نویسنده: محمدهادی معرفت
عثمان طه
قرآن از صدر اول، به خصوص از ناحیه‌ی كتابت و زیبایی خط، با گذشت زمان سیر تكاملی داشته است. خطّاطان بزرگ، در زیبایی قرآن و تكمیل خط آن، سهم به سزایی داشته‌اند. نخستین كسی كه در راه تكمیل كتابت مصحف و زیبایی خط آن قدم برداشت، خالد بن ابی الهیاج از اصحاب امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) بود كه در حدود سال صدم هجری درگذشته است. او به خوشنویسی و داشتن خط زیبا معروف بود. گفته‌اند كه سعد، مولا و حاجب ولید، وی را برای كتابت مصحف و شعر و اخبار در دربار ولید بن عبدالملك (96-86) استخدام كرد. او كسی است كه پس از تجدید بنا و توسعه‌ی مسجد نبوی در مدینه، به دست عمربن عبدالعزیز، سوره‌ی شمس را با طلا بر محراب آن مسجد نوشت. این تجدید بنا به سال 90 هجری پایان یافت. (1)
عمر بن عبدالعزیز از خالد خواست كه مصحفی با همین خط برای او بنویسد و او مصحفی را با زیبایی تمام نوشت. عمربن عبدالعزیز آن را پذیرفت و بر او آفرین گفت. اما خالد مبلغ زیادی را برای انجام این كار می‌خواست، كه عمر از پرداخت آن خودداری كرده و مصحف را به او پس داد.
محمد بن اسحاق (ابن الندیم) می‌گوید: «مصحفی را به خط خالد بن ابی الهیاج از اصحاب علی (علیه السلام) دیدم. این مصحف در مجموعه‌ی خطوط تاریخی محمد بن الحسین معروف به ابن ابی بعره بود كه پس از او به عبدالله بن حانی رسید. » (2)
خطاطان تا اواخر قرن سوم هجری مصحف‌ها را با خط كوفی می‌نوشتند. از این پس، در اوایل قرن چهارم، خط زیبای نسخ جای خط كوفی را گرفت. اولین مصحف به خط نسخ، به دست خطّاط معروف محمد بن علی بن الحسین بن مقله (272-328) نوشته شد. گفته شده است: وی اولین كسی است كه به خط ثلث و نسخ نوشت. او كه در علم هندسه تخصص داشت، با رسم حروف هندسی و بنا نهادن قواعد و اصول آن، خط عربی اسلامی را تغییر داد و بدان زیبایی بخشید. این كار منحصر به اوست و تاكنون در میان امت اسلامی خطاطی با این مهارت یافت نشده است. تعدادی از مخطوطات تاریخی، مانند مصحف موجود در موزه‌ی هرات در افغانستان منسوب به اوست و گفته‌اند كه او دو بار قرآن را نوشت. (3)
خط نسخ عربی در قرن هفتم هجری، به دست یاقوت بن عبدالله موصلی (متوفای 689) به حدّ اعلای كمال خود رسید. او با خط زیبای خود هفت مصحف نوشت. این مصحف‌ها با انواع خطوط نوشته شده بود و پیشوای دیگر نویسندگان قرار گرفت. (4) كلیه مصحف‌ها تا قرن یازدهم هجری بر شیوه‌ی خط یاقوت نوشته می‌شد. در اول قرن دوازدهم ترك‌های عثمانی، به خصوص پس از فتح مصر به دست سلطان سلیم، خط عربی اسلامی را مورد توجه قرار دادند و به دست خطاطان فارسی كه در امپراتوری عثمانی خدمت می‌كردند در پیش برد و تكمیل این خط كوشیدند. سلطان سلیم تمام خطاطان، نقاشان و هنرمندان را در پایتخت خود گرد آورد. اینان انواع جدیدی از خطوط عربی، مانند خط رقعی، خط دیوانی، خط طغرایی و خط اسلامبولی را پدید آوردند، كه همچنان در نوشته‌ها متداول است.
