کتابداری ایران: گذشته، حال و آینده

● مقدمه

آموزش کتابداری و اطلاع رسانی در ایران را باید در گذشته ی کتابخانه های این سرزمین جستجو کرد. در این صورت باید پذیرفت که آغاز این نوع آموزشها همراه با تاسیس اولین کتابخانه ها یا به تعبیر درست تر برپایی اولین مجموعه ها بوده است.
اکنون ما مفهوم دیگری را از کتابخانه ها دنبال می کنیم که در گذشته مرسوم نبوده. با پذیرش این فرض، تاریخ آموزشهای کتابداری به مفهوم اداره مجموعه ها را که البته حفاظت و نگهداری رکن اساسی آن را تشکیل می دهد باید به دوران دور یعنی زمان هخامنشیان (۶۴۰ق.م- ۳۳۸ ق.م) نسبت داد. ادامه این آموزشها را باید در کتابخانه های ساسانیان (۲۴۲م.- ۳۱ق.) و به ویژه در کتابخانه دانشگاه جندی شاپور دنبال نمود(۳ :۲۶)

● تعریف مسئله

در قرن نوزدهم که دوران رشد کتابداری و نظریه های آن در ایالات متحده و انگلستان بود. قاجاریان بر ایران (۱۱۹۳- ۱۳۴۴ق.) حکومت می کردند. که نه اندیشه توسعه ملی دارند و نه در فکر آنند که در رقابت های بین المللی برای توسعه و نوآوری شرکت کنند. آنها حتی در مقابل اندیشه های نو که در اقدامات کسانی مانند قائم مقام فراهانی و امیرکبیر تجلی می یافت ایستادگی می کردند. بدین ترتیب در ایران قرن نوزدهم و نیمه قرن بیستم، نواندیشی سیاسی که مقدمه و زیربنای توسعه اجتماعی و فرهنگی بود متوقف شد. لذا نمی توان انتظار داشت در چنین شرایطی کتابخانه های ایران فراتر از کتابخانه سلطنتی کاخ گلستان رود و استفاده کنندگانی به جز شاه و دربار قاجار داشته باشد.
در همین دوران کتابخانه های عمومی در ایالات متحده رشد می یابند و شرایط اجتماعی و فرهنگی مناسب ظهور کتابداری حرفه ای و تاسیس دانشکده های کتابداری می شود.

● دوران پهلوی

ایران دوران حکومت پهلوی اول (۱۳۰۴- ۱۳۲۰ش.) از طریق زور و فشار، برای توسعه زیر ساخت های فنی، اقتصادی و فرهنگی مانند کارخانه‌ی نساجی، راه آهن سراسری، بانک ملی دگرگونی در جامعه نیمه فئودالی مواجه است. همراه با این تحولات، نظام آموزشی کشور به ویژه آموزش ابتدایی نیز متحول شد. وزارت فرهنگ برای ایجاد و تداوم نظام مذکور تاسیس شد. تاسیس وزارتخانه فرهنگ شرایط بنیان نهادن کتابخانه ملی را به وجود آورد؛ بدون اینکه جامعه کتابداری ایران هنوز با ایده های کتابداری نوین آشنا شده باشد.(۴ :۲۷)
نخستین دوره آموزشی کتابداری در سال ۱۳۱۸ در دانشسرای عالی که بعدها به دانشگاه تربیت معلم تغییر نام داد برگزار شد. در میان مدرسان این دوره ، که ترکیبی از استادان دانشکده تهران و کتابشناسان آگاه به نسخه های خطی بود. محسن صبا که کتابداری نوین را در فرانسه آموخته و در سال ۱۳۱۵ به ایران بازگشته بود. هر چند این دوره آموزشی با نفوذی که کتابداران سنتی در ایران داشتند، برنامه آموزشی محدودی داشت و موفق به آموزش جنبه های مختلف علوم کتابداری نگردید. ولی فرصتی بود که صبا شرکت کنندگان دراین دوره را با نظریه های کتابداری نوین که در فرانسه آموخته بود آشنا نماید(۳: ص.۲۶-۲۸)..
اولین کتاب فارسی در زمینه کتاب و کتابداری را دکتر محسن صبا با عنوان اصول فن کتابداری و تنظیم عمومی و خصوصی در سال ۱۳۳۲ تالیف و در دانشگاه تهران منتشر شد.
در همین دهه (یعنی در دهه سی شمسی) تنها در سال ۱۳۳۳ ایرج افشار جزوه ای با نام (کتابشناسی ایران) تهیه و تنظیم کرد که به پیوست فرهنگ ایران زمین منتشر شد.در دهه چهل شمسی شاهد رشد و تولید منابع کتابداری در ایران شدیم(۸).
با ایجاد مرکز خدمات کتابداری در سال ۱۳۴۷ و نیاز به منابع فارسی برای انجام دادن روند فهرست نویسی و رده بندی برای کتابهای فارسی و عربی از منابع مورد نیاز تهیه و تدوین شد و در این دهه اولین نشریات کتابداری ایران منتشر کرد.

