مکتبخانه هاي قرآن کريم در گذشته و حال در سودان

مقدمه

«خلوت» يا «خلوة القرآن الکريم» (به فارسي «مکتبخانه») تنها مرکز آموزش «نوشتن» و «خواندن» و «حفظ کردن» قرآن کريم در کشور سودان، به شمار مي‏آيد. اين مراکز آموزشي تا نيمه قرن سيزدهم هجري قمري، مصادف با قرن نوزدهم ميلادي، علاوه بر آموزش قرآن کريم همان نقش مدارس ابتدايي امروز را به عهده داشتند. به اين ترتيب مکتبخانه‏ها در اين خطّه و سامان از «عقيده اسلامي» پاسداري کرده و علم «فقه» و «صرف و نحو» عربي را به نوباوگان تعليم نموده و در طول تاريخ پرفراز و نشيب خود هزاران «حافظ قرآن»، «فقيه»، «قاضي»، «جنگاور» و «فرمانده» به جامعه تحويل داده است.
خلاوي قرآن کريم (مکتبخانه‏ها) نقش عظيم خود را در حفظ و حراست قرآن کريم و ترويج و اشاعه معارف آن در ميان کودکان و بزرگسالان، همچنان تا به امروز ادا کرده‏اند و در برابر گردش روزگار و تحوّل و دگرگوني شرايط، استوار ايستاده و رسالت عظيم و والاي خود را به انجام رسانيده‏اند. و نيز مؤسسين و دست‏اندرکاران آنها در کمال «اخلاص» و «گمنامي» کلّيه امکانات خود را کم يا زياد در راه حراست و نگهباني از اين مراکز آموزشي که پل ارتباطي ميان وضعيّت کنوني اين امّت با تاريخ گذشته او به شمار مي‏رود، صرف کردند و به واسطه همين اخلاص و فداکاري و صلابت و قاطعيّت، توانستند تأثير فراواني در مناطق مختلف کشور برجاي بگذارند.

چگونگي تاسيس مکتبخانه

مکتبخانه را افرادي خيّر و نيکوکار با هزينه شخصي يا بعضا با کمک مردم آبادي، تأسيس مي‏کنند. سپس از يک فرد دانشمند دعوت مي‏شود تا مسؤوليّت تعليم و تربيت و در واقع اداره آن را عهده‏دار شود.

اصطلاحات

1 ـ فکي (= فقيه): معلّم قرآن است؛ کسي است که عهده‏دار آموزش قرآن کريم است.
2 ـ حوار: نوآموزي که تحت تعليم و تربيت قرار مي‏گيرد؛ دانش‏آموز قرآن کريم.
3 ـ التقابه: محلّي که در آن براي خواندن قرآن آتش روشن مي‏کنند.
4 ـ اللّوح: سطحي که حروف و کلمات آموزشي، روي آن نوشته مي‏شود. اين سطح چوب درختان سفت و سخت که چوب آنها در برابر شستشو با آب مقاوم‏اند، ساخته مي‏شود و در اين مراکز آموزشي، مورد استفاده قرار مي‏گيرد.
شکل لوح يا تخته، مخروطي است، يک گيره است در سمت بالا و يک قاعده در قسمت پايين آن وجود دارد که با اتکا بر آن، روي زمين قرار مي‏گيرد، و قبل از اينکه مورد استفاده واقع شود با قير سفيد اندود مي‏گردد. آن‏گاه دانش‏آموز، درس خود را روي آن مي‏نويسد (يا معلّم برايش مي‏نويسد) و پس از اينکه آن را ياد گرفت و به خاطر سپرد، از روي لوح پاک مي‏کند.
5 ـ العمار: مرکّبي که براي نوشتن روي لوح، مورد استفاده قرار مي‏گيرد و دانش‏آموزان خود آن را تهيّه مي‏کنند. طرز تهيه آن به اين صورت است که دانش‏آموزان، جرم سياه‏رنگي از زير «ساج» يا «تابه»اي که در پخت‏وپز نان مورد استفاده واقع مي‏شود، مي‏تراشند، سپس آن را با شيره درخت که اصطلاحا آن را صمغ مي‏گويند، مخلوط کرده، به قدري آن را هم مي‏زنند تا خشک شود، آن‏گاه گلوله‏هاي کوچکي از آن درست مي‏کنند و در ظرفي به نام «دوات» مي‏ريزند.
6 ـ دوات: دوات، ظرفي است که از «گِل پخته» يا از چوب درخت «قرع» که در سختي زبانزد است و از آن کاسه‏هاي آب‏خوري مي‏تراشند، ساخته مي‏شود. انواع دوات در مناطق مختلف متفاوت است.
7 ـ قلم: قلم وسيله‏اي است که دانش‏آموزان هنگام نوشتن به روي لوح از آن استفاده مي‏کنند. اين وسيله از «ني ذرّت» که انواع مختلفي دارد، تهيّه مي‏شود و فقيه آن را با توجّه و دقّت خاصّي تراش مي‏دهد.

