ابن حجر گفته است: «آغاز این امر، در سال بیست و پنجم هجری، سال دوم یا سوم (1) خلافت عثمان بود. » او اضافه كرده است كه برخی گمان كرده‌اند كه آغاز این كار در حوالی سال سی‌ام هجری اتفاق افتاده و هیچ سندی بر این ادّعای خود ذكر نكرده‌اند. (2)
ابن اثیر و برخی دیگر نیز بدون ذكر سند، این حادثه را از حوادث سال سی‌ام برشمرده‌اند. ابن اثیر می‌گوید: «در این سال، حذیفه به كمك عبدالرحمان بن ربیعه به جنگ رفت. و در آنجا متوجه اختلافات فراوان مردم درباره‌ی قرآن شد. و در بازگشت از عثمان خواست كه در این باره چاره‌ای بیندیشد و عثمان نیز چنین كرد. » (3) تصور می‌رود كه ابن اثیر در تعیین این سال اشتباه كرده است، زیرا:
اولاً؛ به روایت ابومخنف جنگ در سرزمین ارمنستان سال 24 اتفاق افتاده كه طبری آن را نقل كرده است. (4) ابن حجر نیز گفته: «ارمنستان در خلافت عثمان فتح شد و فرمانده‌ی لشكر سلمان بن ربیعه باهلی از مردم عراق بود و عثمان فرمان داد كه مردم شام و عراق در این جنگ شركت كنند. فرمانده‌ی لشكر شام، حبیب بن سلمه‌ی فهری بود و حذیفه از جمله كسانی بود كه در این جنگ شركت داشت. » ابن حجر اضافه می كند: «به گونه‌ای كه مورخان نقل كرده‌اند ارمنستان به سال بیست و پنجم، در اوایل ولایت ولید بن عقبه بن ابی معیط بر كوفه، فتح شد و ولید از جانب عثمان به ولایت كوفه نصب شده بود. » (5)
ثانیاً؛ جنگ عبدالرحمان بن ربیعه در سال بیست و دوم واقع شده و كسی كه با او بوده حذیفه بن اُسَیْد غفاری بوده و نه حذیفه بن یمان عبسی. (6)
ثالثاً؛ در سال سی‌ام، سعید به جای ولید به حكومت كوفه منصوب شد. او در این وقت، برای جنگ طبرستان آماده می‌شد و ابن زبیر و ابن عباس و حذیفه در این جنگ همراه او بودند. (7) سعید تا سال سی و چهارم به مدینه بازنگشت و در سال بعد، عثمان به قتل رسید. (8) بنابراین با توجه به اینكه سعید، عضو كمیته‌ی یكسان كردن مصحف‌ها بوده است. اگر آغاز كار كمیته در سال سی‌ام بوده باشد، با حوادث ذكر شده تطبیق نمی‌كند و نیز با عضویت ابن زبیر و ابن عباس در آن كمیته سازگار نیست.
رابعاً؛ ذهبی نقل كرده كه اُبیّ بن كعب در سال سی‌ام درگذشته است. او اضافه می‌كند كه واقدی گفته است: «این موضوع مسلم است كه اُبیّ بن كعب قرآن را بر اعضای كمیته املا می‌كرده و او مرجع اولیه‌ی اعضای كمیته در مقابله‌ی نسخه‌ها بوده است.» (9)
خامساً؛ حدیث یزید نخعی كه قبلاً نقل شد، حكایت می‌كند كه این موضوع پیش از سال سی‌ام اتفاق افتاده است. در كلام ابن حجر نیز آمده كه این واقعه در ابتدای ولایت ولید بر كوفه اتفاق افتاده است (10) و ولایت ولید بر كوفه در سال بیست و ششم و به روایت سیف، در سال بیست و پنجم بوده است. (11)
سادساً؛ استوارترین دلیل بر اینكه تاریخ آغاز یكسان كردن مصاحف در سال بیست و پنجم بوده، روایت ابن ابی داوود از مصعب بن سعد است كه می‌گوید: «عثمان هنگام اقدام به جمع آوری قرآن، در خطبه‌ای اعلام كرد: پانزده سال است كه پیامبرتان در گذشته است و شما درباره‌ی قرآن دچار اختلاف شده‌اید. من تصمیم گرفته‌ام از تمام كسانی كه چیزی از قرآن از پیامبر (صلی الله علیه و آله) شنیده‌اند بخواهم كه بیاورد و در اختیار [كمیته] بگذارند. » (12)
با توجه به درگذشت پیامبر (صلی الله علیه و آله) به سال دهم هجری، خطبه‌ی عثمان به وضوح تأیید می‌كند كه سال آغاز یكسان كردن مصاحف، سال بیست و پنجم هجری بوده است. موضوع دیگر آنكه تنها ابن اثیر پیشنهاد حذیفه را برای یكسان كردن مصاحف، از حوادث سال سی‌ام هجری شمرده است. نقل او به گونه ای است كه نمی‌توان تأیید كرد كه از یك سند تاریخی اخذ كرده باشد.
از طرف دیگر، تعیین تاریخ رویدادهای مهم باید از روی تحقیق و بررسی انجام گیرد. طبری خود به تاریخ‌هایی كه ذكر شده، چندان اعتماد نمی‌كند و احیاناً در تاریخ وقوع رویدادی تردید می‌كند، مانند جنگ نهاوند كه تاریخ وقوع آن را به گونه قطعی نقل نمی كند و آن را از حوادث سال هیجده و یا سال بیست و یك یاد می‌كند. (13)
پی‌نوشت‌ها:
1. این كه می‌گویند این واقعه در سال دوم یا سوم خلافت عثمان اتفاق افتاده از این نظر است كه در تاریخ آغاز خلافت عثمان اختلاف هست. برخی گفته اند كه در دهه‌ی آخر ذی الحجه سال 23 مردم با عثمان بیعت كردند كه در این صورت تشكیل كمیته در آغاز سال سوم خلافت عثمان خواهد بود. قولی دیگر حاكی است كه در دهه‌ی اول محرم سال 24 با عثمان بیعت شده است كه در این صورت تشكیل كمیته در اواخر سال دوم خلافت عثمان خواهد بود. (رك: تاریخ طبری، ج3، ص304 و ج4، ص242. )
2. فتح الباری، ج9، ص15.
3. الكامل فی التاریخ، ج3، ص111. الفتوحات الاسلامیه، ج1، ص 175.
4. تاریخ طبری، ج4، ص246-247.
5. فتح الباری، ج9، ص13-14.
6. تاریخ طبری، ج4، ص155.
7. همان، ص271-269.
8. همان، ص330 و 365.
9. ذهبی، میزان الاعتدال، ج2،ص 84 و رجوع كنید به: طبقات ابن سعد، ج3، قسمت 2، ص62.
10. فتح الباری، ج9، ص13-14.
11. تاریخ طبری، ج4، ص 251.
12. مصاحف سجستانی، ص24.
13. تاریخ طبری، ج4، ص114.
معرفت، محمدهادی؛ (1389)، علوم قرآنی، قم: مؤسسه‌ی فرهنگی تمهید، چاپ پانزدهم.
