واژه حج
واژه حج (به فتح حاء) در لغت به معنی قصدِ همراه با حرکت است و واژه «مَحَجَّة» به معنای راهِ همواره و مستقیمی است که انسان را به مقصد میرساند. نظر به این که در زیارتِ کعبه و انجام مراسم آن، قصدِ سفر و حرکت نهفته است، آن را حجّ نام نهادهاند. بنابر این، قبل از آن که حج حرکتی صوری، و سفری ظاهری باشد، حرکتی درونی و سیر و سیاحتی باطنی است. فقط پرواز جسم نیست، بلکه پرواز جسم مقدّمهای برای پرواز روح است.تفاوت حَجّ و حِج
واژه «حَجّ» به معنای قصد زیارت خانه خدا است، ولی واژه «حِجّ» به معنای نتیجه قصد است؛ یعنی تنها قصد زیارت کافی نیست، بلکه باید زیارت مقصود و مورد نظر به دست آید. بنابراین، حَجّ مقدمه و پیشزمینه حِجّ است، و هدف اصلی، رسیدن به مقصود و اهداف حَجّ است. باید حَجّ حساب شده و با محتوا به جا آورد نه حجّ تهی و بیمحتوا. بر همین اساس، امام محمدباقر علیهالسلام در کنار کعبه به یکی از شاگردانش به نام ابوبصیر، که حاجیان را زیاد، و گریهکنندگانِ گرد کعبه را بزرگ شمرد، فرمود: «بلکه گریهکنندگان بسیار، و حاجیان اندکند».میهمان خدا
کسانی که به حج یا عمره مشرّف میشوند میهمان خدایند؛ آن هم میهمانی که با دعوت صاحبخانه آمده است. بدیهی است که اگر صاحبخانه کریم باشد، فضل و کرم خود را از میهمان دریغ نخواهد کرد. امام صادق علیهالسلام فرمود: «حاجی و عمرهگزار میهمان خدایند. اگر از او درخواست کنند، به آنها میبخشد و اگر او را بخوانند اجابتشان میکند و اگر شفاعت خواهند شفیعشان میکند».بهره حجاج در سفر حج
بدون شک پاداش و بهرهای که حجاج از سفر معنوی حج میبرند با یکدیگر برابر نیست و هرکسی به اندازه ظرفیت خود و درجهای که از درک حضور پروردگار دارد، بهرهمند خواهد شد. امام صادق علیهالسلام میفرماید: «حاجیها در بازگشت سه دستهاند: عدهای از آتش نجات مییابند، عدهای از گناهان خود خارج میشوند همانند روزی که از مادر متولد شدهاند و عدهای خانواده و مالشان محفوظ میماند و این کمترین بهرهای است که حاجیها میبرند».ضرورت فراگیری مسایل نماز برای حاجیان
نماز از پایههای اساسی دین اسلام است و از آنجا که نماز یک تکلیف شبانهروزی برای تمام مکلّفان است و محدود به زمان و مکان خاصی نمیباشد، فرا گرفتن بسیاری از مسائل آن واجب و ضروری است و بر همه افرادی که به سن بلوغ میرسند لازم است نسبت به آموختن مسائل نماز و تصحیح قرائت آن اقدام کنند. امّا این وظیفه نسبت به افرادی که عازم حجاند، ضرورت بیشتر مییابد؛ چرا که علاوه بر تکالیف پنجگانه شبانهروزی یکی از اعمال عمره و حج، نماز طواف است و در مجموعه اعمال عمره و حج سه نماز واجب وجود دارد که باید به طور صحیح خوانده شود و گاه صحیح نبودن آن موجب مشکلات بسیاری برای حجاج خواهد شد. لذا بر حجاج عزیز لازم است که قبل از عزیمت به حج نسبت به تصحیح قرائت نماز و آموختن مسایل آن اقدام کنند، تا خدایناکرده در انجام دادن اعمال دچار اشکال نشوند.حُجّاج و پرداخت حقوق واجب مالی
از مسایل مهم حج، مباح بودن لباس احرام است. لباسی که درحال طواف و نماز بر تن دارند، باید از هرگونه حقوق مالی دیگران اعم از حقوق مالی اشخاص معین و مالیاتهای اسلامی مانند خمس و زکات پاک باشد. چنانچه شخصی در امور اقتصادی خود نظم و حساب معینی نداشته باشد و حقوق مالی فقرا و مساکین را نپرداخته باشد، بسیاری از اموال و داراییاش آمیخته به حرام خواهد بود. لذا بر حجاج محترم است که اگر تاکنون نسبت به محاسبه و پرداخت وجوه شرعی خود اقدام نکردهاند، قبل از عزیمت به حج با مراجعه به اهل اطلاع و اجازه، نسبت به حسابرسی اموال و پرداخت واجبات خود اقدام کنند.کانون حضور