شروع آموزش:

هنگامي که پدر، فرزند خود را به مکتبخانه مي‏آورد، فقيه يا معلّم، آموزش او را برعهده مي‏گيرد، و کار خود را با آموزش تدريجي الفبا به دانش‏آموز آغاز مي‏کند. او نخست با تلفّظ، حرفي را به دانش‏آموز تلقين کرده، سپس آن را روي زمين مي‏نويسد تا نوشتن آن را به دانش‏آموز ياد بدهد. وقتي شاگرد همه حروف الفبا را ياد گرفت و به خوبي از عهده تلفّظ آنها برآمد، فقيه نوشتن روي لوح را با سوره مبارکه «فاتحه‏الکتاب» شروع مي‏کند و در پايان، لوح را از دانش‏آموز مي‏گيرد تا اشتباهات او را اصلاح کند و دوباره لوح را به دانش‏آموز مي‏دهد تا نوشته را با اصلاحات معلّم قرائت کند. اين روش، هر روز به همين ترتيب تکرار مي‏شود و دانش‏آموز با تمرين و تکرار نوشته‏ها آنها را به خاطر مي‏سپارد.
8 ـ کارهاي روزمره دانش‏آموز: مکتبخانه بنايي است که براي آموزش قرآن کريم ساخته شده است و برخي دانش‏آموزان که از راه دور آمده‏اند، در آن سکونت اختيار مي‏کنند. اين دانش‏آموزان هر روز، قبل از اذان صبح از بستر خواب برخاسته، محفوظات قرآني خود را تکرار مي‏کنند و با دميدن فجر و داخل شدن وقت نماز، نماز صبح را به جماعت به جاي مي‏آورند، سپس با روشن کردن آتش از چوبهايي که دانش‏آموزان خود براي مرکز فراهم ساخته‏اند و با استفاده از نور و روشنائي آن به خواندن درسهايشان مي‏پردازند.
امروزه، برخي از اين مراکز آموزشي نظير مکتبخانه «تمالح» در منطقه «بحرالاحمر» و مکتبخانه «شاشينا» واقع در جنوب «النيل الازرق» (شرق شهر شنجه) و نيز مکتبخانه «امّ‏ضوابان» در منطقه خرطوم، از نعمت برق برخوردار شده‏اند.
اندکي بعد از بالا آمدن خورشيد، به دانش‏آموزان خردسال اجازه مي‏دهند، جهت صرف صبحانه به منزل بروند و سپس براي ادامه درس روزانه به مرکز مراجعت نمايند. فقيه نيز هر روز فعاليّت آموزشي خود را با شنيدن درس روز گذشته دانش‏آموزان که بايد آن را به خاطر سپرده باشند آغاز مي‏کند.
اينجاست که تلاش و کوشش فقيه و معلّم در آموختن قرآن کريم، آشکار مي‏شود. زيرا اوست که به نوآموز، اصول «نوشتن» و «خواندن» را مي‏آموزد و با گوش سپردن به قرائت ديگران، درسي را که به آنها املا کرده بود، پس مي‏گيرد.
گفتني است هنوز، حتّي آن دسته از مراکز آموزشي که از نعمت برق بهره‏مند شده‏اند برافروختن آتش و قرائت در پرتو نور آن را درست در همان نقطه که سالها پيش اين شعله در آنجا افروخته مي‏شد، مورد توجّه و تأکيد قرار مي‏دهند و هنوز از همان چوبهاي مخصوص استفاده مي‏کنند.
