آشنایی با گیاه اشنان و خصوصیات آن

اشنان درختچه ای است پایا ، چند ساله ، دارای انشعابات فرعی متعدد ، ساقه های ترد ، سفید رنگ و بر روی آن برگ های استوانه ای کم و بیش کشیده و دراز گوشتی و آب دار قرار می گیرند. برگ های متقابل ضخیم که از نوعی کرک های غده ای با راسی که دارای یک سعدل بسیار بزرگ هستند ، پوشیده شده اند . این سلول ها پر از آب و شیره ی واکوئولی غنی از املاح و اسید اگزالیک می باشند.
این پوشش کرکی به هنگام خشکی هوا همانند اندام ذخیره ی آب عمل نموده و بعد از اینکه آب خود را از دست دادند ، خشک و دوباره به صورت آردی شکل و سفید خام ، تمام سطح ساقه و برگ ها را می پوشانند.
گل های اشنان منفرد ، منظم و در هنگام رسیدن میوه در قاعده خشک و کاغذین می شوند . اشنان متعلق به خانواده اسفناجیان (chenpodiaceae) است.

پراکنش جغرافیایی:

رویشگاه های نسبتاً گسترده اشنان در اکثر شوره زارهای نواحی بیابانی جهان مشاهده می شوند. پراکنش جغرافیایی درختچه در کشورهای حوزه ی خلیج فارس مانند قطر ، بحرین ،کویت و ... و هم چنین بخش وسیعی از اراضی شور بیابان های جنوبی مانند سیستان و بلوچستان ، زاهدان تا نواحی مرکزی ، از جمله یزد ، کرمان ، فارس ، اصفهان ، تهران و سمنان تا نواحی شمال و شمال شرقی ، نظیر دامغان ، شاهرود، سبزوار ، خراسان و حتی حاشیه ی دریاچه ی ارومیه گسترش یافته است. اشنان از جمله گیاهان بارز شوره زارهای کشورمحسوب شده که حتی شوری بالای 40 میلی موس را نیز به راحتی تحمل می کند. این درختچه از لحاظ حفاظت خاک ، مخصوصا در نواحی شور و قلیایی ، نقش تعیین کننده ای ایفا می کند.
در اثر ترسیب ماسه های روان در لابه لای شاخه و برگ های اشنان ، ایجاد تپه های نبکائی (nebeka) شده که شکل گیری این تپه ها عامل بسیار مهمی در ترسیب ماسه های روان و مهار طوفان های شنی می باشد. مراتع اشنان خیز عرصه های بیابانی کشور و به ویژه بیابان های مرکزی کشور ، به عنوان یکی از مراتع بارز اراضی خشک محسوب می شوند.
سر شاخه های گیاه اشنان توسط دام های بزرگ مانند شتر تعلیف شده و به همین دلیل ، مراتع اشنان خیز ، چراگاه بسیار مناسب برای پرورش شتر به شمار می آید. در ریختارهای گیاهی (formations) اشنان، سایر گونه های گیاهی شورپسند مانند : علف شور (salsolasp) ، خارشتر ، جغجغک و anabasissp و گز به عنوان گونه های همراه موجب تنوع زیستی اجتماعات گیاهی اشنان می شوند.

موارد استفاده ی گیاه:

1- تعليف دام : اين گياه از نظر خوشخوراكي ارزش كمي داشته و بيشتر مورد علاقه ي شتر مي باشد. بز و گوسفند از اندام هاي خشك گياه به مقدار كم مورد استفاده قرار مي دهد.
2- استحصال كلياب : در اثر سوزاندن ساقه و برگ اين گياه املاح موجود در گياه به صورت خاكستر يا تخته سنگ بي شكل باي مي ماندكه موارد مصرف متعددي دارد.
3- شستشوي لباس : تهيه ي پودر از شاخه و برگ جهت شستشوي لباس (كه در ايام گذشته مرسوم بوده است)
4- جهت سوخت و تهيه ي زغال: كه حدودا در سه دهه گذشته مصرف بالاي داشته است.
5- مصارف دارویی : برطرف کردن آبله مرغان ، ضد عفونی کننده ، جهت بیماری های پوستی مانند سوریازیس ، برص و ... .