حج بزرگترین کنگره جهانی است که مؤمنان و دلدادگان به اللّه با پاسخ در فراخوان خداوند و با حضور در سرزمین وحی، گستردهترین و بزرگترین اجتماع بشری را شکل میدهند. بدینسان مسلمانان در این سرزمین، از رازهای دل یکدیگر آگاه میشوند، مسائل مهم جهان اسلام را مطرح میکنند، راهحلها را باز میجویند، و برای گشودن گرههای اجتماعی میکوشند. به فرموده مقام معظم رهبری «حج جای تظاهر، تشاور و تعاهد است. در حج مسلمانان باید یکدیگر را پیدا کنند. نه فقط اجسام یکدیگر را بلکه دلها و فکرهای یکدیگر را پیدا کنند».ثواب رسیدگی به خانواده حاجی در نبود او
کسی که بعد از رفتن حاجی به حج یا عمره، به جای او کارهای خانهاش را سروسامان دهد، مثل اجر حاجی را خواهد داشت. رسول خدا صلیاللهعلیهوآلهوسلم در یکی از خطبههایش ضمن بر شمردن اجر و مزد حجاج خانه خدا فرمود: «هرکه، حاجی یا عمرهگزاری را بعد از [رفتن] او، به خوبی در اهل [و خانوادهاش] جانشینی کند، مثل اجر کامل حاجی را دارد، بدون این که از اجر حاجی چیزی کم شود». طبیعی است که خانواده بسیاری از حاجیان پس از رفتن آنها در انجام دادن کارهای بیرون از منزل و بروز مشکلاتی چون مریضی در تنگنا قرار میگیرند. اهمیت رسیدگی به وضع آنها با ثوابی که برای این کار بیان شده است نمایان میشود.ملاقات با زائر خانه خدا
یکی از اعمال پسندیده و آداب اسلامی، رفتن به زیارت کسی است که از زیارت یکی از مشاهد مشرّفه یا خانه خدا برگشته است. امام صادق علیهالسلام درباره اهمیت ملاقات با زائری که تازه از حج برگشته است، فرمود: «کسی که با حاجی ملاقات کند و با او دست دهد، مثل کسی است که دست به حجرالاسود رسانده است» و نیز امام زینالعابدین علیهالسلام فرمود: «ای کسانی که حج بجا نیاوردهاید، بشارت بر شما باد به حاجیها هنگامی که بر میگردند. پس با آنها دست دهید و آنها را بزرگ دارید که این کار بر شما لازم است و در اجر آنها شریک خواهید شد».حج، میعادگاه عاشقان
حج در کنار نماز، روزه، زکات و ولایت، از پایههای پنجگانه اسلام است. حج مایه زوال فقر، بخشایش گناه، ایجاد فروتنی و در هم شکستن تکبر و استکبار، آشنایی بیشتر مسلمانان با یکدیگر، به یاد سِپاری آثار رسول خدا و فراموش نشدن آنها و از بهترین وسایلی است که سالکان برای رسیدن به خدا به آن چنگ میزنند. حج میعادگاه عاشقان الهی از آدم تا خاتم و محل دیدار با جانِ جانان و محبوب دلدادگان، حضرت ولی عصر، عجلاللّه تعالی فرجه، در دوران غیبت است. در روایت آمده است که «حضرت صاحب امر(عج) هر سال در موسم حج حاضر میشد، مردم را میبیند و میشناسد و مردم اورا میبینند، ولی نمیشناسند».ابراهیم علیه السلام ، بزرگ معلم برائت
ابراهیم علیه السلام با در هم شکستن بتکده مشرکان، سنت قویم شرکستیزی را استوار ساخت و با تیغ «لا» اندیشههای شرکآلود را گردن زد، و با نقش جمله شکوهمند «لا اله الّا اللّه» برای اولین بار بر پرچم توحیدیان، برائت از مشرکان را چونان مشعلی بر معبر تاریخ برافراشت و بدین سان ابراهیم، بزرگْ معلم برائت از مشرکان و اسوه ستیز با جریان شرک، نماد مقاومت در مقابل شرک شد.این سنّت قویم با فریادهای رعدآسای آخرین حلقه سلسله توحیدیان، پیامبر بزرگ اسلام حضرت محمد صلیاللهعلیهوآلهوسلم استوارتر گشت و با گسیل داشتن قهرمان تعبّد و رزمآور آوردگاههای توحید، علی بن ابیطالب علیهالسلام در سال نهم هجرت که آیتِ بتسرنگونکن «ان اللّه بریءٌ من المشرکین و رسوله» را بر مردم فرو خواند و خانه توحید را از زشتیها و پلشتیهای بتان بپیراست، چونان سنتی عظیم در حج و سرزمین مکه، بر رواق تاریخ نقش بست.