9 ـ الشرافة: شرافه، حاشيه‏اي «طلائي» است در دوطرف لوح که با قير سفيداندود شده، رسم مي‏گردد و به صورت «قابِ» متشکّل از چهارخانه‏هاي کوچک و به‏هم‏پيوسته، صفحه سفيد لوح را در ميان مي‏گيرد. چهارخانه‏هاي اين حاشيه «طلائي» قاب‏مانند، با قير سرخ پر مي‏شود. معلّمين بعضا در ترسيم شرافه، هنرنمايي مي‏کنند تا آن را به شکلي عرضه کنند که بيننده از ديدن آن لذّت ببرد و به وجد و سرور آيد. سوره‏اي از قرآن را به روي لوح و در داخل اين حاشيه «طلائي» مي‏نويسند. مواردي از قرآن کريم که براي خصوص آنها شرافة رسم مي‏شود، عبارت است از:
1ـ سوره مبارکه بيّنه؛ 2ـ سوره مبارکه عمّ يتسائلون؛ 3ـ سوره مبارکه قد سمع اللّه‏؛ 4ـ سوره مبارکه يس.
هر دانش‏آموزي که شرافه برايش رسم شود، جشن مي‏گيرد و ميهماني ترتيب مي‏دهد. البته سطح جشنها و ميهمانيها، متفاوت است. بعضي پدران به سر بريدن مرغي براي اين منظور بسنده مي‏کنند، در حالي‏که پدران متموّل و ثروتمند يک قوچ و دو قوچ مي‏کشند و با دادن وليمه، سهم ساير دانش‏آموزان را منظور مي‏نمايند، سهم فقيه هم که جاي خود دارد.
همچنين دانش‏آموزي که شرافه برايش رسم مي‏شود، آن را نزد خانواده خود مي‏برد و آنان به قصد تبرّک جستن به قرآن کريم، بدان دست مي‏کشند و بر آن بوسه مي‏زنند.
فقيه با قناعت کردن به همين درآمد اندک، فعاليّت آموزشي خود را از روي اخلاص و به قصد تقرّب به پروردگار متعال انجام مي‏دهد و از هيچ‏کس، چشمداشت ياري و مساعدت ندارد. البتّه درآمد فقيه از اين رهگذر برحسب مناطق مختلف متفاوت است. مثلاً در بعضي مناطق دانش‏آموزان، به معلّم خود مقرّري هفتگي پرداخت مي‏کنند و چون اين پرداختها، روزهاي پنجشنبه هر هفته صورت مي‏گيرد، به «خميسيّه» معروف است و مقدار آن ناچيز است. صورت ديگري از مساعدت به معلم وجود دارد که عبارت از جمع‏آوري «ذرّت» در شبهاي چهارشنبه، به دست دانش‏آموزان است. هر شب چهارشنبه دانش‏آموزان به اندازه وسع و توانشان، ذرّت گردآوري کرده، بيشتر آن را مي‏پزند تا ميان خود تقسيم نمايند و قسمتي از آن را کنار مي‏گذارند تا به خانه معلّم ببرند.
امّـا مردم شمـال سودان، از درآمد کشت و زرع خود ماننـد خرمـا و گندم، مقداري را به معلّـم مکتبخانه اختصاص مي‏دهند. در عين حال هداياي ديگري را افراد خيّر و نيکوکار به معلّم که وظيفه خود را با آموزش عقايد به نوباوگان و راهنمائي افراد بزرگسال در مسائل حرام و حلال انجام مي‏دهد، تقديم مي‏کنند تا ضمن اينکه از او قدرداني مي‏کنند، به ادامه فعاليّت خويش تشويق و ترغيب گردد.
معلّمي که مسؤوليت آموزش قرآن کريم را عهده‏دار مي‏شود، اغلب حافظ قرآن کريم و فردي باهوش است. دانش‏آموزان، روزانه بايد بين هفت تا هشت سطر از آيات شريفه قرآن را از برکنند.