برخی از خطّاطان عثمانی كه شهرت بسیار یافتند عبارتند از: حافظ عثمان (متوفای 110) و سید عبدالله افندی (متوفای 1144) و استاد راسم (متوفای 1169) و ابوبكر ممتاز بك مصطفی افندی، كه خط رقعی را اختراع كرد. این خط از سهل‌ترین و ساده‌ترین خطوط عربی است. او قواعد این خط را وضع نمود و اولین بار با این خط كتابت كرد. ابوبكر ممتازبك در زمان سلطان عبدالمجید خان و به سال 1280 هجری این خط را عرضه كرد.
چاپ مصحف‌ها نیز مانند كتابت آن، در دوره‌های مختلف رو به كمال داشته است. نخستین بار در حدود سال 950 هجری مطابق 1543 میلادی، قرآن در بندقیه به چاپ رسید. ولی پس از چاپ، مقامات كلیسا به معدوم كردن آن دستور دادند. پس از آن در سال 1104 هجری مطابق با 1692 میلادی هنكلمان (5) در شهر هامبورگ به چاپ قرآن همت گماشت. پس از وی در سال 1108 هجری مطابق با 1696 میلادی ماراكی (6) در «پادو» (7) به چاپ قرآن دست زد.
به سال 1200 هجری مطابق با 1785 میلادی، مولا عثمان در «پطرزبورگ» روسیه، قرآن را چاپ كرد و این اولین چاپ اسلامی قرآن بود. نظیر آن در «قازان» نیز به چاپ رسید.
فلوگل (8) نیز در سال 1252 هجری مطابق با 1836 میلادی در شهر «لیپزیك» (9)به چاپی مخصوص از قرآن دست زد. این چاپ از قرآن به علت املای ساده‌ی آن با استقبال بی‌نظیر اروپاییان رو به رو شد. اما مانند دیگر چاپ‌های اروپایی در جهان اسلام توفیقی به دست نیاورد.
اولین دولت اسلامی كه به چاپ قرآن اقدام كرد و اقدام آن با موفقیت روبه رو شد، «ایران» بود. این دولت اسلامی دو چاپ سنگی زیبا و منقّح از قرآن تهیه كرد. این چاپ‌ها كه در حجمی بزرگ ارائه شده و دارای ترجمه در ذیل هر سطر بود و برخوردار از فهرست های متعدد بود. اولین نسخه به سال 1243 هجری مطابق با 1827 میلادی در تهران و دومین نسخه در سال 1248 هجری مطابق با 1832 میلادی در تبریز به چاپ رسید. در این زمان در هند نیز قرآن چاپ و منتشر شد. به دنبال آن، از سال 1294 هجری مطابق با 1877 میلادی، تركیه‌ی عثمانی به چاپ‌های مختلفی ازقرآن دست زد كه درنهایت زیبایی و استواری قرار داشت.
در سال 1323 هجری مطابق با 1905 میلادی، روسیه‌ی تزاری به چاپ قرآنی به خط كوفی و به حجمی بزرگ همت گماشت؛ كه تصور می‌رفت یكی از مصحف‌های اولیه‌ی عثمانی است. این قرآن خالی از نقطه و علایم فتحه و كسره بود. چند ورق از اول آن افتاده و آخر آن نیز ناقص بود. این قرآن از آیه‌ی هشتم سوره‌ی بقره: «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ بِالْیَوْمِ الْآخِرِ وَ مَا هُمْ بِمُؤْمِنِینَ» آغاز و به آیه‌ی چهارم از سوره‌ی زخرف: «وَ إِنَّهُ فِی أُمِّ الْکِتَابِ لَدَیْنَا لَعَلِیٌّ حَکِیمٌ» پایان می‌یافت. این قرآن در سمرقند پیدا شده بود و در اختیار كتابخانه‌ی سلطنتی در پطرزبورگ بود و انستیتوی آثار در «تاشكند» آن را با همان حجم اصلی و خصوصیات دیگر در پنجاه نسخه فتوگرافی كرده، به مهم‌ترین دانشگاه‌های كشورهای اسلامی هدیه نمود. نسخه‌ای از این قرآن در كتابخانه‌ی دانشگاه تهران (با شماره‌ی 14403 DSS) موجود است.