امام خمینی، احیاگر سنت ابراهیمی
حضرت امام خمینی(ره) بزرگترین احیاگر دین اسلام در قرآن معاصر و فریادگر بیبدیل مظلومیت انسان که محتوای عظیم و سازنده کنگره بزرگ حج را به آن بازگرداند و چهره اصیلش را بازسازی کرد، برای احیای سنت ابراهیمی علیهالسلام و محمّدی صلیاللهعلیهوآلهوسلم ، بیتردید گامی بلند برداشت و فریاد برآورد: «حجّ بیبرائت حج نیست». «فریاد برائت ما فریاد مردم مسلمان آفریقاست، فریاد برادران و خواهران دینی ما که به جرم سیاه بودن، تازیانه ستمِ سیهروزان بیفرهنگِ نژادپرست را میخورند. فریاد برائت ما، فریاد برائت مردم لبنان و فلسطین و همه ملتها و کشورهای دیگری است که... آمریکا و اسرائیل به آنان چشم طمع دوختهاند و سرمایه آنان را به غارت بردهاند...».ذخیرهای عظیم
رهبر معظم انقلاب اسلامی حضرت آیت اللّه خامنهای مدظلهالعالی، از حج به عنوان ذخیرهای بزرگ برای دنیای اسلام، نام میبرد و اهمیت ابعاد معنوی، اجتماعی، سیاسی و بینالمللی حج و همچنین نیاز امروز جهان اسلام را به منافع عظیم این اجتماع بزرگ اینگونه بیان میفرمایند: «حج، ذخیرهای بزرگ برای دنیای اسلام است و استفاده صحیح از آن میتواند منافع لازم و حیاتی امت اسلام را تأمین کند. تعیین ایامی خاص برای برگزاری مراسم حج، با این هدف مهم صورت گرفته است که مسلمانانِ اقصی نقاط جهان بتوانند با استفاده از این فرصت استثنایی با یکدیگر تماس و ارتباط برقرار کنند و با همفکری و تبادل نظر، راه علاج مسائل و مشکلات خود را بیابند».مکّه، شهر آکنده از خاطرهه
زایر عزیز، اینک عازم مکهای؛ شهر آکنده از خاطرهها؛ دیاری که سینهاش انباشته است از هزاران هزار حادثه؛ شهری شگفت که پیرامونش یکسر کوه و هر کوی و برزن و خیابان و کوچهاش در درهای و شکاف کوهی است. شهر مکه دستخوش دیگر سانیهاست و از آن همه میراثهای جاویدان و نمادهای عشق و ایثار و مظاهر راستی و رادی و یادگارهای تاریخی آغازین روزهای اسلام اکنون چندان اثری نیست، امّا تو به ژرفی بنگر که اگر با «اشارتها» آشنا باشی در پس این همه، آن همه را خواهی دید. مکّه همان خانه دیرپای ایستاده بر معبر تاریخ و فروزان چونان مشعل، بر رواق زمان است. پس روح عبودیت، تعبّد، پذیرش و تسلیم را در جانت بریز و خویشتن را یکسره به ابدیت پیوند بزن.سعی، حرکتی هدفمند
سعی، تلاش است؛ حرکتی پر شتاب، جستجوگرانه و هدفدار؛ پاسداشت تلاش یک زن، تجدید خاطره شکوهمند حرکت سختکوشانه و تلاش جستجوگرانه بنده وارسته خداوند، «هاجر».پس تو ای زایر گرامی، گامهایت را استوار دار و حرکت را پرشتاب کن. دل به خدا بسپار و یاد خدای را در جانت زنده کن. در او غرق شو و خود را فراموش کن. اینک به خدا بیندیش و تلاش و توکّل تا جباریتهای جانت فرو ریزد و از آخرین بقایای ناخالصی پیراسته شود.
مِنا، سرزمین عرفان
تو ای زائر گرانقدر، وقتی به منا رسیدی، بیدرنگ به سوی دشمن بتاز، آخرین نماد شیطان و دشمن را سنگباران کن، آگاه باش که به گفته امامت، آن احیاگر حج ابراهیمی، «شیطان را رجم کنید و شیطان از شما بگریزد، و رجم شیطان را در موارد مختلف با دستورهای الهی تکرار کنید که شیطان و شیطانزادگان همه گریزان شوند».وقتی از نبرد با دشمن بازگشتی، با تیغ آگاهی، ایمان و اخلاص رگ طمع را بزن، و هوای نفست را در پیشگاه خداوند در قالب گوسفندی به مسلخ شب را بفرست. بیتوته کن و یاد خدای را در جانت زنده دار. با خدا زمزمه کن. از او نیروی عشق و عرفان بطلب و روز به سوی دشمن بشتاب و با او درآمیز، و بیزاری و برائت و خشم و نفرتت را با آخرین قدرت بر سینهاش بزن که تو در چهره اصیلترین مؤمن، پیرو ابراهیم خلیل، آن نماد عشق و عرفان، ستیز و جهاد، توحید و تعبّد، و مهر و کین میباشی.
حج، کانون اصلی تبادل فکری
یکی از ارتباطات که در کنگره جهانی حج باید تحقق عینی و عملی داشته باشد، روابط متقابل مذاهب و فِرَق گوناگون اسلامی است؛ زیرا حج کانون اصلی تبادل فکری و بهترین مرکز تقریب بین مذاهب بوده و اکنون نیز میتواند باشد؛ به طوری که تبادل افکار ادیان اسلامی در طول تاریخ بشر و مناظرههای اعتقادی، فلسفی وکلامی در زمان پیامبر خدا صلیاللهعلیهوآلهوسلم و ائمه معصومین علیهمالسلام در شهر مکه و مرکز وحی انجام میگرفت و در قرن حاضر کنگره جهانی حج در امالقرای جهان اسلام میتواند راهکارهای مناظره فکری، علمی و فلسفی میان علما و فلاسفه و فقهای اسلامی را فراهم سازد تا در یک جدال احسن و مناظره نیکو به سرانجام شایسته بینجامد.کنگره حج و تأسیس بازار مشترک اسلامی