ختم قرآن کريم

طريقه ختم قرآن کريم در مدّت هفت روز به قرار زير است:
الف ـ از اوّل سوره مبارکه فاتحة‏الکتاب تا آخر آيه 86 سوره نساء.
ب ـ از آيه شريفه 87 سوره نساء تا آيه شريفه 170 در سوره اعراف.
ج ـ از آيه شريفه 171 سوره اعراف تا آيه شريفه 27 از سوره ابراهيم.
د ـ از آيه شريفه 28 از سوره ابراهيم تا آيه شريفه 74 از سوره مؤمنون.
هـ از آيه شريفه 75 از سوره مؤمنون تا آيه 23 از سوره سبأ.
و ـ از آيه شريفه 24 از سوره سبأ. تا آيه شريفه 18 از سوره حجرات.
ز ـ از اوّل سـوره مبـارکه «ق» تا آخر سوره مبارکه «الناس».

سير تحول خلوت (يا مکتبخانه)

قرن 19 ميلادي در اين کشور از آموزش و پرورش امروزي تا پيش از اشغال سودان به دست ترکها در دهه سوم خبري نبود. در اوايل قرن بيستم بود که سودان زير سيطره و استيلاي حکومت دورگه انگليسي ـ مصري قرار گرفت و
مدرسه‏هاي متناسب با سياستهاي استعماري پديد آمد، هر چند افتتاح اين مدارس به کندي صورت گرفت و تنها شامل شهرهاي بزرگ گرديد. ساير مناطق که هنوز تحت پوشش آموزش امروزي درنيامده بودند، به فعاليّت مکتبخانه‏ها بسنده کردند که علاوه بر تأکيد آنها بر حفظ قرآن کريم، دانش‏آموزان خود را با «علم فقه و معرفت حلال و حرام»، «سيره رسول اکرم (ص)» و «دستور زبان عربي» آشنا مي‏ساختند. امّا توجّه و تأکيد حاکمان وقت بر آموزش امروزي که دانش‏آموز را مهيّاي اشتغال و تأمين آينده خود مي‏کرد، بيشتر دانش‏آموزان شهري و روستائي را جذب مدارس ابتدائي نمود و حضور کودکان در مکتبخانه‏ها، کاهش چشمگيري پيدا کرد و يک رقابت نابرابر ميان دو مرکز آموزشي قديم و جديد به وجود آمد.
علي‏رغم اين رقابت نابرابر، برخي مکتبخانه‏ها همچنان بر فعاليت خود پافشاري کردند تا اينکه «سازمان ملّي جوانان» متشکل از جوانان اصلاح‏طلب در دهه شصت ميلادي تأسيس شد و پيشنهاد تجليل از زحمات بي‏شائبه حافظان قرآن کريم و معلّمان مکتبخانه‏ها را مطرح کردند. اينان در پاييز 1962، جشن باشکوهي را به همين منظور در محلّ «الحديقة الموردة» واقع در شهر «امّ‏درمان» برگزار کردند.
سازمان ملّي جوانان با انتشار بيانيّه‏اي خواستار انتشار قرآن در حد وسيع و توجه به مکتبخانه‏هاي قرآن و دست‏اندرکاران آن شد و پيشنهاد کرد، حافظان قرآن کريم به عنوان «معلّم تربيت اسلامي» به استخدام مدارس ابتدائي درآيند که متأسفانه مسؤولين وقت به اين پيشنهاد، ارج چنداني قائل نشدند.
در اکتبر 1964م حکومت نظامي برچيده شد و حکومتي به رياست «سرالختم خليفه» روي کار آمد. در اين هنگام صاحبان اين نظر، درخواستي را مبني بر تقاضاي مجوّز رسمي براي نشر قرآن به وزارت تعليم و تربيت تسليم کردند. وزير ذي‏ربط نيز اين فکر را پسنديد و مجلداتي از قرآن کريم به آنها اهدا کرد اما پيشنهاد رسما پذيرفته نشد. جماعت جوانان فعاليتهاي خويش را ادامه و گسترش داد تا جايي که هفتادتن از رجال فرهنگ با پيشنهاد آنها موافق شدند.
سرانجام اين تشکيلات در سال 1965م رسميت يافت و تحت عنوان «مؤسسه احياء نارالقرآن الکريم» به ثبت رسيد و از حمايت آموزش و پرورش وقت برخوردار شد. بازرسان و کارشناسان، کار بازديد از مکتبخانه‏ها را آغاز کردند و توانستند آمار دقيقي از مکتبخانه‏هاي سراسر سودان گزارش نمايند.
بر اساس همين اطلاعات دقيق مؤسسه پرداخت کمکهاي ماهانه يا سالانه خود را که ميزان آن برحسب اختلاف گنجايش مکتبخانه و سطح فعاليّت آن در زمينه حفظ قرآن کريم متفاوت بوده، آغاز کرد. اين مؤسسه با اصرار و پافشاري درصدد بود، نقش معلّمين مکتبخانه‏ها را آشکار کند و آمار يادشده به مسؤولين ذي‏ربط اجازه داد با سطح معلّمين و ميزان توجّه آنها به آموزش علوم قرآني اعمّ از تجويد و قرائت، آشنا شوند.

