نویسنده: حسن صانعی
به طور کلی، سوال بدنه اصلی پرسشنامه را تشکیل می دهد. لذا پرسشنامه را با سؤالات آن ارزیابی می نمایند. به عبارتی دیگر، هر پرسشنامه به همان اندازه‌ای خوب است که سوال‌های آن خوب طراحی شده‌اند. از طرفی دیگر، چون پرسشنامه باید حتی‌المقدور کوتاه و مختصر باشد، لذا محقق باید فقط به طرح سؤالاتی بپردازد که با هدف تحقیق مرتبط هستند و مطمئناً بتواند در همین تحقیق از آن استفاده مشخص نماید. محقق نباید به طرح و جمع‌آوری سؤالاتی بپردازد که برای خودش استفاده مشخصی ندارد، اما شاید دیگری بتواند بعداً از آن بهره ببرد. این تفکر در طراحی و تدوین پرسشنامه منجر به فلج شدن پرسشنامه خواهد شد.
هر چند هدف سوال جمع‌آوری اطلاعات کمی و کیفی می‌باشد، اما بدان معنی نیست که برای جمع‌آوری داده‌های مورد نظر باید کلیه سؤالات را مستقیماً مطرح کرد. در برخی موارد ممکن است از سوالی به منظور تثبیت موافقت و ارتباط با پاسخگو استفاده شود. این بدان معنا است که هر سوالی ممکن است غیرمستقیم در پاسخ بقیه سؤالات تاثیر و مداخله کند. ضرورت این موضوع مخصوصاً وقتی آشکار می‌شود که در جست‌وجوی به دست آوردن اطلاعات حساسی می‌باشیم.
به طور کلی ساده بودن، روشن و واضح بودن، روان و سلیس بودن، بی‌آزار بودن، در حد وسع و توان پاسخگو برای پاسخ دادن، مرتبط با هدف تحقیق بودن، متغیر و مقیاس‌دار بودن از معیارهایی است که در طرح سؤالات پرسشنامه باید رعایت گردد. رعایت نکردن موارد مذکور ممکن است چالش‌هایی را به وجود آورد که گاهی صدمات جبران‌ناپذیری را به اصل تحقیق وارد نماید.
برای مثال، پاسخ سوال‌های کمی از پاسخ سوال های کیفی دقیق‌تر به دست می‌آیند. زیرا افراد مختلف برداشت‌های متفاوتی از واژه‌های کیفی دارند. برای مثال ممکن است افراد مختلف از کلمات "ساده" و "مشکل" برداشت‌های نسبتاً متفاوتی داشته باشند. بدین معنی، سؤالاتی که به ارزیابی صفات کیفی می‌پردازند باید طوری جمله‌بندی شوند تا حتی‌المقدور از بروز هر گونه ابهامی جلوگیری شود. زیرا در غیر این صورت موجب بی‌حوصلگی و بی‌توجهی پاسخگو شده و حتی ممکن است از تکمیل و ادامه مصاحبه امتناع ورزند به همین دلیل طراحی سؤالات کیفی دقت بیشتری را می‌طلبد.
در پرسشنامه معمولاً دو نوع سوال باز و بسته (1) وجود دارد. هر پرسشنامه می‌تواند شامل یک نوع یا هر دو نوع آن باشد که در زیر اجمالاً بدان پرداخته می‌شود.
سوال باز
این گونه سوال که سوال تشریحی هم نامیده می‌شود، به سوالی گفته می‌شود که پاسخ‌های آن به سادگی قابل پیش‌بینی نبوده و بعضاً نمی‌توان مجموعه پاسخ‌های از قبل پیش‌بینی شده‌ای را برای آن در نظر گرفت. در این نوع سؤالات، پاسخگو را مختار می‌گذارند تا پاسخ خود را به هر شکلی که مایل است تشریح نماید. ماهیت بعضی از سؤالات به گونه‌ای است که باید همواره به صورت باز ارائه شوند. زیرا ممکن است پاسخ های بی‌شمار و عملاً نامحدودی را داشته باشند که برای طراح قابل پیش‌بینی نباشد و نتواند همه آنها را لیست نماید. مثلاً سوال"به نظر شما مهم‌ترین مشکل جامعه امروز ایران چیست؟"سوالی است که حداقل به تعداد پاسخگویان و به تعداد تخصص‌ها می‌توان برای آن پاسخ در نظر گرفت. لذا بسته شدن آن خالی از اشکال نیست و توصیه می‌شود به صورت باز مطرح شود.
