ابن بطوطه

جهانگردي كه در قرون وسطي از اصفاهان ديدن كرده است .
كشور پادشاهي مغرب ( مراكش ) كه منتي اليه شمال غربي آفريقا واقع است از ديرباز با كشور ما روابطي دوستانه داشته است با ديد شاهنشاه آريامهر از كشور مغرب و ديدار قريب‌الوقوع اعليحضرت سلطان حسن دوم پادشاه آن كشور از ايران تجلي نويني از اين روابط مودت آميز است مقاله زير بدنبال بازديد محمد الفاسي رهبر حذب استقلال مغرب كه چندي پيش از كشور ما و آثارباستاني اصفهان ديدن نمودند نوشته شده است .

سخني چند راجع به ابن‌بطوطه

از ديار مغرب اقصي يعني قسمتي از دنياي معلوم امروز كه مراكش نام دارد و در شمال غربي قاره آفريقا واقع است مقارن 662 سال پيش از بين مردم يكي از شهرهاي آن به نام طنجه سياحي برخاست و بعشق جهانگردي با وسائل آن روز بمسافرتهايي دور و دراز دست زد . نام اين سياح ابن بطوطه است و او در زماني كه بيش از 20 تا 22 سال نداشت مسافرت شگرف خود را آغاز كرد. وي قريب 28 سال به سير و سياحت و كسب دانش و معرفت و مطالعه در آفاق وانفس پرداخت و در اين مسافرتهاي طولاني يا با پاي‌پياده طي طريق ميكرد و يا از وسائل حمل و نقلي كه بزرگان و مشاهير و اشخاص سرشناس براي وي فراهم ميكردند استفاده مينمود عشق بسفر و ديدن اقوام و اقاليم گوناگون چنان در اين جهانگرد شدت داشت كه وي با وسائل موجود هفت قرن پيش توانست خود را به پكن و روسيه و از آنجا به قلب آفريقا برساند ا بن بطوطه در دوران 27 سال مسافرت خود لااقل چهل بار ازدواج كرد و پس از بازگشت به طنجه مدت 23 سال ديگر نيز بزندگي ادامه داد .
بخلاف ماركوپولو سياح معروف ونيزي كه 50 سال قبل از ابن بطوطه عازم مشرق زمين شده بود ابن بطوطه نه تاجر بود و نه سفير بلكه در ابتدا يكي از طلاب علوم معقول و الهيات بود كه مصمم شده بود با پاي پياده بمكه مسافرت كند و در آنموقع 21 سال داشت . در اين مسافرتها اشخاص مختلفي از دختر امپراطور روم شرقي گرفته تا يكي از دزدان دريايي بنگاله باو وسيله حمل و نقل دادند . در نزديكي دهلي سياه‌پوستي او را بر پشت خويش حمل ميكرد و ابن بطوطه در آنحال در خواب خوش فرو رفته بود . ابن بطوطه در اسكندريه از شهرهاي مصر برهان‌الدين اعرج دانشمند و زاهد معروف را ملاقات كرد . اعرج به او ميگويد چنين ميفهمم كه شوف و علاقه وافري به ديدن ممالك مختلف داري در اينصورت بايد از فريد‌الدين برادر من در هندوستان و قطب‌الدين برادر ديگرم در چين ديدن كني و هنگامي كه ايشان را ملاقات كردي سلام مرا بآنها برساني . ابن بطوطه در يادداشت‌هاي خويش شرح كامل مسافرتهاي خود را نگاشته و در باره تجارت و خورد و خوراك مردم و بخصوص راجع بزنان شرح جامعي نقل كرده است . وي براي اولين مرتبه كه در آفريقا چشمش به درخت تنبول ميافتد منظره درخت در او تاثير عميقي ميبخشد . نوشته است كه منظره اين درخت شخص را به حال وجد و نشاط ميآورد . ابن بطوطه در كنار درياي سياه سوار بركشتي شد ولي سخت مريض شد و از طرف ديگر نزديك بود غرق شود ولي بهر زحمتي بود
خود را به شبه جزيره كريمه رسانيد و از آنجا بوسيله گاريهاي كندرو و يا اسبهايي كه حكام محلي در اختيار او ميگذاشتند عازم مسكو شد . خيلي ميل داشت باز هم به نواحي شمالي‌تر برود و ببيند آيا راست است كه در آن نواحي در فصل زمستان تقريبا تمام 24 ساعت شب است ولي باو گفتند كه وسائط نقليه براي آن نواحي نيست مگر سورتمه‌هايي كه سگان قوي هيكل قطبي آن را ميكشند اما ابن بطوطه حاضر به اين مسافرت نشده و ميگويد من سوار سگ نميشوم .
ابن بطوطه سپس بهندوستان رفته و از آنجا با يك كشتي عازم چين ميشود و در آنجا برادر برهان‌الدين زاهد اسكندريه را ملاقات ميكند وقتيكه ابن بطوطه بشهر خنسا (كينگ سه ) ميرسد 55 سال از فوت سعدي شيرازي گذشته بود ولي اشعار شيخ شيراز را ملاحان چيني هنگام سفر و يا تفرج روي دريا ميخواندند .