در سال 1342 هجری مطابق با 1923 میلادی، كشور مصر به چاپ قرآن اقدام نمود. چاپ این قرآن، به وسیله‌ی كمیته‌ای با تعیین وزارت اوقاف آن كشور و به سرپرستی مشایخ الازهر انجام شد. این نسخه از قرآن با پذیرش جهان اسلام روبه رو شد و چاپ‌های بسیاری براساس آن انجام گرفت.
در سال 1370 هجری مطابق با 1950، عراق نیز به چاپ نفیسی از قرآن دست زد. هم چنین سراسر جهان اسلام به چاپ و نشر قرآن به بهترین صور و زیباترین انواع چاپ همت گماشتند. این روش همچنان در جهان اسلام ادامه دارد.
همچنین قرآن دیگری از خطاطی سوری به نام «عثمان طه» رواج یافت. این قرآن در كشورهای سوریه، عربستان، ایران، لبنان و دیگر كشورهای اسلامی چاپ شد. ویژگی این چاپ تنظیم آیات در صفحه و تقسیم منظم حزب‌ها و جزء‌های سی‌گانه قرآن است. (10)
معرفت، محمدهادی؛ (1389)، علوم قرآنی، قم: مؤسسه‌ی فرهنگی تمهید، چاپ پانزدهم.
قرآن از صدر اول، به خصوص از ناحیه‌ی كتابت و زیبایی خط، با گذشت زمان سیر تكاملی داشته است. خطّاطان بزرگ، در زیبایی قرآن و تكمیل خط آن، سهم به سزایی داشته‌اند. نخستین كسی كه در راه تكمیل كتابت مصحف و زیبایی خط آن قدم برداشت، خالد بن ابی الهیاج از اصحاب امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) بود كه در حدود سال صدم هجری درگذشته است. او به خوشنویسی و داشتن خط زیبا معروف بود. گفته‌اند كه سعد، مولا و حاجب ولید، وی را برای كتابت مصحف و شعر و اخبار در دربار ولید بن عبدالملك (96-86) استخدام كرد. او كسی است كه پس از تجدید بنا و توسعه‌ی مسجد نبوی در مدینه، به دست عمربن عبدالعزیز، سوره‌ی شمس را با طلا بر محراب آن مسجد نوشت. این تجدید بنا به سال 90 هجری پایان یافت. (1)
عمر بن عبدالعزیز از خالد خواست كه مصحفی با همین خط برای او بنویسد و او مصحفی را با زیبایی تمام نوشت. عمربن عبدالعزیز آن را پذیرفت و بر او آفرین گفت. اما خالد مبلغ زیادی را برای انجام این كار می‌خواست، كه عمر از پرداخت آن خودداری كرده و مصحف را به او پس داد.