آموزش معلمان

اين مؤسسه، دوره‏هاي آموزشي مختلفي را براي معلّمين مکتبخانه‏ها داير کرد و با استفاده از متخصّصين هر رشته بر ميزان آگاهي آنها در رشته‏هاي «تجويد»، «قرائت صحيح قرآن کريم» و نيز «سيره رسول اکرم (ص)» و «علم فقه»، افزود. اين دوره‏ها به صورت دوماهه يا سه‏ماهه برگزار مي‏شد.

قرآن کريم در محيط بانوان

در منطقه «بحر احمر» مکتبخانه‏هايي ويژه بانوان وجود دارد که به نام بانيان آنها شهرت دارند. تنها در ناحيه «کسلا» مجموعا بالغ بر 33 مکتبخانه به چشم مي‏خورد که به دست 43 بانوي فقيه اداره مي‏شود.
مراحلي که کودک در مکتبخانه پشت سر مي‏گذارد
1 ـ کودک آموزش خود را در مکتبخانه از صفر شروع مي‏کند و تا مرحله حفظ قرآن کريم دنبال مي‏نمايد.
2 ـ کودک پس از گذراندن مکتبخانه، به مدرسه ابتدائي پا مي‏گذارد و از آنجا به مرحله راهنمائي وارد مي‏شود و با سپري کردن دوره دبيرستان به دانشگاه راه مي‏يابد.
3 ـ کودکي که از مکتبخانه به مدرسه ابتدائي رفته، مي‏تواند به جمعيّت‏هاي قرآني متوسطه پيوسته و شايستگي ورود به مدرسه عالي «امّ‏درمان» را پيدا کند که فارغ‏التحصيلان آن، قادر خواهند بود در «دانشگاه قرآن» يا «دانشگاه اسلامي امّ‏درمان» يا «دانشگاه مدينه منوّره» و يا «دانشگاه الازهر» به تحصيلات خود ادامه دهند.
4 ـ کودکي که وارد مکتبخانه شده و به تحصيلات خود ادامه دهد و قبل از هيجده‏سالگي قرآن را حفظ کند به آموزشگاههاي متوسطه جمعيت‏هاي قرآني راه مي‏يابد. در آنجا دروس ابتدايي را به صورت فشرده در طيّ مدّت دوسال، مي‏گذراند آن‏گاه درسش را در همين آموزشگاهها ادامه مي‏دهد تا وارد دانشگاه شود.
5 ـ کودکي که به مکتبخانه وارد شود و تا مرحله حفظ کامل قرآن کريم در مکتبخانه بماند و سنّ او از هيجده‏سال بيشتر باشد، به عنوان دانشجو در «مدرسه عالي شروني» که مرکز آموزش علوم قرآني است، پذيرفته مي‏شود و پس از دوسال تحصيل در اين مرکز، گواهي‏نامه تجويد به وي اعطا مي‏گردد و چنان‏چه چهارسال در اين مرکز، تحصيل کند، ديپلم قرائت دريافت خواهد کرد.

مدرسه عالي علوم قرآني شروني

ايـن مرکـز به منظـور حفظ قرآن کريم گشايش يافته است. استاداني که در آن تدريس مي‏کنند، متخصّص علوم قرآن کريم و ادبيّات عرب هستند. برخي از آنها تابعيت کشور مصر دارند و گروهي ديگر سوداني و از فارغ‏التحصيلان «دانشگاه اسلامي امّ‏درمان» يا «دانشگاه قرآن کريم»اند.