به دلایلی که بعداً بیان خواهد شد باید از گنجاندن بیش از یکی- دو سوال باز در پرسشنامه خودداری نمود.
علی‌رغم تاکید بر استفاده کمتر از سؤالات باز، توصیه می‌شود سؤالاتی مانند سن، شهر محل اقامت، تعداد افراد خانوار، قد، وزن و ساعات کار به صورت باز پرسیده شوند. زیرا نوشتن مستقیم پاسخ برای پاسخگو راحت‌تر است تا اینکه گزینه ی مناسبی را پیدا نموده و علامت بزند. منتهی باید به تعداد کافی خانه خالی در نظر گرفته شود تا پاسخ‌ها را بتوانند داخل آن خانه‌ها بنویسند.
منابع بروز خطا در سوال باز از منابع بروز خطا در سوال بسته بیشتر می‌باشد که برخی از آنها به شرح زیر است:
1- چون اکثر پرسشگران فن تندنویسی نمی‌دانند و در بیشتر برگه‌های مصاحبه فضای محدودی برای پاسخ در نظر گرفته شده است، از نوشتن کامل پاسخ‌ها عقب افتاده و ناگزیر اقدام به گزینش بخشی از جواب پاسخگو خواهند کرد. از آنجایی که گزینش‌های مذکور ناخودآگاه سلیقه‌ای می‌باشد، این گزینش‌ها با احتمال بسیار زیاد می تواند موجب و منبع خطا گردد.
2- در بعضی مواقع، برخی از مصاحبه کنندگان فقط پاسخ‌هایی را می‌شنوند که مورد توجه و علاقه آنها بوده و یا در انتظار آن می‌باشند. لذا تمایلی به شنیدن و یادداشت کردن قسمت‌های دیگر پاسخ (آن قسمتی که بدان علاقه ندارند یا در انتظار آن نبوده‌اند) ندارند.
3- گزینش یا شنیدن پاسخ مورد علاقه، نه فقط در مرحله جمع‌آوری اطلاعات صورت می‌گیرد، بلکه به هنگام کد گذاری و استخراج نیز ممکن است به وقوع بپوندد. زیرا اگر پاسخگو در پاسخ خود به چند مقوله اشاره کرده باشد، چون تعداد مقوله‌های قابل کدگذاری عملاً محدود است(هر چند از نظر تئوری، محدودیتی وجود نداشته باشد) کدگذار نیز مجبور به گزینش آنها خواهد شد. بنابراین، آنچه در نظر وی از اهمیت بیشتری برخوردار است، برای کدگذاری انتخاب خواهد کرد.
4- در سوال‌های باز پرسشنامه، فضای خالی یا تعداد خطوطی که برای پاسخ هر سوال در نظر گرفته می‌شود به پاسخگو این امکان را می‌دهد که طول پاسخ را تشخیص دهد و در نتیجه خود به خود پاسخ خویش را به گونه‌ای تنظیم می‌کند که محل در نظر گرفته شده برای آن کافی باشد. هر چند در بعضی از پرسشنامه‌ها عبارت "در صورت نیاز می‌توانید ورقه‌ی جداگانه‌ای را ضمیمه کنید"، به آنها امکان بیشتر نوشتن را می‌دهد.