محمد بن اسحاق (ابن الندیم) می‌گوید: «مصحفی را به خط خالد بن ابی الهیاج از اصحاب علی (علیه السلام) دیدم. این مصحف در مجموعه‌ی خطوط تاریخی محمد بن الحسین معروف به ابن ابی بعره بود كه پس از او به عبدالله بن حانی رسید. » (2)
خطاطان تا اواخر قرن سوم هجری مصحف‌ها را با خط كوفی می‌نوشتند. از این پس، در اوایل قرن چهارم، خط زیبای نسخ جای خط كوفی را گرفت. اولین مصحف به خط نسخ، به دست خطّاط معروف محمد بن علی بن الحسین بن مقله (272-328) نوشته شد. گفته شده است: وی اولین كسی است كه به خط ثلث و نسخ نوشت. او كه در علم هندسه تخصص داشت، با رسم حروف هندسی و بنا نهادن قواعد و اصول آن، خط عربی اسلامی را تغییر داد و بدان زیبایی بخشید. این كار منحصر به اوست و تاكنون در میان امت اسلامی خطاطی با این مهارت یافت نشده است. تعدادی از مخطوطات تاریخی، مانند مصحف موجود در موزه‌ی هرات در افغانستان منسوب به اوست و گفته‌اند كه او دو بار قرآن را نوشت. (3)
خط نسخ عربی در قرن هفتم هجری، به دست یاقوت بن عبدالله موصلی (متوفای 689) به حدّ اعلای كمال خود رسید. او با خط زیبای خود هفت مصحف نوشت. این مصحف‌ها با انواع خطوط نوشته شده بود و پیشوای دیگر نویسندگان قرار گرفت. (4) كلیه مصحف‌ها تا قرن یازدهم هجری بر شیوه‌ی خط یاقوت نوشته می‌شد. در اول قرن دوازدهم ترك‌های عثمانی، به خصوص پس از فتح مصر به دست سلطان سلیم، خط عربی اسلامی را مورد توجه قرار دادند و به دست خطاطان فارسی كه در امپراتوری عثمانی خدمت می‌كردند در پیش برد و تكمیل این خط كوشیدند. سلطان سلیم تمام خطاطان، نقاشان و هنرمندان را در پایتخت خود گرد آورد. اینان انواع جدیدی از خطوط عربی، مانند خط رقعی، خط دیوانی، خط طغرایی و خط اسلامبولی را پدید آوردند، كه همچنان در نوشته‌ها متداول است.
برخی از خطّاطان عثمانی كه شهرت بسیار یافتند عبارتند از: حافظ عثمان (متوفای 110) و سید عبدالله افندی (متوفای 1144) و استاد راسم (متوفای 1169) و ابوبكر ممتاز بك مصطفی افندی، كه خط رقعی را اختراع كرد. این خط از سهل‌ترین و ساده‌ترین خطوط عربی است. او قواعد این خط را وضع نمود و اولین بار با این خط كتابت كرد. ابوبكر ممتازبك در زمان سلطان عبدالمجید خان و به سال 1280 هجری این خط را عرضه كرد.
چاپ مصحف‌ها نیز مانند كتابت آن، در دوره‌های مختلف رو به كمال داشته است. نخستین بار در حدود سال 950 هجری مطابق 1543 میلادی، قرآن در بندقیه به چاپ رسید. ولی پس از چاپ، مقامات كلیسا به معدوم كردن آن دستور دادند. پس از آن در سال 1104 هجری مطابق با 1692 میلادی هنكلمان (5) در شهر هامبورگ به چاپ قرآن همت گماشت. پس از وی در سال 1108 هجری مطابق با 1696 میلادی ماراكی (6) در «پادو» (7) به چاپ قرآن دست زد.
به سال 1200 هجری مطابق با 1785 میلادی، مولا عثمان در «پطرزبورگ» روسیه، قرآن را چاپ كرد و این اولین چاپ اسلامی قرآن بود. نظیر آن در «قازان» نیز به چاپ رسید.
فلوگل (8) نیز در سال 1252 هجری مطابق با 1836 میلادی در شهر «لیپزیك» (9)به چاپی مخصوص از قرآن دست زد. این چاپ از قرآن به علت املای ساده‌ی آن با استقبال بی‌نظیر اروپاییان رو به رو شد. اما مانند دیگر چاپ‌های اروپایی در جهان اسلام توفیقی به دست نیاورد.