مسجداشتركان

ابن بطوطه مينويسد امير شهر (قورتاي ) ما را بخانه خود مهمان كرد و جشني ترتيب داد . سه روز مهمان او بوديم سپس پسر خود را با ما بگردش بخليج فرستاد .
بر سفينه‌أي سوار شديم پسر امير در سفينه ديگري سوار بود و از اهل طرب و موسيقي جمعي را همراه داشت .
اين سازندگان بچيني و عربي و فارسي مينواختند اما پسر امير به آواز فارسي عشقي مخصوص داشت و آهنگي باين زبان ميخواندند و من چون چندين بار بلحني كه ميخواندند گوش دادند آن را ياد گرفتند . ابن بطوطه نوشته است كه آنها چنين ميگفتند :
تا دل بمهرت داده‌ام در بحر فكر افتاده‌ام
چون در نماز استاده‌ام گويي بمحراب اندري
ابن بطوطه پس از گردش در سراسر چين بافريقاي شمالي باز ميگردد و در عرض راه چند تن از زنان سابق و فرزندان خود را ميبيند و سپس عازم جنوب اسپانيا ميشود و پس از ورود بمراكش چون وسيله آماده و مهيا بود سفري نيز بقلب آفريقا ميكند و سرانجام هنگامي كه 50 سال داشت دست از سفر باز كشيد و در طنجه مقيم شد تا در 73 سالگي بدرود حيات گفت .

ورود ابن بطوطه بشهر اصفهان

ابن بطوطه در مسافرت خود به ايران از طريق بصره و آبادان و شوشتر و ايذه و لنجان بشهر اصفهان وارد شده است لنجان از نواحي پربركت اصفهان است كه زاينده رود از آن ميگذرد و به دو قسمت لنجان عليا و سفلي تقسيم ميشود : مركز لنجان عليا و مركز لنجان سفلي فلاورجان است كه پلي تاريخي نيز از عهد صفويه دارد . ابن بطوطه در لنجان سفلي از آبادي بزرگي كه اشترگان (اشترجان) نام دارد و بهنگام ورود وي شهري آباد و معتبر بوده است گذشته است .
مسجد اشترگان بناي معروف قرن هشتم هجري كه ابن بطوطه آن را ديده است
اشترگان كه امروز آنرا اشترجان مينامند دهكده‌ايست كه در چهل كيلومتري جنوب غربي اصفهان در بلوك لنجان واقع شده و يك جاده اسفالته خوش منظره كه از باغات و مزارع و مناظر كوهستاني احاطه شده آنرا بشهر اصفهان اتصال ميدهد و در مدت كمتر از يكساعت ميتوان از اصفهان بآن محل رفت در اين دهكده مسجد باشكوهي وجود دارد كه در اواخر سلطنت سلطان محمد اولجايتو بوسيله يكي از بزرگان محل بنام محمدبن‌محمودبن‌علي اشترجاني بنا شده است وي پس از الجايتو از موستوفيان و منشيان بزرگ جانشين وي سلطان ابوسعيد بهادر خان بوده است و مدتها وزرات امير سونج از امراي مشهور اورا بعهده داشته است . مترجم رساله محاسن اصفهان حسين‌بن محمد بن ابي الرضا علوي آوي در ذكر پنجم از كتاب (محاسن) از باني مسجد اشترگان بنام : صاحب مغفور سعيد فخرالدوله والدين محمدالاشترجاني طاب ثراه با تجليل تمام نام ميبرد و ميگويد كه در غمخوارگي زير دستان و دلبستگي باحوال بيچارگان دقيقه أي فروگذار نكرده و خواب خوش را بر خود حرام كرده بود و چون مردم لنجان از ظلم و جور حكام اصفهان بدو شكايت ميبردند با موافقت پادشاه وقت حكومت لنجان را شخصا بعهده گرفته همت بر ضبط و اتساق امور مصروف گردانيد و در زمان او عدل و داد جانشين ظلم و جور شد .
و اين است كتيبه تاريخي مسجدي كه محمد اشتر جاني در اشترگان بنا كرده است:
(( امر ببناء هذا المسجد المبارك الصاحب الاعظم ملك الوزرا في العالم فخر الدنيا و الدين محمد بن محمود بن علي الاشترجاني )) و در كتيبه سر در شرقي مسجد سال ساختمان آن (715هجري) بشرح زير آمده است :
((بسم‌الله الرحمن الرحيم و ان المساجد لله فلا تدعوا مع‌الله احدا في سنته خمس عشره و -
سبعئمائه ))
ساختمان اين مسجد كه از لحاظ معماري و تزئينات فراوان گچ بري بهيچوجه متناسب با موقع امروزي دهكده اشترگان نيست به خوبي ميرساند كه در 672 سال پيش كه ساختمان آنرا پايان داده‌اند در مركز شهري بزرگ و پرجمعيت واقع بوده است و ابن بطوطه 660 سال پيش و درست دوازده سال پيش از اتمام ساختمان آن در زمانيكه سلطنت ممالك محروسه ايران با سلطان ابوسعيد بهادر خان بوده است باين شهر وارد شده و از مسجد آن ديدن كرده است .
ابن بطوطه در اين باره چنين مينويسد :
((….. پس مسافرت ما در زمين پهناور و پر آبي آغاز شد كه از مضافات شهر اصفهان بشمار ميرود و در اين طريق نخست بشرح اشترگان رسيديم اشترگان شهري است نيك و پر آب و داراي باغها . مسجد زيبائي نيز دارد كه آبي از وسط آن ميگذرد )) جوي آبي كه ابن بطوطه از آن نام ميبرد هم اكنون بيرون از مسجد در مقابل سر در باشكوه تاريخي آن جريان دارد و نويسنده اين مقاله بكرات از آن ديدن كرده است .

