بزوي نمازش او را از گناهان باز مي‌دارد.
پس از چندي آن جوان از گناهان كناره گرفت و ديگر مرتكب گناه نشد. حضرت فرمودند: ديديد به شما گفتم كه نمازش او را از اعمال بدش باز خواهد داشت.
مجله نيايش: به نكته‌اي درباره‌ي نقش نماز در باز داشتن جوان از گناه اشاره فرموديد. حال اين سئوال پيش مي‌آيد كه چه عواملي در گرايش نسل جوان به دينداري و نماز موثر است؟
دكتر شرفي: بله، البته در اين زمينه عوامل فراواني وجود دارد كه به برخي از آنها اشاره مي‌كنم:
1ـ پشتوانه نماز و ساير عبادات، اعتقادات محكم و پا برجاست. اگر نسل جوان از حيث اعتقادي و باورهاي ديني، ساخته شوند و بينش صحيح و مستدلي در اين مورد داشته باشند به طور طبيعي به لوازم و پيامدهاي آنها نيز كه نماز و نيايش است روي مي‌آورند.
2ـ تقويت شناخت و معرفت نسل جوان نسبت به نماز، آثار اقامه و آثار ترك نماز و نقش محوري نماز نسبت به ساير عبادات مي‌تواند منجر به پاي بندي بيشتر به نماز شود.
3ـ استفاده از زبان و بيان هنر و ادبيات در ترسيم جذبه‌ها و جلوه‌هاي نماز به ويژه از زندگي بزرگان و فرزانگان به صورت نمايشنامه، تئاتر، فيلم و ميان پرده‌هاي نمايشي مي‌تواند در عيني ساختن آثار اين عبادت بنيادين، در نتيجه جذب جوانان مؤثر و سودمند تلقي شود.
4ـ نسل جوان امروز همان كودكان و دانش آموزان سال‌هاي پيشين خانواده‌ها و مدارس هستند كه مهمترين سال‌هاي رشد و بالندگي خويش را در كنار خانواده‌ها و والدين گذرانيده و پس از آن در مدرسه و در كنار معلمان و مربيان آن را تداوم بخشيده‌اند. منظور اشاره به اين واقعيت است كه اگر خانواده‌ها و نيز مربيان و معلمان شيوه‌هاي جذاب و زنده‌اي را براي آشنايي كودكان و نوجوانان با نماز، به كار گيرند. آنها در سنين جواني علاقه و گرايش بيشتري به نماز نشان داده و آن را حفظ خواهند كرد. همچنين آشنا نمودن والدين و مربيان با طرح‌ها و روش‌هاي جذاب و پر كشش درباره‌ي نماز، مي‌تواند تأثير به سزايي در اين امر داشته باشد.
مجله نيايش: موضوع مهم ديگري كه مطرح است جايگاه و كاركرد فرايض ديني و مذهبي در علوم روان شناختي و تربيتي است. براي اين فريضه چه شأن و جايگاه و كاركردي در علوم فوق در نظر گرفته شده است؟
دكتر شرفي: كاركرد فرايض ديني و مذهبي در علوم روان شناختي و تربيتي در دو مقوله زير قابل بررسي است:
1ـ بررسي آثار، پيامدها و تبعات اين گونه فرايض از منظر علوم روان شناختي و تربيتي؛ نظير مطالعه در آثار روان شناختي نماز، عبادت، نيايش و نظاير آنها با ديدي جديد، ابتكاري و جذاب.
2ـ جستجو و تفحص در زمينه راهكارهاي مؤثر و پيشنهادي دين و فرايض ديني در حل معضلات و مشكلات جامعه معاصر؛ نظير افسردگي، اضطراب، استرس و خودكشي به ويژه آن دسته از مشكلات پيچيده‌اي كه علوم روان شناختي و تربيتي هنوز نتوانسته پاسخ قاطعي براي آنها بيابد.
مجله نيايش: هم اكنون فرايض ديني و انجام عبادات مذهبي در غرب چه جايگاهي دارد و خلاء معنويت در جهان غرب چه تأثيرهاي سوئي را بر جاي نهاده است؟
دكتر شرفي: هم اكنون علي رغم دوره‌ي فترت ديني و مذهبي كه از دوران نوزايي (رنسانس) در غرب به وجود آمد و به تعبير يكي از نويسندگان نامدار «فردريك ماير» كمربند ايماني كه به دور كره زمين پيچيده شده بود پاره شد و عصر «لائيك» آغاز گرديد و تا سال‌هاي اخير نيز اين وضعيت، كم و بيش در غرب حاكم بود؛ ولي از چند سال گذشته به اين طرف گرايش آشكار و مشهودي براي باز گرداندن دين به جايگاه اصلي خويش در غرب مشاهده شده است و شعار «خدا بر مي‌گردد» در غرب شعار آشنايي است.
ظهور پديده‌هاي نويني نظير گرايش‌هاي عرفاني، غور باطن (مراقبه متعالي) و ارج عارفانه و نيز بررسي تطبيقي مكاتب عرفاني در اروپا و غرب نشانه‌هاي اميد بخشي براي بازگشت غرب به دينداري و دين باوري است. مسئوليت ما و نهادهاي تبليغي و ارشادي جامعه اسلامي اين است كه بتوانيم به گونه‌اي موثر و جذاب زمينه‌هاي شناختي و معرفتي و عرفاني حكمت و فرايض اسلام را به زبان‌هاي زنده دنيا ترجمه و عرضه نموده و پاسخ منطقي و مؤثري به نيازهاي عصر حاضر بدهيم. به عنوان مثال امروزه در غرب بحران افسردگي و تمايل به خودكشي در ميان بخشي از جوانان مشاهده مي‌شود. اگر تأثير نماز در كاهش و درمان افسردگي و نيز تقويت ميل به زندگي به خوبي تبيين شود مي‌توان اميدوار بود كه اين رسالت از جانب ما ايفا شده است.