اولین دولت اسلامی كه به چاپ قرآن اقدام كرد و اقدام آن با موفقیت روبه رو شد، «ایران» بود. این دولت اسلامی دو چاپ سنگی زیبا و منقّح از قرآن تهیه كرد. این چاپ‌ها كه در حجمی بزرگ ارائه شده و دارای ترجمه در ذیل هر سطر بود و برخوردار از فهرست های متعدد بود. اولین نسخه به سال 1243 هجری مطابق با 1827 میلادی در تهران و دومین نسخه در سال 1248 هجری مطابق با 1832 میلادی در تبریز به چاپ رسید. در این زمان در هند نیز قرآن چاپ و منتشر شد. به دنبال آن، از سال 1294 هجری مطابق با 1877 میلادی، تركیه‌ی عثمانی به چاپ‌های مختلفی ازقرآن دست زد كه درنهایت زیبایی و استواری قرار داشت.
در سال 1323 هجری مطابق با 1905 میلادی، روسیه‌ی تزاری به چاپ قرآنی به خط كوفی و به حجمی بزرگ همت گماشت؛ كه تصور می‌رفت یكی از مصحف‌های اولیه‌ی عثمانی است. این قرآن خالی از نقطه و علایم فتحه و كسره بود. چند ورق از اول آن افتاده و آخر آن نیز ناقص بود. این قرآن از آیه‌ی هشتم سوره‌ی بقره: «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ بِالْیَوْمِ الْآخِرِ وَ مَا هُمْ بِمُؤْمِنِینَ» آغاز و به آیه‌ی چهارم از سوره‌ی زخرف: «وَ إِنَّهُ فِی أُمِّ الْکِتَابِ لَدَیْنَا لَعَلِیٌّ حَکِیمٌ» پایان می‌یافت. این قرآن در سمرقند پیدا شده بود و در اختیار كتابخانه‌ی سلطنتی در پطرزبورگ بود و انستیتوی آثار در «تاشكند» آن را با همان حجم اصلی و خصوصیات دیگر در پنجاه نسخه فتوگرافی كرده، به مهم‌ترین دانشگاه‌های كشورهای اسلامی هدیه نمود. نسخه‌ای از این قرآن در كتابخانه‌ی دانشگاه تهران (با شماره‌ی 14403 DSS) موجود است.
در سال 1342 هجری مطابق با 1923 میلادی، كشور مصر به چاپ قرآن اقدام نمود. چاپ این قرآن، به وسیله‌ی كمیته‌ای با تعیین وزارت اوقاف آن كشور و به سرپرستی مشایخ الازهر انجام شد. این نسخه از قرآن با پذیرش جهان اسلام روبه رو شد و چاپ‌های بسیاری براساس آن انجام گرفت.
در سال 1370 هجری مطابق با 1950، عراق نیز به چاپ نفیسی از قرآن دست زد. هم چنین سراسر جهان اسلام به چاپ و نشر قرآن به بهترین صور و زیباترین انواع چاپ همت گماشتند. این روش همچنان در جهان اسلام ادامه دارد.
همچنین قرآن دیگری از خطاطی سوری به نام «عثمان طه» رواج یافت. این قرآن در كشورهای سوریه، عربستان، ایران، لبنان و دیگر كشورهای اسلامی چاپ شد. ویژگی این چاپ تنظیم آیات در صفحه و تقسیم منظم حزب‌ها و جزء‌های سی‌گانه قرآن است. (10)
پی‌نوشت‌ها:
1. تاریخ یعقوبی، ج3، ص 30 و 36.
2. الفهرست، ص9 فن اول از مقاله‌ی اول و ص46 فن اول از مقاله‌ی دوم.
3. الخط العربی الاسلامی، ص155. الخطاط البغدادی، ص16.
4. الخط العربی الاسلامی، ص171. مصور الخط العربی، ص92.
5. شهری بندری در شمال ایتالیا Hincklemann.
6. Maracci.
7. Padoue.
8. Flugel.
9. Leipzig.
10. برای اطلاع بیشتر از خط عثمان طه و ویژگی های آن رجوع كنید به: خرمشاهی، بهاءالدین؛ قرآن پژوهی، ص657.
معرفت، محمدهادی؛ (1389)، علوم قرآنی، قم: مؤسسه‌ی فرهنگی تمهید، چاپ پانزدهم.