● دوران پس از انقلاب اسلامی

پس از انقلاب اسلامی، دولت موقت، مردم ایران را، به ویژه کارکنان بخش عمومی و خصوصی را برای سازندگی فراخواند. دانشگاهها نیز شامل این فراخوان شدند و درهای دانشگاه برای ادامه فعالیتهای آموزشی و پژوهشی گشوده شد و گروههای کتابداری در تهران و شهرستان ها به ویژه آنهایی که در سطح فوق لیسانس فعالیت می کردند و از کمک استادان خارجی بهره می بردند. با مشکل کمبود و حتی نبود استاد مواجه شدند. از همه دشوارتر وضعیت گروه کتابداری دانشگاه اهواز بود که با رفتن دو نفر عضو هیئت علمی امریکایی که اعضای یک خانواده بودند، با تعطیلی موقت مواجه گردید. بعد از این گروه، گروه های کتابداری دانشگاههای شیراز، الزهرا و علوم پزشکی ایران با دشواری زیادی از نظر ارائه کار مواجه شدند.
گروه های مذکور مجبور بودند با حداقل عضو هیئت علمی، و بهره گیری از مدرسانی که بیشتر آنها در استخدام سازمان های حرفه ایی کتابداری و کتابخانه ها بودند به کار خود ادامه دهند.
در دهه شصت با ادغام مرکز خدمات کتابداری در کتابخانه ملی ابزارهای اصلی فهرست نویسی و کتابشناسی ملی با اصول علمی منظم تری تهیه و تدوین شد. در این سالها سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی( سمت) که مسئول تهیه و تدوین کتابهای علوم انسانی دانشگاهها است با ایجاد کمیته کتابداری، نسبت به تهیه و تدوین کتابهای فارسی کتابداری اقدام کرد که اولین ثمره آن در سال ۱۳۷۴ منتشر شد. (۳: ص.۳۰)
در سال ۱۳۶۵ علی رغم اینکه هنوز تعداد زیادی از کتابخانه ها به ویژه کتابخانه های دانشگاهی و اختصاصی، نظام کتابخانه های خود را نظام های دستی به رایانه ای تغییر نداده بودند و همچنین امکانات رایانه ای شدن به طور مطلوب در اختیار بسیاری از کتابخانه ها نبود، کمیته برنامه ریزی ضرورت توجه به موج جدید را که فناوری های نوین اطلاعاتی موجب شده بود احساس نمود. همچنین درباره تغییر وضعیت کتابخانه ها و تنوع آنها اندیشیده شده بود(۳: ص.۲۶-۲۸).
بر مبنای چنین پیش فرض هایی، کمیته برنامه ریزی کتابداری برنامه دوره کارشناسی ارشد را در چهار گرایش کتابخانه های عمومی، دانشگاهی، آموزشگاهی و اطلاع رسانی که در واقع همان کتابخانه های اختصاصی باشد تدوین نمود.