ابن بطوطه در راه اصفهان

ابن بطوطه مينويسد: سپس بشهر فيروزان رفتم كه شهري كوچك است و نهرها و باغها و درختها دارد . بعد از نماز عصر بود كه باين شهر رسيديم و مردم براي تشييع جنازه‌أي به بيرون شهر آمده بودند از پيش وپس جنازه مشعلها افرخته بودند و بدنبال آن شيپورها ميزدند و مقنيان آوازهاي طرب‌انگيز ميخواندند . ما از كار آنان در شگفت شديم و يك شب در آنجا مانديم و فردا به قريه فيلان رفتيم .
فيلان قريه بزرگي است كه روي رودخانه عظيمي ساخته شده و در كنار آن مسجد بسيار زيبايي وجود دارد و از زمين تا داخل مسجد پله ميخورد و اطراف را باغها فراگرفته است . آن روز را نيز از وسط باغها و آبها و ديه هاي زيبا كه برجهاي كبوتر زيادي در آنها ديده ميشود بسير خود ادامه داديم و پسين روز بشهر اصفهان رسيديم .

ابن بطوطه در اصفهان

سپس ابن بطوطه بشهر اثفهان وارد شده است و در مورد اين شهر چنين مينويسد :

ساختمان ارامگاه علي بن سهل

(( اصفهان كه از شهرهاي عراق و عجم است شهري بزرگ و زيبا است ولي اكنون قسمت زيادي از آن در نتيجه اختلافاتي كه بين سنيان و شيعيان آن شهر بوقوع مي‌پيوندد بويراني افتاده. اين اختلافات هنوز هم ادامه دارد و مردم آن شهر دائم در منازعه و كشتار بسر ميبرند. ميوه در اصفهان فراوان است از جمله زردآلوي بي‌نظيري كه قمرالدين ناميده ميشود و آنرا خشكانيده ذخيره ميكنند. هسته اين زردآلو شيرين است. ديگر از ميوه‌هاي اصفهان به آن شهر است كه نظيرش در هيچ جا پيدا نميشود.
به اصفهان بسيار خوش‌طعم و بزرگ است. ديگر از ميوه‌هاي اين شهر انگور عالي و خربزه عجيبي است كه غير از بخارا وخوارزم درهيچ جاي دنيا مثل و مانند ندارد.
پوست اين خربزه سبز رنگ است و داخل آن قرمز و آنرا ميشود نگاه داشت مانند شريحه كه در بلاد مغرب نگاه ميدارند.
اهالي اصفهان مردمي زيبا روي‌اند. رنگ “ان سفيد و روشن و متمايل بسرخي است. شجاعت و نترسي از صفات بارز ايشان ميباشد.
اصفهانيها مردماني گشاده دست‌اند. همچشمي و تفاخري كه ميان آنان در مورد اطعام و ميهمان‌نوازي وجود دارد منشاء حكايات غريبي شده‌است.