مجله نيايش: برخي از صاحب نظران اين طور مطرح مي‌كنند كه علل وادادگي و روي گرداني جوانان از دين و فرايض ديني تناقض گفتار و رفتار متوليان سياسي، مذهبي و سياست زدگي مبلغان مذهبي است. نظر شما در اين باره چيست؟
دكتر شرفي: با اين نظر شما به عنوان عامل «اقتضا» موافقم، نه به عنوان علت تامّه، زيرا اين مسأله تنها عامل روي گرداني جوانان از مسائل مذهبي نيست؛ بلكه در كنار آن مي‌توان به پديده‌هايي نظير مصرف‌گرايي، تجمل پرستي و رقابت‌هاي مادي و نظاير آنها نيز اشاره كرد.
يا غفلت والدين از تربيت ديني و مذهبي فرزندان‌شان و اكتفا نمودن به مسائل مادي و حداكثر تحصيلي آنان نيز از جمله عوامل و اسباب ايجاد اين مساله است.
ـ وابستگي و تعلق خاطر كودكان و نوجوانان و جوانان به رسانه‌هاي گروهي به ويژه رسانه‌هاي تصويري و ناتواني اين رسانه‌ها در انتقال معرفت و جاذبه ديني به نسل حاضر و بالعكس تلاش برخي رسانه‌ها در جهت دلبسته نمودن كودكان و نوجوانان و جوانان به محصولات فرهنگي غرب و نيز فقدان ادبيات ديني براي كودكان و نوجوانان و جوانان از جمله علل اين دين گريزي يا دوري از معنويت و كم توجهي و بي‌توجهي به نماز است.
مجله نيايش: آقاي دكتر سئوال ديگري كه مطرح است اين است كه نهادهاي تعليمي و تربيتي از جمله آموزش و پرورش و دانشگاه‌ها در گسترش و ترويج فرهنگ نماز چه نقشي دارند و چه راهكارهايي در اين باره توصيه مي‌نماييد؟
دكتر شرفي: نهادها و مراكز آموزشي و تعليمي نقش بسيار مهمي در اشاعه و گسترش فرهنگ نماز در ميان نسل جوان و نوجوان بر عهده دارند. لذا در اين زمينه مي‌توان به راهكارهاي زير اشاره كرد:
ـ ايجاد جذابيت در مدرسه، كلاس درس و شخصيت معلمان و مربيان ايجاد جذابيت در رفتار معلمان ديني، قرآن و امور تربيتي.
ـ تقويت و تجهيز و توسعه نمازخانه‌هاي مدارس و رسديگي به آن، در اين زمينه برخي تحقيقات نشان مي‌دهد كه مدارس داراي نمازخانه نسبت به مدارس فاقد نمازخانه از مشكلات رفتاري و اخلاقي كمتري برخوردار بوده‌اند.
ـ امامان جماعت مدارس و دانشگاه‌ها بايد بيش از گذشته با روحيات و نيازهاي روحي و رواني كودكان و نوجوانان و جوانان آشنايي داشته و مخاطب خويش را به درستي بشناسند.
ـ بايد از زبان داستان و ادبيات و فيلم در به تصوير كشيدن آثار نماز و عبادات در زندگي دنيوي و اخروي متناسب با شرايط سني مخاطبان بهره جست.
ـ تشريح حالات جذاب و معنوي بندگان و نمازگزاران خاص خدا هنگام نماز براي مخاطبين.
ـ حضور كليه همكاران واحدهاي آموزشي در نماز اول وقت در نمازخانه مدارس به منظور الگو سازي براي دانش آموزان.
ـ همچنين بخشي از موضوعات آموزش خانواده‌ها در مدارس به مسأله‌ي نماز و چگونگي اهتمام والدين به آن و تأثير آن در جذب دانش آموزان اختصاص يابد.
مجله نيايش: به عنوان آخرين سئوال بفرماييد موضوع كتاب «نقش نماز در زندگي زوج‌هاي جوان» چيست و محتواي آن شامل چه مطالبي است؟
دكتر شرفي: نماز واكنش موجودي پر نياز به درگاه خالق بي‌نياز تعبير كرده‌اند و آن گاه كه انسان با همه نيازهايش گام در وادي زندگي مشترك مي‌نهد، از يك سو نيازهاي او مضاعف مي‌شود و از ديگر سوي آرمان‌ها و انگيزه‌هايش نيز متحول مي‌گردد. زوج‌هاي جوان و موحّد خود را پيوسته با اين پرسش‌ها روبرو مي‌بينند كه هم اكنون، نماز چه نقشي بر زندگي جوان و نوپاي آنها مي‌زند و تا كجا مي‌توانند مرزهاي زندگي خود را بر مبناي نماز به درستي ترسيم نمايند؟
در حقيقت نماز به كدام يك از نيازهاي جدي عصر آنان پاسخ مي‌دهد؟
اين اثر در قالب داستاني لطيف و ساده كه زندگي جديد زوج جواني را بازگو مي‌كند، بر آن است كه علاوه بر ترسيم روابط مطلوب دو جوان كه پيمان زندگي مشترك بسته‌اند، به چگونگي تأثير نماز بر روابط و مناسبات آنان بپردازد و در فضايي صميمي، معنوي و دوست داشتني محفل بحث و گفتگويي تشكيل دهد و مطالب را از زبان دوستاني همدل عرضه كند. دوستاني كه دغدغه عظيم انسان كامل، وجودشان را آكنده از شور و علاقه براي رسيدن به قرب حق نموده است.
منبع: فصلنامه نيايش