با توجه به ابعاد گوناگون سلطهخارجی بر بازار مسلمین و آثار سوء ناشی از واردات و مصرف کالا و خدمات بیگانه در جوامع اسلامی، ضرورت تجدید نظر در روابط تجاری ـ بازرگانی با کشورهای استثمارگر کاملاً احساس میشود و این موضوع میتواند در کنگره عبادی ـ سیاسی حج مورد بررسی و گفتگو میان کشورهای اسلامی قرار گیرد تا زمینههای تفاهم و همکاری میان کشورهای مسلمان برای مبادلات متقابل و تأسیس بازار مشترک اسلامی فراهم گردد. اصولاً یکی از منافع عظیم و بلندمدت حج، مطالعه روشهای مناسب برای قطع سلطه و استثمار کفار از جامعه مسلمین است و بهترین موقعیت برای تبادل نظر و تصمیمگیری مناسب، ایام برگزاری حج است که اعمال و مناسک حج را با فلسفه و اهداف واقعی آن ـ که مبارزه علمی و مستمر با استکبار جهانی و قطع سلطه کفار بر مسلمین است ـ همراه سازیم.عرفات وادی ندبه
و اینک عرفات سرزمین معرفت و اشک و صحرای پر ندبهای که آدم در آن ناله سر دادو عذر تقصیر به پیشگاه خداوندی آورد؛ عرفاتی که وادی ندبه حسین است. آن هنگام که قصد سفر به دیار شهادت داشت. اینک ای زایر مقیم عرفات، بدان که در این دیار، تنها نیستی. حسین و یارانش با تواند و در سمت چپت جبلالرحمة، زیر سقف آسمان دعا میکند و اشک چون باران از دیدگان فرو میبارد. تو تنها نیستی؛ حجت خدا نیز همراه توست. اباصالح المهدی(عج) در این هنگام تو را همراهی میکند. از اینرو، بر مهدی فاطمه سلام کن و همصدا با حسین علیهالسلام در میانه روز دست به تضرع بردار؛ شاید که پذیرایت شود.خودشناسی در عرفات
امام صادق علیهالسلام میفرماید: « یک ساعت اندیشیدن بهتر از عبادت یک سال است». یکی از شاخههای شناخت، خودشناسی است و حاجی در عرفات، به خود متوجه میشود. حال و وضع و کارهای خود را محاسبه میکند و اگر خطایی در خود دید، توبه حقیقی میکند. در آنجا در پیشگاه خدا به گناهانش اعتراف میکند و تصمیم میگیرد دیگر گناه نکند و خود را همیشه از شیطان و شیطنتها دور نگه دارد، به این ترتیب با شناخت خود و با قرائت دعاهایی که وارد شده به ویژه دعای معروف امام حسین علیهالسلام و امام سجّاد علیهالسلام در مدرسه عالی عرفات، نامنویسی میکند. آری عرفات در برنامههای حج، همچون روح حج است؛ آنقدر مهم است که امام صادق علیهالسلام درنگ کردن در عرفه را حجّ اکبر خوانده است. و کسی که آن را درک کند، حج را درک کرده است.دشمنشناسی در عرفات
یکی از شناختها در بیابان عرفات، دشمنشناسی و نفرین بر دشمن است. از اینرو در دعای پرمحتوای امام حسین علیهالسلام که در صحرای عرفات قرائت فرمود، چنین آمده است: «خدایا مرا بر آن کسی که به من ظلم کند، پیروز گردان و انتقامم را از او بگیر و آرزوهایم را در مورد سرنگونی او برآور و با این کار چشم و دلم را شاد گردان». امام حسین علیهالسلام با این نحوه شناخت به سوی منا حرکت کرد و به مصاف با نمادهای شیطان (جمرات) رفت، و چنین بود که نهضت عظیم و ماندگار عاشورا را آفرید که از آن نهضت عظیم، نهضتهای دیگر آفریده شد و میشود.راز شعارها و فریادهای ضدآمریکایی حاجیان ایرانی در آن سرزمین، نیز در همین امر نهفته است؛ چرا که شیطان را در آنجا شناختهاند. در آنجا آماده میشوند تا با عزمی راسخ به سرزمین منا بیایند و نمادهای شیطان را سنگباران کنند، و عملاً در جبهه پیکار شدید با مظاهر شیطانی قرار گیرند؛ چرا که فهمیدهاند تا شیطان را نکشند هرگز به سعادت ابدی ـ که هدف اصلی حج است ـ نخواهند رسید.
حج، مکتب عرفان
حج، رمز یقین، عشق و ایمان است. حج نمایشگر قدرت، عظمت، شکوه و جلال مسلمین است. حج بیانگر تعبد، تسلیم و اطاعت محض است. حج مرکز تشکل، انسجام، نظم و وحدت است. حج تمرین و اعلام «همیشه آمادهباش» است. حج درس پیکار و جنگ با شیطانها و طاغوتهاست. حج تجدید خاطره قربانی، ایثار و فداکاری است. حج نشان حکومت عدل و صلح، و امن و آرامش است. حج آیین برادری، یکرنگی، بیرنگی و یگانگی است. حج فریاد علیه تبعیض، اختلاف، بیداد است. حج انقطاع و بریدن از همه تعلقات و گسستن از باطل است. حج مدرسه محبت و پیوند اخوت و برادری است. حج گسستن انواع زنجیرها و اسارتها و بردگیهاست. حج بریدن از همه قدرتهای کاذب و طاغوتی است. حج همراهی شعار و شعور است و حج مکتب زهد و عرفان و جبهه خون و قربان است.پیام رسانی و نقل اخبار ائمه علیهم السلام در حج
در روایات پیشوایان دین آمده است که یکی از هدفهای عالی حج، آشنایی بیشتر و عمیقتر مردم با مسایل اسلامی و انتقال اخبار و پیامهای رهبران آسمانی است. در زمانی که خلفای ستمگر برای خاموش کردن صدای حقطلبانه رهبران حق از هیچ ظلمی دریغ نمیکردند، بهترین مکان برای شنیدن و گرفتن پیامهای روحبخش اولیای خدا، مکه بود. لذا در حدیث میخوانیم: «در حج، تفقه و آشنایی با دین و نقل اخبار ائمه علیهمالسلام به سایر نقاط جهان نهفته است».حج، بسیجی دیگر
حج، بسیج توحید است؛ بسیج علیه مرزهای ساختگی میان مسلمانان؛ بسیج علیه تفرقه و امتیازات پوچ؛ بسیج علیه کفر و شرک؛ بسیج برای اعلام برائت از دشمنان خدا؛ و بسیج برای طرد شیطان. حج، نمایشی از عظمت و قدرت است؛ هماهنگی با عالم بالاست؛ همسانی خاکیان با افلاکیان و همشکلی فرشیان با عرشیان است؛ طواف اهل زمین گرد کعبه در مقابل طواف فرشتگان، به دور بیتالمعمور در آسمان است.بعد فرهنگی حج
