اهداف حج در جهان اسلام

این آغاز روش تحقیق است و در بعد عملی و کاربردی باید مناسک و عملیات عظیم و حکمت ‏آموز حج را در دوران پیامبر اکرم صلی ‏الله‏ علیه‏ و‏ آله و ائمه معصومین علیهم ‏السلام با مطالعه سیره عملی و کیفیت برگزاری حج در این دوره پیگیری نمود، ولی متأسفانه در هر دو زمینه، از منابع و مآخذ تفسیر موضوعی و تحلیل و بررسی سیره حج پیامبر صلی ‏الله ‏علیه ‏و‏آله و ائمه علیهم ‏السلام کمبودهایی مشاهده می‏شود که کار تحقیق را با مشکلاتی مواجه می‏سازد.

بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و احیای حج ابراهیمی توسط بنیانگذار جمهوری اسلامی و رهبر کبیر انقلاب اسلامی، سازمان حج و زیارت و سایر نهادهای علمی و فرهنگی اقدامات جدیدی را آغاز نمودند که امید است این تحقیق در این راستا مفید و مؤثر واقع گردد، گرچه چهارچوب و ابعاد تحقیق در راستای اهداف اجتماعی و اقتصادی حج می‏باشد و تحلیل و بررسی سایر ابعاد نیاز به تحقیق دیگری دارد.
 

جَعَلَ اللّه‏ُ الْکَعْبَةَ الْبَیْتَ الْحَرَامَ قِیَاما لِلنَّاسِ(1)
خداوند کعبه را خانه امن قرار داد تا همه مردم در آن‏جا قیام نموده و برای ارتباط و نزدیکی با همدیگر و مشارکت در امور مسلمین همت گمارند و اوضاع جهان اسلام در هر سال مورد بررسی و مطالعه قرار گیرد، این ارتباطات می‏تواند شامل موارد زیر باشد:
1ـ میان کشورهای اسلامی درک متقابل و همزبانی و تفاهم مشترک برای گفتگو و مذاکره فراهم شود تا از اوضاع سیاسی ـ اقتصادی و فرهنگی همدیگر مطلع گردند و راهکارهای وحدت و همکاری را بشناسند و مورد استفاده قرار دهند.
2ـ رابطه میان حکومت‏های حاکم بر کشورهای اسلامی با قدرتهای استکباری در سطح جهان تحلیل شود و کیفیت روابط سیاسی، اقتصادی و بازرگانی از دیدگاه اسلام مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد تا برای نفی سلطه و جلوگیری از حاکیمت کفار بر مسلمین راهکارهای عملی همچون بازار مشترک اسلامی، روابط تجاری و بازرگانی تهاتری میان مسلمین، تأسیس و توسعه بانک بین‏الملل اسلامی و اتحادیه تعاونی بین‏الملل اسلامی و... جامه عمل بپوشد و زمینه‏های استقلال و خودکفایی در کشورهای اسلامی را فراهم سازد.
3ـ ارتباط میان ملت‏ها با همدیگر و توصیه قرآن کریم برای اخوّت و برادری میان مؤمنان در سطح جهان، یکی از آرمان‏های جاودانه حج ابراهیمی است؛ به طوری که مصداق واقعی وحدت امت اسلام و تحکیم برادری میان مسلمین جهان در تقویم احسن زمانی کنگره جهانی حج به طور سالیانه بوده و حج ابراهیمی فریادگر این واقعیت است که قرآن کریم می‏فرماید: وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّه‏ِ جَمِیعا وَلاَ تَفَرَّقُوا(2)

مهمترین پیوند و ارتباط جاودانه میان مسلمین، پیوند اعتقادی و جهان‏بینی توحیدی است و اصولاً میثاق فطرت و اعتقادات قلبی از انسان قابل تفکیک و انتزاع نیست بلکه بصورت یک انگیزه و عقیده جاودانی همواره تحکیم‏کننده اتحاد و وحدت مسلمین می‏باشد که در اجتماع عظیم جهانی حج شکوفایی و بروز خواهد کرد اما برنامه‏ریزی و استفاده مطلوب از این وحدت در راستای فلسفه حج ابراهیمی است.