مزایای سوال باز
1- از مهم‌ترین امتیازات سوال باز، آزادی عمل پاسخگو در جواب دادن است. زیرا پاسخگو به محض درک سوال، ذهنش را فارغ از چارچوب پاسخ‌های از قبل تعیین شده فعال می‌کند، و می‌تواند پاسخ‌های کیفی‌تری را ارائه نماید، بنابراین به محقق این امکان را می‌دهد تا بتواند به اطلاعات بکر پاسخگو دست یافته و استفاده بیشتری نماید.2- پاسخگو می‌تواند تعداد نامحدودی از جواب های بالقوه را انتخاب و بنویسد. بدین ترتیب پراکندگی پاسخ‌ها زیاد است و می‌توان اطلاعات دست نخورده و غیرقابل پیش‌بینی برای محقق به دست آورد.
3- سوال باز برای تحقیقات اکتشافی مناسب‌تر و حتی‌الزامی می‌باشند.
4- به منظور تعیین دامنه ممکن پاسخ‌ها در مراحل ابتدایی فرآیند تحقیق بسیار مفید است.
5- سوال باز احتمال دریافت جواب‌های غیرقابل پیش‌بینی و پیشنهادات غیرمنتظره را افزایش می‌دهد.
6- پاسخ سؤالات باز متنوع‌تر، گسترده‌تر و با اثرات واقعی بیشتری می‌باشد.
7- طراحی سؤال باز بسیار آسان است.
معایب سوال باز
1- چون پاسخگویان از سطوح مختلف آگاهی برخوردارند، ممکن است ماهیت هر سوال به تناسب سطح دانش آنها تغییر یابد. در نتیجه برداشت و درک آنها از سوال مطرح شده با یکدیگر متفاوت باشد. بدیهی است هر کس به تناسب برداشت خود، پاسخ‌های متفاوتی را خواهد داد.2- پاسخ سوال‌ها بر خواننده اثر می‌گذارد. بطوری که دو نفر نمی‌توانند برداشت یکسانی را از یک جواب داشته باشند. لذا حتماً باید یک نفر همه جوابها را بخواند، استخراج و کدگذاری نماید.
3- در سؤالات باز، ممکن است پاسخ‌های نامربوط زیاد به چشم بخورد. یعنی اطلاعات بی‌ربط جمع‌آوری شود و در نتیجه نتوان اطلاعات مورد نیاز را جمع‌آوری نمود.
4- کد گذاری، استخراج، جدول‌بندی و تجزیه و تحلیل و تفسیر آنها دشوارتر است.
5- پاسخگو برای تکمیل سوال باز وقت، تلاش و فکر بیشتری لازم دارد. لذا ممکن است پاسخگو مرعوب شود و از پاسخگویی به سؤالات منصرف شود. در نتیجه کاهش میزان پاسخگویی سؤالات را به همراه داشته باشد.
6- سوال باز هزینه بر و وقتگیرتر است. لذا برای بودجه کم و زمان محدود عملی نیست.
7- وقتی که به یک سوال باز پاسخ داده نشده باشد، نمی‌توان گفت: پاسخ ندادن به دلیل فراموشی یا به دلیل مخالفت با سوال و اعتقاد پاسخگویان بوده است.
8- در صورت زیاد بودن تعداد سؤالات باز، میزان پاسخگویی پرسشنامه شدیداً افت می‌کند.
سوال بسته
سوال بسته سوالی است که پاسخ‌های آن در چند حالت پیش‌بینی شده باشد، به صورت چند جوابی درآمده و پاسخگو ملزم به انتخاب یکی از آنها باشد. نمونه بارز و متداول سوال بسته، تست های چهار جوابی است که امتحان دهنده می‌باید یکی از چهارجواب را علامت بگذارد.به هنگام طرح سوال بسته باید به این نکته توجه داشت که پاسخ باید به اندازه کافی گزینه داشته باشد تا بتواند کلیه پاسخ‌های ممکن پاسخگویان را بپوشاند.