روي آوردن مردم به اسلام و آثار آن

با توجه به اينکه مسلمانان جهان به اسلام و قرآن عنايت مخصوصي پيدا کرده‏اند و نيز به منظور تشويق و ترغيب هرچه بيشتر حفظ قرآن کريم، رئيس‏جمهوري سابق سودان دستور برگزاري جشنهاي سالانه را، جهت گراميداشت قرآن کريم در خرطوم صادر کرد. اين جشنها در آغاز هر سال هجري برگزار مي‏شد و به برندگان در مسابقه حفظ قرآن کريم که شامل خانمها و آقايان زير چهل‏سال مي‏شد، جوايزي اهدا مي‏گرديد.
در مرحله چهارم از برگزاري اين جشنها که مصادف با آغاز سال 1397 هجري برابر با 1977م بود، رئيس‏جمهوري وقت، وزراي «آموزش و پرورش» و «اوقاف» را به تجديد نظر در شيوه‏هاي تربيت اسلامي، مطابق با خواست مردم مسلمان سودان که هر روز در شعارهاي خود مطرح مي‏ساختند فراخواند و تعهّد و التزام همگاني را به رفتار متعالي و ارزشمندي که متضمّن سعادت فرد و جامعه است، مورد تأکيد قرار داد.

انقلاب آزاديبخش و آموزش ديني

با پيروزي انقلاب آزادي‏بخش سودان در تاريخ 30 / 6 / 1989م، سياستهاي اصلاحي در زمينه‏هاي مختلف آغاز گشت و در اين ميان، بيشترين سهم به آموزش ديني تعلّق گرفت. در جشنهاي سراسري مرحله هفتم حفظ قرآن کريم، در آغاز سال 1411ه.ق. که چند هفته پس از روي کار آمدن دولت انقلابي برگزار شد، رئيس‏جمهوري آقاي «عمر البشير» خواستار افزايش جوايز برندگان اين مسابقات شد و به مرکز جمع‏آوري زکات، دستور داد تغذيه دانش‏آموزان مکتبخانه‏ها را براي مدّت يک‏سال عهده‏دار شود و با ملاحظه همّت والاي مردم مسلمان سودان، نسبت به آموزش قرآن کريم، اقدام به تأسيس صندوق کمک به مکتبخانه‏ها کرد.
هنگامي که در آوريل 1990م، کنفرانس آموزش عالي برگزار شد، از جمله تأسيس يک دانشگاه مستقل به نام «دانشگاه قرآن و علوم اسلامي» در کشور سودان را پيشنهاد کرد که مي‏توانست «دانشکده قرآن کريم» در دانشگاه امّ‏درمان و نيز «مدرسه عالي امّ‏درمان»، سنگ بناي آن قرار گيرد و با برپايي سمينار بررسي سياستهاي آموزشي در آگوست 1990م، صاحبنظران به بررسي مسأله آموزش پرداخته، بيانيه‏اي در خصوص مکتبخانه‏ها صادر کردند. در اين بيانيّه با تأکيد بر ضرورت حفظ مکتبخانه به صورت سنّتي و بويژه براي تربيت حافظان قرآن کريم، خواستار تحوّل بنيادي در آنها شده و پيشنهاد کرده است دروس «علوم اسلامي»، «ادبيّات عرب»، «رياضيّات»، «تاريخ»، «جغرافي» نيز در مکتبخانه‏ها تدريس شود و فرصت کافي در اختيار دانش‏آموز مکتبخانه قرار گيرد تا پابه‏پاي آموزش جديد و کلاسيک پيش رود و امکان آن را داشته باشد که در کنار آموزش مکتبخانه دروس جديد را هم از مرحله ابتدايي تا دانشگاه طي نمايد.

خاتمه

آنچه در بالا آمد، مختصري از فعاليت مکتب‏هاي آموزش قرآن در سودان بود که با حمايت و پشتيباني گروهي از صاحب‏نظران و علماي اسلامي به چنين جايگاهي رسيده است.
افزون بر اين، برنامه‏هايي براي توسعه و پيشبرد کار اين مکتب‏ها و نيز گسترش قرآن کريم در ميان مردم، در دست است که همگي نشان از اهتمام روزافزون به امر آموزش قرآن به نوجوانان و تشويق آنان به حفظ کردن کتاب خداست تا با تمسک به عقيده اسلامي و تطبيق آن در زندگي در راه خير و صلاح دنيا و آخرت گام بردارند.
منبع:ميراث جاويدان

---

معرفي سايت مرتبط با اين مقاله