حج میتواند مؤثرترین عامل مبادله فرهنگی و فکری و محلّی برای طرح فرهنگ اصیل اسلامی، در همه زمینههای زندگی باشد. در روایات اسلامی یکی از فوائد حج نشر اخبار و آثار رسول اللّه صلیاللهعلیهوآلهوسلم به تمام بلاد اسلامی ذکر شده است. هشام بن حکم از یاران امام صادق علیهالسلام میگوید: از آن حضرت درباره فلسفه حج و طواف کعبه سؤال کردم. ایشان فرمود: «خداوند این بندگان را آفرید... و دستورهایی برای مصلحت دین و دنیا به آنها داد و از جمله اجتماع مردمِ شرق وغرب را در آیین حج مقرّر داشت، تا مسلمانان یکدیگر را به خوبی بشناسند و ازحال هم آگاه شوند و هر گروهی سرمایههای تجاری را از شهری به شهر دیگر منتقل کند... و آثار پیامبر صلیاللهعلیهوآلهوسلم و اخبار او شناخته شود، و مردم آنها را به خاطر آورند و هرگز فراموششان نکنند». حج از این نظر میتواند به یک کنگره فرهنگی و مرکزی برای تبادل نظر اندیشمندان و متفکران اسلامی تبدیل شود. متفکران اسلام در ایام حضور در حج باید گرد هم آیند و افکار و ابتکارات خویش را به هم عرضه کنند.منظومه بندگی
حج، شهری است بزرگ که کعبه، کانون و مرکز آن است و مناسک، آییننامه زیستن در این شهر قانونمند. در اینجا هر تخلفی قربانی میخواهد. حج، شهری است آباد و آزاد که وطنِ هر موحد است و زادگاه دین و خاستگاه قرآن و هر که اهل این دیار است، حاجی است. اینجا حاکم خداست و آنکه به این مکان گام مینهد، وارد منظومه بندگی میشود.حج، دریایی است موجخیز و گهرساز. هر که به ژرفای معارفش فرو رود و در اعماق حکمتهایش غواصی کند، مرواریدهای گرانبها و بیبدیل به چنگ میآورد و هر که بر ساحل به تماشا بایستد، هر چند به گوهر نرسد، ولی تلاطم امواج و نسیم ساحل این دریا، روحش را شاداب میکند.
حج، ندایی است پیچیده در گوش زمان، برخاسته از حنجره ابراهیم و نشسته بر گوش جان میلیونها موحد ابراهیمی؛ ندایی است که از هر دیار دور و نزدیک، از هر شهر و روستا، از هر فراز و فرود، مهمان میطلبد. ضیافتی با مهمانی خدا و سفرهای گشوده تا ابدیت، تا آخرت، تا بهشت، تا رضوان و رحمت تا عفو و مغفرت که آهنگ ملکوت دارد و نغمه خلد برین.
سابقه تاریخی کعبه
کعبه، این فرودگاه فرشتگان الهی، برخلاف تصور رایج مردم، پیشینهای فراتر از عصر ابراهیم خلیل و فرزندش اسماعیل دارد. روایات اسلامی از پیشینه تاریخی شهر مکه و ارزش والای این سرزمین سخنان بسیار به میان آوردهاند. بیشک، کعبه اولین پایگاه توحید و نخستین خانهای است که به منظور عبادت بندگان بنا شده است. در آیه 96 سوره آل عمران، قرآن کریم در اشاره به این حقیقت مهم آمده است: «نخستین خانهای که برای مردم (و نیایش خداوند) قرار داده شد، همان است که در سرزمین مکه است؛ که پربرکت و مایه هدایت جهانیان است.» همچنین وقتی یهود از تغییر قبله مسلمانان خشمگین شدند و پشت کردن به بیت المقدس را نوعی بیاحترامی به این شهر کهن و معبد پرسابقه تلقی کردند، قرآن، آنان را متوجه پیشینه تاریخی کعبه ساخت و کعبه را دارای پیشینهای بیشتر و ارزشی کهنتر معرفی کرد و آن را بیت عتیق، خانه کهن و دیرپای و سابقه دار خواند.حج؛ از آدم تا خاتم
حج و انجام مراسم عبادی آن، پیشینهای به درازنای تاریخ زمین دارد. بر اساس برخی از روایات، نخستین کسی که کعبه را بنا نهاد و اولین حجگزار، حضرت آدم علیهالسلام بود. آن حضرت پس از خروج از بهشت، برای جبران گذشته و کمال گرفتن از محضر رب، به راهنمایی فرشته خدا به گزاردن مراسم حج هدایت شد. بعدها حضرت نوح علیهالسلام آن هنگام که کشتیاش گرفتار توفان سهمگین بود، مراسم حج را به جای آورد. کعبه قبل از تجدید بنا به دست حضرت ابراهیم علیهالسلام نیز عبادتگاه مردمان بود، اما دیوارهای آن به مرور زمان فرسوده شده و رو به نابودی رفت. ازاینرو، حضرت ابراهیم علیهالسلام به امر خدا پایههای آن را از نو برافراشت و سپس خود مناسک حج را انجام داد. در روایات اسلامی از حج دیگر پیامبران همچون حضرت موسی، یونس، عیسی، داوود و سلیمان نیز سخن به میان آمده است. ازاینرو، میتوان با اطمینان از رسالت جاودانه و جهانی حج و اینکه همه پیامبران الهی سیادت این سرزمین را باور داشته و به پاسداشت آن مأمور بودهاند، سخن گفت.حج در قرآن
بیست و دومین سوره قرآن را حج نامیده اند. افزون بر هشت آیه از این سوره، آیاتی از سوره های بقره، آل عمران، مائده و توبه نیز به اهمیت، فلسفه و احکام حج اشاره کرده اند.تلاوت این آیات و تأمل در آنها، روشنگر عظمت حج و گستردگی ابعاد آن است:
کعبه، خانهای است که به فرمان خداوند و به دست ابراهیم تجدید بنا شد و برای عبادت خدا و خودسازی مهیا گشت.