● کتابداری نوین

اکنون، کتابخانه ها می توانند بخشی از اطلاعات مورد نیاز مراجعان خود را مستقیماً از شبکه های موجود، به ویژه اینترنت، به صورت رایگان بدست آورند، گر چه روز به روز میزان دسترسی کتابداران به اطلاعات بیشتر خواهد شد، اما میزا ن کنترل آنها بر آثار کتابشناختی کاسته خواهد شد، زیرا هر شخصی یا سازمان (با هر هدفی که دارد) به راحتی و بدون هیچ حد و مرزی، می تواند اطلاعات تولید شده توسط خود یا اطلاعات دیگر را برای دسترسی دیگران وارد شبکه ها کند.(۱ :۲۹و۵۴)
با ورود رایانه به عرصه کتابخانه ها تحولات مثبتی در شیوه های ذخیره و سازماندهی منابع اطلاعاتی به وجود آمده به صورتی که برخی از امور دستی از فهرست کارهای کتابخانه ها حذف شد. کتابداران نیز ناچار شدند. مهارتهای لازم برای استفاده از رایانه ها را فرا گیرند. ورود طرح فهرستنویسی ماشین خوان (مارک MARC)و گسترش بنگاههای کتابشناختی تحول بزرگی در کار فهرست نویسی و تبادل داده های کتابشناختی به وجود اورد. در ایران نیز چنین تحولی اغاز شده و به تدریج کتابخانه های دانشگاهی و تخصصی وارد مرحله عملی استفاده از برنامه های رایانه ای شده اند، در عین حال، کتابداران عموماً مشکلات زیادی در پیاده سازی نظامهای رایانه ای و استفاده موثر از آنها دارند. تعداد کتابها و مقالات تالیفی و یا ترجمه شده در این زمینه ها و در نتیجه اطلاعات مدرسان کافی نیست به همین دلیل کتابداران و مدرسان کتابداری نقش موثری در طراحی و توسعه نرم افزارهای داخلی نداشته اند.
از سال ۱۳۷۷، گروه کتابداری دانشگاه فردوسی اقدام به افزودن درس خاصی در زمینه نظامهای رایانه ای کتابداری کرده است. و دانشجویان عملاً با چند نرم افزار داخلی و خارجی کار می کنند. و به تجزیه و تحلیل ساختار آن می پردازند(۶ :۵۱)

● تاثیر فناوری جدید

رابطه انسان و محیط در عصر فناوری رایانه و شبکه ها بسیار گسترده تر، متنوعتر، سریعتر، در عین حال پیچیده تر شده است. این کیفیت در کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی که فن آوری را برای خدمات بهتر به کار گرفته، نیز صادق است. امروزه دیوارهای کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی برداشته شده، مرزهای اطلاعاتی آنها از میان رفته و یا در حال کم رنگ شدن است، محیط اطلاعاتی به مدد فن آوری نوین گسترش یافته و دسترسی انسان به اطلاعات در هر جا که باشد به راحتی امکان پذیر شده است، فن آوری نوین سازماندهی، ذخیره، بازیابی اطلاعات و حتی مفهوم اطلاع رسانی را متحول ساخته است.
امروزه بخش مهمی از منابع اطلاعاتی به ویژه منابع مرجع، مانند: دایره المعارف، انواع واژه نامه ها، اطلسهای جغرافیایی و جز آن و پایگاههای اطلاعاتی، مانند چکیده نامه کتابداری و اطلاع رسانی Lisa به شکل الکترونیکی و ...منتشر می شوند. فهرستهای انتشارات مواد الکترونیکی جای خود را در بخش سفارشات باز کرده، آگهیهای تبلیغاتی مربوط به همین مواد به وفور در مجلات به چشم می خورد.
اضافه شدن غرفه های جدیدی بنام مواد و خدمات اطلاع رسانی به نمایشگاه بین المللی کتاب تهران بیانگر وجود چنین تحولاتی است. منابع الکترونیکی، که به صورت دیسکت، لوح فشرده و مواد چندرسانه ای و مانند آنها هر روز به بازار ارایه می شود، هم به لحاظ حجم، فضا و تجهیزات مورد نیاز، امر بازنگری در سیاستهای مجموعه سازی کتابخانه ها را ضروری ساخته است. وجود مجله های الکترونیکی (که فهرست آنها در کتاب اولریخ Ulrich آمده است) و یا پایگاههای که متن کامل مقاله ها را به صورت الکترونیکی در بردارند.(مثل پایگاههای موجود در Dialog) همچنین وجود شبکه های اطلاع رسانی الکترونیکی پیوسته تحولات زیادی را در امر فراهم آوری مواد موجب شده است. کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی اکنون با استفاده از انواع شبکه های محلی، ملی و جهانی (مثل اینترنت) قادرند اطلاع مورد نیاز مراجعان خود را فراهم آورند و از سفارش و خرید بسیاری از منابع بی نیاز گردند، امری که تا چند سال پیش میسر نبود.