عده‌ای معتقدند که منطقی‌تر به نظر می‌رسد تا تعداد گزینه‌های سوال بسته فرد باشد. زیرا این امکان را به پاسخگو می‌دهد تا در مواقع لازم بتواند پاسخ ممتنع و بی‌طرفانه خود را برگزیند. در مقابل، عده دیگری بر این عقیده‌اند که تعداد حالات زوج برای سوال بسته بهتر است. زیرا پاسخگو را مجبور می‌نماید تا از لاک دفاعی و بی‌طرفانه بیرون آید و درباره سوال مورد بحث نظر مشخصی بدهد. هر چند، گروه نخست استدلال می کنند که واقعاً هنگامی که کسی نظری نداشته باشد و مجبور به انتخاب پاسخی غیرطرفانه شود، از دقت پاسخ‌ها کاسته می‌شود. لیکن برای پرسشنامه‌هایی در مقیاس وسیع‌تر که عقاید و آرای جمع زیادی از افراد را بررسی می‌کنند، نظیر اظهارنظر درباره یک موسیقی یا برنامه تلویزیونی، بهتر است از تعداد حالات زوج استفاده نمود تا از به دست آوردن تعداد زیادی نظر خنثی و ممتنع پیشگیری شود.
به هر حال، هر دو پیشنهاد فوق قابل بحث و بررسی هستند و نمی‌توان یک حکم کلی برای هر نوع سوال بسته‌ای را داد. با این وجود، چه تعداد گزینه‌ها فرد باشد چه زوج، باید نخست درباره شیوه استفاده از آن اندیشید.
ماهیت بعضی از سؤالات به گونه‌ای است که باید همواره به صورت بسته و از پیش کدبندی شده ارائه شوند. برای مثال"جنس افراد" و "وضعیت تاهل افراد" از این قبیل می‌باشد. زیرا اگر سوال باز به صورت "وضعیت تاهل شما در حال حاضر چگونه است؟" مطرح شود، ممکن است پاسخگو بر اثر بی‌توجهی چنین جواب دهد: "خوب" یا "عالی، همانطور که انتظار داشتم" یا بر اثر نامناسب بودن کیفیت ازدواجش پاسخ‌هایی نظیر؛ "از همسرم بپرسید" یا "ناخوشایند" را بدهد.
از آنجایی که در سوال بسته، پاسخ‌های از قبل تعیین شده، جزیی از سوال محسوب می‌شوند، ذهن پاسخگو را محصور می‌نمایند. بنابراین در گزارش استخراج باید به همه موارد گزینه‌های پاسخ هر سوال بسته اشاره شود.
بعضی وقتها، در مورد سؤالات بسته نیز می‌توان همانند سوال باز عمل نمود. بدین ترتیب که ابتدا پرسشگر یا مصاحبه‌گر سوال را از پاسخگو بپرسد، سپس به پاسخگو فرصت پاسخگویی دهد و جواب پاسخگو را در نزدیک‌ترین گزینه و کد مناسب بگنجاند. به دلایلی این روش مناسب‌تر از زمانی است که خود پاسخگو مستقیما سوال را بخواند و گزینه مورد نظرش را پیدا نماید: اول اینکه اگر موارد از قبل پیش‌بینی شده خوانده شود، ممکن است توجه پاسخگو بیشتر معطوف به اولین یا آخرین جوابها یا آسان‌ترین آنها گردد. ثانیاً اگر پاسخگو دیدگاه روشنی درباره سوال مطرح شده نداشته باشد، سوال بسته و از پیش کدبندی شده، مفر کافی و خوبی برای پنهان نمودن ناآگاهی وی در این زمینه است.
سؤالات بسته همانند سؤالات باز دارای مزایا و معایبی است که در زیر به اهم آنها اشاره می‌شود:
مزایای سوال بسته
1- پاسخ دادن به سوال بسته راحت‌تر و سریع می باشد، زیرا پاسخگو نباید فکر کند که چه جوابی را ارائه نماید.2- مقایسه در بین پاسخ‌های سؤال بسته به سادگی صورت می‌گیرد.
3- کدگذاری، استخراج و جدول‌بندی سؤالات بسته آسان‌تر و کم‌هزینه‌تر است.
4- محاسبات آماری، تجزیه و تحلیل و تفسیر سؤالات بسته آسان‌تر و سریع‌تر انجام می‌گیرد.
5- گزینه‌های پاسخ، مفهوم سوال بسته را واضح‌تر می‌سازد.