حج منافع و برکات معنوی و مادی و فواید فردی و اجتماعی و آثار سیاسی و اقتصادی و اخلاقی دارد.
همه مردم در این مکانِ عبادت یکسانند.
صفا و مروه، دو نشانهای است که انسان را به یاد خدا میاندازد.حج و عمره، برنامه انسانسازی است که حدود و شرایطی دارد و بهترین حاصل آن تقواست.
شرافت زمانی و مکانی
از امتیازهای ویژه حج که برتری آن را بر بسیاری از اعمال عبادی دیگر نشان میدهد، جمع شرافت و فضیلت، هم از جهت مکان و هم از بُعد زمان است. از نظر زمان برای هر یک از دو ماه ذیقعده و ذیحجه که به ماههای حج مشهورند، فضیلت بسیار گفتهاند. مثلاً در روایت آمده است که بنای کعبه در 25 ذیقعده بود و در آن روز حضرت آدم هبوط کرد و ابراهیم خلیل و حضرت عیسی به دنیا آمدند، و رحمت در آن روز نشر یافت. همچنین بخش اعظم مناسک حج در دهه اول ذیحجه انجام میشود که بر پایه آیه 44 سوره حج، جزو «ایام معلومات» است. اربعینِ عبادتی نیز که موسای کلیم با خداوند وعده داشت، از اول ذیقعده شروع شد و با دهه اول ذیحجه پایان یافت که محصول این چلهنشینی، دریافت تورات بود. درباره شرافت مکانی حج نیز سخن بیکرانه است. سرزمین مکه در قداست و فضیلت بیهمتاست؛ چرا که کعبه، نخستین خانه مبارک برای خلق و مشعل هدایت برای جهانیان خوانده شده است. این سرزمین، از نشانههایِ روشنِ خداوند است و صفا و مروه که از شعایر الهی است، در آن قرار دارد.حج؛ تجلی وحدت
اجتماع شکوهمند مسلمانان در همایش بزرگ حج، افزون بر پاسداشت عبادتی توحیدی و برافراشتن پرچم دینداری در جهان، نمایش قدرتمند ابهتِ امت اسلام است. مسافران حج، همه در لوای یک نام و آرمان، یک قبله و قرآن و با رهنمایی یک پیامبر، سرود همدلی و همراهی میخوانند. مجموعههای گوناگونی که از سرتاسر جغرافیای گسترده جهان اسلام گرد هم آمدهاند، سهمی مشترک از یک تاریخ پرافتخار دارند. گفتو گو و ارتباط اینان و تأمل در محور واحدی که اسلام و قرآن و سنت باشد، عامل بسیار توانمندی برای وحدت و همبستگی مسلمانان جهان شمرده میشود. این آهنگ یکپارچگی، اگر به درستی ساز شود، به حس مشترکی از توانزایی و سرانجام باور قدرتمندی در رویارویی با اسلام ستیزان و مستکبران جهان میانجامد و بدین روست که حج را میتوان کنگره عظیم وحدت مسلمانان دانست.زیباترین فصل مشترک
در تقسیمبندیهای مرسوم حقوقی، اجتماعی و سیاسی جهان، ملاک تقسیمها، یا مردم یک سرزمین هستند که آن را ناسیونالیسم یا ملتگرایی مینامند، یا نژاد، معیار تقسیم است که به آن راسیسم یا نژادگرایی گفته میشود، یا مرزِ همگرایی، منافع مشترک مادی و اقتصادی یا اتحادیههای دفاعی است که نامها و عنوانهای گوناگون میگیرد. در اسلام، هیچیک از این ملاکها پذیرفته نیست و مرز دستهبندی انسانها، تنها عقیده آنان درباره خدا و جهان و حقوق و هویت انسان است. قرآن به این گروهها «امت» میگوید و امت اسلامی را گروهی از مردم میداند که در مدار عقیده به خدای یکتا و پیامبران فرستاده او وحدت و هماهنگی دارند. این باور ارزشمند و این معیار اعتقادی، بیش از هر عبادت دیگری در حج تجلی مییابد؛ آنجا که مرزهای جغرافیایی رنگ میبازد و سیاه و سپید و زرد و سرخ، پادشاه و فقیر، عالم و جاهل و قدرتمند و ضعیف، همه با یک تنپوش ساده، دور از هیاهوی اختلاف، در ضیافت حج، مهمان میشوند. این وحدت اعتقاد، زیباترین فصل مشترک تمامی مسلمانان گیتی و نیازمند تأمل و پاسداری است.قطع طواف به دلیل برآوردن حاجت مؤمن