منار طوقچي ازآثار قرن هشتم هجري

مثلا اتفاق ميافتد كه يك اصفهاني رفيق خود را دعوت ميكند و ميگويد بيا برويم نان و ماست با هم بخوريم ولي وقتي او را به خانه ميبرد انواع غذاهاي گوناگون پيش او ميآورد و اصفهانيها باين رويه خود مباهات زياد ميكنند. هر دسته از پيشه‌وران اصفهان رئيس و پيش‌كسوتي براي خود انتخاب ميكنند كه او را ( كلو ) مينامند دسته‌هاي ديگر هم كه اهل صنعت و حرفه هستند بهمين نحو روسائي براي خود بر ميگذينند. جوانان مجرد اين شهر جمعيت‌هائي دارند و بين هر يك از گروه‌هاي آنان با گروه ديگري رغابت و همچشمي برقرار است.
ميهمانيها ميدهند و هرچه ميتوانند در اين مجالس خرج ميكنند و محفلي عظيم با انواع غذاهاي مختلف فراهم ميآورند. حكايت ميكردند كه يكي از اين دسته‌ها دسته ديگر را بميهماني خوانده و غذاي آنان را با شعله شمع پخته بود دسته ديگر كه خواسته بود تلافي بكند در دعوتي كه متقابلا بعمل آورده بوده براي تهيه غذا بجاي هيزم حرير مصرف كرده بود. ))

رهبر حزب استقلال مغرب در آرامگاه علي بن سهل
آرامگاه علي‌بن سهل

در انتهاي محله طوقچي و در آن طرف حصار قديم اصفهان كه اكنون قطعه ديواري از آن باقيست بفاصله كمي در پشت خندق شهر جائيكه در زمان سلجوقيانمحله ( فلفلچي ) ناميده ميشده و از محلات پر جمعيت اصفاهان بوده آرامگاه علي‌بن سهل واقع شده است. از قبه و ضريح علي‌بن سهل كه از بزرگان و عرفاي قرن هشتم هجري بوده است با وجود موقوفات فراوان آن فعلا اثري باقي نيست و سالهاست كه اين بناي مشهور اصفهان بويراني گرائيده و آنچه از آن فعلا بر جاي مانده است اطاق محقر خشت و گلي است كه جديدالبنا ميباشد و اطرلف آنرا عراضي زراعتي فرا گرفته است .