كلياب محصولي از گياه اشنان

كلياب به مواد قليايي و توده هاي خاكستر حاصل از سوزاندن اندام هاي هواي برخي از گياهان شورپسند مانند اشنان، آنابازيس و تعدادي از گونه هاي علف شور كه به صورت تخته سنگ هایي بي شكل گفته مي شود.
كلياب برگرفته از نام قليا است . اغلب به رنگ قهوه اي تيره و شبيه به سنگ هاي آذرين است . چنانچه كلياب در محل مرطوب قرار گيرد به واسطه جذب آب توسط مواد جاذب رطوبت و مواد قليايي ، سطح توده خاكستر را پوشش سفيد رنگي فرا مي گيرد كه اصطلاحا كلياب شورزده گفته مي شود. در اثر حل شدن مواد قليايي در آب ، آب به رنگ سبز ملايم در مي آيد .
براي استفاده از تركيبات قليايي كلياب در مركز صنعتي ابتدا توده هاي بي شكل كلياب را پودر نموده و بعد درون آب مي ريزند تا سطح تماس خاكستر با آب زيادتر شود . مرغوبيت كلياب به تند و تيز بودن بوي حاصل از تماس چند قطره آب بر روي كلياب دارد و چنانچه بوي شبيه زرنيخ استشمام شد نشان دهنده مرغوبيت بالاي كلياب است .
به استناد آزمايشات انجام گرفته در زمينه ی تجزيه مواد معدني كلياب ، عمده تركيبات آن شامل كربنات هاي سديم و پتاسيم مي باشد. هم چنين عناصر موجود در آن شامل: ميزان ازت 35درصد ، فسفر ppm 2 درصد ، پتاس 25/4 درصد ، كربن 4 درصد و مواد آلي 7 درصد گزارش شده است.
براساس تحقيقات انجام شده پيرامون ميزان توليد كلياب به طور متوسط به ازاي هر متر مربع تاج پوشش گياه اشنان ، بسته به نوع بوته و سن گياه (شادابي و طراوت آن ) معمولا بين 90 تا 180 گرم كلياب استحصال مي گردد. به عبارت ديگر در هر هكتار از رويشگاه هاي اشنان معمولا بين 25 تا 50 كيلو گرم كلياب استحصال مي گردد. اين ماده صنعتي ، در مراكز صنعتی از جمله صابون سازي ، سفالگري ، شيشه سازي ، شستشوي نخ هاي ابريشم و تيزآبي كردن برخي از مواد خشكبار (مانند آلوچه و كشمش) مورد استفاده قرار مي گرفته است.
بواسطه وفور مواد شيميايي ، امروزه كمتر از كلياب جهت امور صنعتي استفاده مي گردد. با اين وجود در برخي از مراكز صنعتي بواسطه ي عدم جايگزيني مواد شيميايي مانند مركز ابريشم كشي ، هنوز از اين ماده استفاده مي گردد.
تا دو دهه قبل از پودر شاخه و برگ هاي اشنان به عنوان ماده پاك كننده جهت شستشوي البسه و پارچه هاي نخي به طور سنتي استفاده مي شده است. بالا بودن هزينه هاي كارگري جهت پودر كردن كلياب و حل كردن پودر در آب يكي از موانع اصلي و مهمي به شمار مي رود كه امروزه كمتر از كلياب استفاده شود. با اين حال هنوز در كارگاه هاي ابريشم كشي جهت عمل آوري نخ هاي ابريشم و تميز كردن كلاف هاي نخ از پودر خاكستر كلياب استفاده مي شود. در اثر جوشاندن نخ ها در پاتيل هاي آب جوش حاوي مواد كليابي، كيفيت رنگ پذيري نخ ها بالا رفته و مرحله تثبيت رنگ در مراحل رنگ رزي براق انجام مي گيرد.

نحوه بهره برداري از گياه اشنان و تهيه كلياب :

ابتدا توسط بيل يا داسِ تيز ، شاخه هاي بوته را از فاصله نزديك (10-15 سانتی متر) به يقه گياه مورد هرس قرار مي دهند. بدين شكل كه شاخه هاي آب دار و سنگين را با پا يا بيل مي خوابانند و به علت ترد بودن شاخه ها مي شكند و با بيل قطع مي كنند. سپس شاخه هاي قطع شده را در اطراف بوته جمع آوري مي كنند
سپس به مدت دو روز به حال خود گذاشته تا برگ هاي آب دار قسمتي از آب خود را از دست بدهد. پس از طي شدن مدت مذكور بوته ها به علت از دست دادن آب خود ، ظاهر چروكيده به خود مي گيرند . به وسيله چنگك بوته ها را جمع آوري و كپه مي نمايند و با وسايل نقليه به يك نقطه كه معمولا در مركز بوته هاي كنده شده است حمل و جهت سوزاندن آماده مي كنند. سپس گودالي به عمق 10 تا 15 سانتي متر و به قطر 2 تا 3 متر - بستگي به مقدار و حجم بوته - حفر مي نمايند و مقداري از بوته ها ي كنده شده را داخل گودال ريخته و آتش مي زنند . بوته ها ي كنده شده به صورت تدريجي بر روي آتش ريخته مي شود. در هنگام سوزاندن بوته ها دود سفيد رنگ بسيار غليظي و پيوسته بر فراز منطقه عمليات نمايان است . به طوري كه از كيلومترها دود ديده مي شود . علت ايجاد دود سفيد رنگ و غليظ اين است كه بر اثر ريختن مداوم شاخه و برگ ها سوختن ناقص صورت مي گيرد. در اثر سوزاندن گياه تقريباً تمام مواد آلي موجود در گياه سوخته و تنها مواد معدني به صورت مايعي سيال به درون گودال جاري مي شود و پس از سرد شدن به كلياب تبديل مي شوند.
منبع: http://www.irandeserts.com

---

معرفي سايت مرتبط با اين مقاله