از نکتههای شگرف آیین اسلام، پاسداشت احکام اجتماعی و سفارشهای ویژه به تکریم حقوق مردم است. مرز این توجه و احترام تا بدانجاست که حتی در پارهای از امور و هنگام تعارض آنها با عبادتهای بزرگ معنوی، احترام به حقوق مردم و برآوردن نیاز آنها اولویت مییابد. در اینباره روایت اَبان بن تَغلب از امام صادق علیهالسلام بسیار درس آموز است:ابان میگوید: همراه امام صادق علیهالسلام در حال انجام طواف بودم. در همان هنگام، مردی نزدم آمد و در حالی که از صورتش پریشانی نمایان بود، از من خواست برای رفع گرفتاریاش به دنبالش بروم. حضرت صادق علیهالسلام متوجه من شده و پرسید: ای ابان! این مرد کیست و چه میگوید؟ عرض کردم: شخصی از شیعیان شما و مسلمانی است که مشکلی دارد و از من تقاضای رفتن به دنبال رفع گرفتاریاش را دارد. حضرت فرمود: «شایسته است طواف را قطع کنی و همراه او بروی.» من با شگفتی گفتم: اما ای پسر رسول خدا! من هنوز طوافم را به پایان نرساندهام. حضرت فرمود: «مانعی ندارد. آنچه از طواف به جا آوردهای، به خاطر بسپار و پس از بازگشت، دنباله آن را به جا آور». ابان میگوید: پرسیدم: آیا اگر طواف واجب هم باشد، جایز است؟ حضرت فرمود: آری.
حج و فلسفه آن
در قرآن کریم از برنامه معنوی ج به شیوههای گوناگونی یاد شده است؛ از جمله میفرماید: «خداوند زیارت این خانه [کعبه] را بر کسانی که توانایی رفتن به آن را دارند واجب کرده است». یا در مورد دیگر میفرماید: «حج و عمراه را برای خدا کامل گردانید». در مجموعه روایات نیز در مورد فضیلت و فلسفه و آثار حج، بحثهای زیادی صورت گرفته است؛ از جمله آمده است: «حج، آرامش بخش دل هاست». امام سجاد علیهالسلام نیز میفرماید: «حج و عمره به جای آورید تا بدن هایتان سالم بماند و روزی هایتان زیاد شود و ایمانتان استوار گردد». امیرمؤمنان علی علیهالسلام فرموده است: «به جا آوردن حج و عمره، ناداری را از بین میبرد و گناهان را پاک میکند». حتی آن حضرت در وصیت خود فرمود: «خدا را، خدا را در حق خانه، پروردگارتان در نظر بگیرید و تا زنده هستید آن را ترک نکنید که در صورت کوتاهی، از عذاب الهی در امان نمیمانید». در کلام دیگر، امام صادق علیهالسلام به صورت کلی میفرماید: «همواره این خانه را زیارت کنید که زیارتهای پیوسته شما از آن، ناخوشیهای دنیا و سختیها و هراسهای روز رستاخیز را از شما دور میکند».فضیلت حج
قرآن کریم در کنار یقین تکلیف حج، تأکید دارد که این کار هم همانند دیگر اعمال عبادی، حتما با نیت پاک و فقط برای خدا انجام گیرد: «حج و عمره را برای خدا کامل انجام دهید» بدون تردید فواید کامل حج زمانی به انسان میرسد که با انگیزه الهی انجام گیرد. در روایات اهل بیت علیهمالسلام در اشاره به فضیلت و برکات حج، به امور بسیاری اشاره کردهاند؛ از جمله آنهاست: «زائر حج و عمره میهمان خداست و خداوند به او آمرزش هدیه میکند». «حج، جهاد هر ناتوان است». رسول اکرم صلیاللهعلیهوآله هم میفرماید: «حج، فقر و تهیدستی را از بین میبرد» و در جای دیگر میفرماید، «حج به جای اورید تا بینیاز شوید». امام سجاد علیهالسلام میفرماید: «حق حج بر تو این است که بدانی بدان وسیله به پروردگارت وارد میشوی، و از گناهانت به سوی آن میگریزی، و به وسیله آن توبهات پذیرفته میشود، و تکلیفی را که خدا بر تو واجب کرده است، ادا میکنی».بُعد فرهنگی و اخلاقی حج
از جمله ابعادی که برای حج ذکر شده، بعد فرهنگی و اخلاقی ان است. مردم با بستن احرام، به کلی از امتیازات ظاهری، لباسهای رنگارنگ و زر و زیور دور میشوند و با تحریم لذتها و پرداختن به خودسازی که از وظایف هر حاجی محرم است، از جهان مادی جدا میشوند و در عالم معنویت قرار میگیرند. مجموعه اعمال حج و یادآوری خاطرات انبیا و اولیا در آن مکان شریف، زمینه انقلابی اخلاقی را در دلها فراهم یم کند. بیجهت نیست که در روایات میخوانیم: «کس یکه حج را به طور کامل انجام دهد، از گناهان بیرون میآید و همانند روزی که از مادر متولد شده است، پاک میگردد». افزون بر این، اندیشمندان همه جوامع با جمع شدن در مکه، به تبادل افکار و انیدشه میپردازند که این مسئله، زمینه تحول و انقلابی فرهنگی ـ علمی را فراهم ی آورد. هشام بن کم میگوید: از امام صادق علیهالسلام درباره فلسفه ج پرسیدم، فرمود: «خداوند بندگان را آفرید... و فرمانهایی برای مصلحت دین و دنیا به آنها داد. از جمله اجتماع مردم شرق و غرب در مکه در آیین حج مقرر شد تا مسلمانان به خوبی یکدیگر را بشناسند و برای اینکه آثار پیامبر صلی الله علیه و آله و اخبار او شناخته شود، آنها رابه خاطر آورند و فراموش نکنند». میتوان گفت آیه «خداوند کعبه، بیت اللّه الحرام را برای قوام کار مردم قرار داد» بر همه این امور دلالت دارد.بُعد سیاسی فریضه حج