بناي منارجنبان

عارف مشهوري كه در اين قبه مدفون است بنا بضبط حافظ ابو نعيم ( ابوالحسن بن سهل بن محمد بن ازهر اصفهاني است ) كه از مردم اصفهان و از بزرگان و اعلام صوفيه بشمار ميرفته و در زمان خود و همچنين پس از مرگش شهرت بسزائي داشته است چنانكه تا اين زمان نيز مردم اصفهان و سلسله صوفيه آرامگاه او را بنظر احترام و تجليل مينگرند و با توصل باو حاجات خويش را ميطلبند
شمس‌الدين – تاج‌الدين محمود – شهاب‌الدين علي‌الرجا – امام شهاب‌الدين – ابي حفض عمر بن محمد بن عبدالله سهروردي – شيخ كبير زياءالدين ابوالنجيب سهروردي – عموي امام وحيدالدين عمر – پدر او محمد بن عبدالله معروف بعمويه – شيخ اخي فرج زنجاني – شيخ احمد دينوري – امام منشاط دينوري – شيخ علي‌بن سهل صفدي – ابوالقاسم جنيد – سري سقطي – داود طائي – حسن بسري – اميرالمومنين علي بن ابيطالب )).
آيا در زمان ابن بطوطه منار جنبان اصفهان شهرت امروزي خود را داشته است ؟
چنانكه ذكر شد ابن بطوطه در سال 727 هجري در اصفهان بوده است و از طرفي ميدانيم كه بقعه منار جنبان كه در قريه كارلادان در هفت كيلومتري مغرب اصفهان واقع است در سال 716 هجري پس از وفات عمو عبدالله كارلاداني بر روي آرامگاه او بنا شده است . در وفات عمو‌عبدالله در سال 716 نيز هيچگونه ترديدي نيست و ما عين كتيبه سنگ مزار او را ذكر ميكنيم :
((هذا قبرالشيخ الزاهد البارع المتورع السعيد المتقي عمو عبدالله بن محمود سقلا رحمت‌الله عليه و نور في السابع عشر من شهر ذي حجه سنه ست عشره و سبعئمائه)) .
بنابراين ابن بطوطه درست يازده سال پس از وفات عمو عبدالله بقعه منارجنبان را ديده است و در حاليكه او از منارجنبان بصره در سفرنامه خود ياد كرده است مي‌نويسد كه مسجد علي (ع) در بصره هفت مناره دارد كه يكي از آنها متحرك است و خود ابن بطوطه حركت اين مناره را شخصا آزمايش كرده معذلك بهيچوجه از منارجنبان اصفهان كه شهرت آن امروز عالمگير شده نامي نميبرد . در اينمورد چگونه ميتوان اظهار نظر كرد به نظر نويسنده اين مقاله چنين ميرسد :
1 – ممكن است در زمان اقامت ابن بطوطه د راصفهان با آنكه يازده سال از مرگ عمو عبدالله ميگذشته است هنوز بقعه آرامگاه وي بنا نشده بوده ولي اين مطلب خيلي بعيد بنظر ميآيد و تصور آن هم مشكل است زيرا عمو عبدالله مرد زاهد بارع و متورع مشهوري بوده كه در محل معروفيت و مقبوليت تمام داشته و يقينا تا يك سال پس از فوت او دست بكار ساختن اين بقعه شده بوده‌اند و در ايام اقامت ابن بطوطه در اصفهان اين بقعه وجود داشته است .
2 – چنانكه معماران معمر محلي اصفهان از نظر فني به نگارنده نظر داده‌اند ساختمان مناره‌ها مدتي بعد از براي بقعه باين اثر تاريخي الحاق شده است و اين مطلب با توجه بسفرنامه دو جهانگرد معروف يكي ابن بطوطه در قرن هشتم هجري كه مطلقا از منارجنبان اصفهان چيزي ذكر نميكند و ديگري شواليه شاردن فرانسوي كه سفرنامه او راجع به اصفهان بسيار جالب است و سه قرن ونيم پس از ابن بطوطه در اواخر سلطنت شاه عباس دوم و اوايل سلطنت شاه سليمان صفوي در اصفهان ميزيسته و با آنكه دقيقا اصفهان را توصيف ميكند به همه آثار ارزنده معماري و جالب شهر را از كاخها و پلها و مساجد و معابر و تكايا و بازارها و كليساها و حتي منازل معروف مناره‌ها را ذكر ميكند بهيچوجه از منارجنبان اصفهان مطلبي بيان نميكند بايد به آن دسته از معماران مجرب قديمي اصفهان كه به نگارنده گفته‌اند مناره‌هاي بناي منارجنبان مدتي پس از ساختمان بقعه اصلي به اين بنا الحاق شده است حق داد و گفته آنها را تا اين حد كه ممكن است در آخر سلطنت صفويه اين مناره‌ها ساخته شده باشند تاييد كرد . بديهي است اظهار نظر منطقي و مستدل ديگران و كشف نوشته تاريخي و مستندي در آينده شايد بتواند موضوع را آشكارتر نمايد .

پاورقي‌ها :

1 – سفرنامه ابن بطوطه چاپ تهران صفحه 189 و 190 .
2 – هم اكنون اين ناحيه به نام سهر و فيروزان ناميده ميشود .
3 – مقصود زاينده رود اصفهان است .
4 – سال چهارم مجله يادگار شماره هشتم صفحه 19 .
5 – هرز ميخ يا هزار ميخ و هزار ميخي نوعي از جامه درويشان بوده است كه بخيه بسيار بر آن ميزده‌اند و پولكدوزي هم ميشده است و در ادبيات و شعر فارسي به كنايه از آسمان پر ستاره نيز بكار برده شده است مانند اين شعر جمال‌الدين ‌سلمان كه ميگويد :
دو توبي فقرا جامه‌ايست كز عظمت هزار ميخي افلاكش آستر يابي
يا در اين شعر خاقاني كه ميگويد :
بركش ميخ غم ز دل پيش كه صبح بركشد اين خشن هزار ميخ از سر چرخ چمبري
( روجوع شود به برهان قاطع ذيل لغت هزار ميخ ) .
6 – طاقيه نوعي از كلاه بلند و تاجدار است .
7 – ابن جزي در صحت ترتيب رجال اين سند اشكال كرده است .
8 – رجوع شود به سفرنامه ابن بطوطه چاپ تهران صفه 177 .
9 - Jean Chardin

---

معرفي سايت مرتبط با اين مقاله