● فن آوری در کتابخانه ها در آینده

پدیده های الکترونیکی زندگی بشر را به طور کلی دگرگون کرده و رؤیای ادارات بدون کاغذ را به واقعیت نزدیک کرده است. در چنین محیطی همه چیز در حال دگرگونی است؛ ابزارها؛ روش ها، شکل ها، وظایف و کارکردها، دیری نخواهد پایید که شرکت های مجازی در همه جا ظهور خواهند کرد. و افراد از طریق پایگاههای وب در فعالیتهای اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی شرکت خواهند داشت. امروزه زمانی صحبت از"تجارت الکترونیکی" مشتریان الکترونیکی و بالاخره "دولت الکترونیکی"(E - Government) می شود که رابطه شهروندان و دولت از طریق خطوط پیوسته انجام می گیرد(۵ :۱۰۵)
پیشرفتهای دنیای کنونی کتابخانه ها را نیز دگرگون کرده و برای آنها، دنیای وسیعی از اطلاعات را در یک مکان کوچک و حتی بدون دیوار فراهم آورده است. "کتابخانه های رقمی" یا "کتابخانه های الکترونیکی" شکلی از کتابخانه های آینده خواهند بود که مواد اطلاعاتی آن ها را الواح های لیزری و شبکه های اطلاعاتی تشکیل می دهد(۷ :۱۰۵)
با گسترش شبکه های رایانه ای و مواد چندرسانه ای که می تواند ترکیبی از متن، تصویر، صدا و احتمالاً حس بویایی باشد، آموزش بعد تازه ای خواهد یافت و ما شاهد مدارس و دانشگاههای مجازی خواهیم بود. به نظر الوین تافلر با ظهور "مرجع سوم"[۱] ایالات متحده با تجربه ای که از چنین برنامه ای دارد. برای استفاده از کتابخانه و کتابدار در آموزش، برنامه های تازه ای را پیش بینی کرده است(۲ :۱۰۷)
وجود شبکه ها و پایگاههای بزرگ اطلاعاتی، افراد را از مراجعه به کتابخانه بی نیاز نخواهد کرد چرا که اطلاعات موجود در شبکه ها چنان وسیع و متنوع است که افراد کارآزموده نیز در استفاده از آن ناتوان هستند. با وجود ابزارهای پیشرفته ی جست و جودر اینترنت ،به ادعای یکی ازنشریات ۹۰درصد اطلاعات موجود در اینترنت ازدسترس جست جو گران دور می ماند و از سوی دیگر از آنجایی که آموزش، یک سرمایه گذاری دیربازده است، و هزینه های جست و جو و خرید اطلاعات در این گونه شبکه ها بسیار بالاست و دانش آموزان و دانشجویان و حتی استادان دانشگاه نمی توانند چنین، هزینه هایی را بپردازند، به همین دلیل کتابخانه ها می تواند با گزینش مواد آموزشی و تفکیک آنها از سایر اطلاعات در کم کردن هزینه و اتلاف وقت دانشجویان و دانش آموزان صرفه جویی کنند.
در مجموع کتابخا نه های آینده باید محل تلاقی نیازهای استفاده کنندگان و انبوه اطلاعات پایگاهها باشند و کتابداران خود را برای رویارویی با دنیای عظیمی از اطلاعات و طیف وسیعی از نیازها و خواسته ها آماده کنند و با به خدمت گرفتن ابزارهای مناسب و بهبود سازو کارهای اطلاع یابی و اطلاع رسانی خود به رشد جوامع انسانی کمک کنند.

---

تصاوير زيبا و مرتبط با اين مقاله