یکی از تکالیفی که در اسلام با شرایط خاص برای مؤمنان واجب شده، انجام اعمال حج است. این عمل همانند همه تکالیف دیگر، مصلحتهای دارد و از جمله آنها، جنبه سیاسی آن است. امام علی علیهالسلام در اشاره به فلسفه حج میفرماید: «خداوند مراسم حج را برای تقویت آیین اسلام تشریع کرد». از دقت در اعمال حج، به خوبی معلوم میگردد که بسیاری از جنبههای آن، افزون بر عبادی بودن، رنگ سیاسی هم دارد. برای مثال، حج، عامل مؤثری در ایجاد وحدت در صفوف مسلمانان است و تبعیضهای ملی و نژادی و نیز محدود شدن در حصار مرزای جغرافیایی را از بین میبرد. حج، سانسورها و اختناقها را از راه تبادل اخبار حاجیهای سرزمین مختلف اسلامی از بین میبرد. به همین دلیل، در طول تاریخ حاکمان ستمگر از حضور حاجیان در جوامع گوناگون در مکه نگران میشوند. قرآن کریم در آیات مختلف، بر توجه به حج و انجام کامل این فریضه تأکید میکند؛ از جمله میفرماید: «خداوند زیارت این خانه را بر کسانی که توانایی رفتن به آن را دارند واجب کرده است». بر این اساس به پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآله دستور داده شده است: «مردم رابه حج فرا خوان، تا پیاده یا سوار بر اشتران،... از راههای دور نزد تو آیند».سزای ترک حج
انجام فریضه حج، در صورت بودن شرایط برای افراد واجب میشود و ترک آن جایز نیست. قرآن کریم در این باره میفرماید: «زیارت کعبه برای کسانی که توانایی رفتن به حج را دارند، حق خدا بر مردم است و هر کس ناسپاسی کرده، از رفتن به آن خودداری میکند [زیانی متوجه خداوند نمیکند؛ زیرا] همانا خداوند از جهانیان بینیاز است». رسول اکرم صلیاللهعلیهوآله درمورد کسانی که بدون دلیل از حج خودداری میکنند، خطاب به علی علیهالسلام میفرماید: «ای علی! ده کس از این امت به خدای بزرگ کفر ورزیدهاند، یکی از آنها کسی است که توانایی حج داشته باشد، ولی تا زنده است از رفتن به حج خودداری میکند». آن حضرت در جایدیگر میفرماید: «هر کس در رفتن به حج آنقدر تعلل ورزد که مرگش فرا رسد، خداوند او را در روز رستاخیز یهودی یا نصرانی محشور میکند». امام صادق علیهالسلام درباره تفسیر آیهای که میفرماید: «هر کس در این دنیا کور باشد، در سرای آخرت نیز کور است»، فرموده است: «او کسی است که حج واجب را به تأخیر اندازد و بگوید امسال حج میروم، سال دیر حج میروم و...، تا آنکه مرگش فرا میرسد و نمیتواند به حج برود».حج، از اسارت تا آزادی
حج که بزرگترین و باشکوهترین نمایش قدرت جهان اسلام است، اگر در چارچوب ظاهرش گرفتار شود و از اصالت ناب و رسالت عظیم خویش دور افتد، خالی از تأثیر و طراوت و جوششآفرینی است. مِنا و مَشعر و سعی و صفا، عرفات و حَلق و تقصیر و رَمی جمرات، همه در ورای ظاهر خود باطنی شکوهمند از معنا دارند. با این حال، آنچه امروز افسوسزاست، نشناختن این باطن و پرداختن به صرف آن ظاهر است. ناصر خسرو قبادیانی، قرنها پیش این، بانگ بیدارباش را به حاجیان نهیب زده است:شاد گشتم بدانکه حج کردی
چون تو کس نیست اندر این اقلیم
بازگو تا چگونه داشتهای
حرمت آن بزرگوار حریم
جمله بر خود حرام کرده بُدی
هر چه مادون کردگار عظیم؟
گفت نی، گفتمش چو در عرفات
ایستادی و یافتی تقدیم
عارف حق شدی و منکر خویش
به تو از معرفت رسید نسیم؟
گفت نی؟ گفتمش چو سنگ جمار
همی انداختی به دیو رجیم
از خود انداختی برون یکسو
همه عادات و فعلهای ذمیم؟
و ناصر خسرو در آخر میافزاید:
گفتم ای دوست پس نکردی حج نشدی در مقام محوْ مقیم
رفته و مکه دیده آمده باز
محنت بادیه خریده به سیم
گر تو خواهی که حج کنی پس از این
این چنین کن که کردمت تعلیم
منابع:
ماهنامه گلبرگ،ش24
ماهنامه گلبرگ،ش81
منبع:ماهنامه گلبرگ