6- برای مطالعات بعدی آسان و قابل استفاده است.
7- سوال بسته به خاطر محدودن نمودن مجموعه پاسخ‌ها به مقدار قابل توجهی در بودجه، هزینه و زمان صرفه‌جویی می‌کند.
8- سؤالات بسته به دلیل عینیت داشتن، اعتبار و ثبات پرسشنامه را افزایش می‌دهد. منظور از عینیت داشتن سؤالات بسته آن است که سؤال و گزینه‌های آن مطابق میل و دانش افراد قابل تفسیر نباشد.
معایب سوال بسته
1- با گزینه‌های پیش‌بینی شده برای سوال بسته، می توان ایده‌ای را در ذهن پاسخگو زنده و القاء کرد.2- پاسخگو را مجبور به پاسخ‌دهی ساده می‌نماید.
3- بسیاری از گزینه‌ها ممکن است برای پاسخگو مبهم و گیج کننده باشند.
4- وقتی پاسخ مورد نظر در گزینه‌های پیش‌بینی شده وجود نداشته باشد، پاسخگو ممکن است پاسخی را که به آن اعتقادی ندارد، برگزیند. زیرا پاسخ‌ها از دید پژوهشگر مطرح می‌شود، نه از دید همه پاسخگویان.
5- سؤال بسته همواره ذهن پاسخگو را در چارچوب پاسخ‌های از قبل تعیین شده محصور می کند. به عبارتی دیگر، تا حدودی مانع از فعالیت ذهن پاسخگو پیرامون پاسخ سوال می‌شود.
6- امکان دست‌یابی به ایده‌های خوب‌تر و بهتر پاسخگو وجود ندارد.
7- اگر پاسخگو تفسیر دیگری به غیر از گزینه های موجود داشته باشد، نمی‌تواند آن را بیان کند.
8- اشتباهات اپراتوری و تایپی به راحتی انجام‌پذیر است.
9- در انتخاب گزینه‌ها محدودیت وجود دارد.
10- طراحی آن مشکل‌تر است.
در بعضی مواقع، وقتی که محقق قادر نباشد همه گزینه‌های رایج را با اطمینان مشخص نماید، می‌توان علاوه بر گزینه‌های سؤالات بسته، گزینه دیگری مثل "سایر.... نام ببرید" را به گزینه‌های پاسخ بیفزاید. به این نوع سوال، گاهی سؤال نیمه بسته هم گفته می‌شود. (2) اینگونه سؤالات عمدتاً نقاط ضعف و معایب هر دو نوع سوال باز و بسته را کمتر می‌کند و مزایای آن مضاعف می‌باشد. زیرا به پاسخگو این امکان را می‌دهد تا علاوه بر گزینه‌های موجود از قبل پیش‌بینی شده، نظرات خود را در خارج از چارچوب دامنه پاسخ ها بیان نماید. اما چون به هنگام استخراج و تجزیه و تحلیل، وقتگیرتر و مشکل‌تر از سوال بسته می باشد، بهتر است این گونه سؤالات (نیمه بسته) در مرحله اجرای طرح مقدماتی (قبل از اجرای مطالعه اصلی) مورد توجه بیشتری قرار گیرد تا بتوان از آن در مرحله اصلاح و تجدید نظر پرسشنامه، همه پاسخ‌های ممکن را به طور جامع پیش‌بینی نمود و آنها رابه سؤالات بسته تبدیل کرد.
پی‌نوشت‌ها:
1- برخی از منابع، ترکیبی از سوال باز و بسته را یک نوع مستقل در نظر می‌گیرند و در نتیجه به نوع سوال را مطرح می‌نمایند.
2- هر چند توصیه می‌شود: به جز در موارد محدود، حتی‌الامکان از قرار دادن چنین گزینه‌ای پرهیز شود. زیرا ممکن است موجب از دست دادن اطلاعات زیادی شود.
صانعی، دکتر سید حسن؛ (1388)، فنون تحقیق: پرسشنامه، تهران: انتشارات اندیشمند، چاپ اول.