4 ـ ارتباط دیگری که در کنگره جهانی حج باید تحقّق عینی و عملی داشته باشد، روابط متقابل مذاهب و فِرَق گوناگون اسلامی است؛ زیرا حج کانون اصلی تبادل فکری و بهترین مرکز ثقل دارالتقریب بین‏المذاهب بوده و اکنون نیز می‏تواند باشد؛ به‏طوری که تبادل افکار ادیان اسلامی در طول تاریخ بشر و مناظره‏های اعتقادی، فلسفی و کلامی در زمان پیامبر خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله و ائمه معصومین علیهم‏السلام در شهر مکه و مرکز وحی انجام می‏گرفت و در قرن حاضر کنگره جهانی حج در ام‏القرای جهان اسلام می‏تواند راهکارهای مناظره فکری، علمی و فلسفی میان علما و فلاسفه و فقهای اسلامی را فراهم سازد تا در یک جدال احسن و مناظره نیکو به احسن قول و سرانجام شایسته و نیک در عمل بیانجامد.
 

قرآن کریم در فلسفه عبادات و انجام فرایض، همواره مسأله وحدت و یگانگی را محور اصلی و اعتقاد به توحید و توحید کلمه را ضرورت حیات سالم زندگی اجتماعی می‏داند، به‏طوری که اکثریت عبادات و احکام اسلام جنبه اجتماعی و گرایش به سوی جامعه و جماعت دارد و کمتر عبادتی است که رهنمودها و زمینه‏های تحقق جامعه عدالت‏گستر اسلام را در مضمون و محتوای خویش مطرح نکند.

آیات و روایات حج، نماز جمعه و جماعت، خمس و زکات و دیگر عبادات و فرایض اسلامی مشحون از یک هماهنگی و حرکت جمعی در جامعه اسلامی است که زمینه‏های تجرّدگرایی و تفرقه را نابود کرده و گرایش‏های گروهی و ملی در وحدت جامعه را فراهم ساخته است، به‏طوری که حتی در بیان جملات و کلمات و واژه‏های آیات، صیغه جمع و کثرت بر صیغه مفرد ترجیح داده شده است. اصولاً بینش جهانی اسلام و مدنی‏الطبع بودن خلقت انسان در اساس آفرینش، بهترین الگو و چهارچوب وحدت‏گرایی و اشتراک مساعی در امور مسلمین است. قرآن کریم در صیغه دعوت عام و جهانی مردم به سوی کعبه معشوق و کانون امنیت و وحدت مسلمین می‏فرماید: وَأَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجَالاً وَعَلَی کُلِّ ضَامِرٍ یَأْتِینَ مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ(3)

ای پیامبر جهانی اسلام، دعوت و ندای فراگیرِ فراخوانی همه مردم جهان را به سوی مناسک عبادی، سیاسی و فرهنگی حج به گوش جهانیان برسان که کلّ ناس باید در این اجتماع حاضر شوند.

راهکارهای عملی وحدت مسلمین در حج می‏تواند مصادیق بارز و ملموسی داشته باشد که بنا بر ضرورت عینی و کاربردی بودن مناسک حج، به موارد اصلی آن اشاره می‏کنیم:
1 ـ وحدت عقیدتی، فکری و جهانی مسلمین، در مقابل جبهه کفر و استکبار جهانی بهترین الگوی مبارزه برای نابودی شرک، بت‏پرستی و طاغوت‏ستیزی است؛ زیرا قرآن کریم جدال حق و باطل را یک سنت جاودانه تاریخ بشری دانسته و پیروزی حزب‏اللّه‏ بر حزب‏الشیطان و حاکمیت‏اللّه‏ بر طاغوت را قلّه پیروزی و فتح نهایی می‏داند.

2 ـ وحدت اجتماعی، سیاسی و بین‏المللی جهان اسلام در مقابل بلوک تک‏قطبی نظام نوین جهانی و تشکیل امت واحده جهانی اسلام در چهارچوب آیات قرآن کریم:
ـ کانَ النّاسُ اُمَّةً واحِدَةً(4)
ـ أَلا اِنَّ حِزْبَ اللّه‏ هُمْ الْغالِبُون(5)
ـ فَمَنْ یَکْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَیُؤْمِنْ بِاللّه‏ِ فَقَدْ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَی...(6)
بنابراین، جدال و مبارزه سیاسی بدون تشکیلات منسجم و ارتباطات منطقی میان کشورهای اسلامی و تنظیم روابط بین‏المللی در چهارچوب «کنفرانس جهان اسلام» و سایر نهادهای حقوقی و بین‏المللی که باید ایجاد و گسترش یابد، امکان‏پذیر نیست؛ همانطوری که تاریخ اسلام بیانگر این ضرورت است و پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله در بدو هجرت و استقرار در مدینه با تدوین قانون اساسی مدینه و بنیاد اولین حکومت اسلامی در مقابل حاکمیت کفر، شرک و نفاق نهادهای اساسی را تأسیس نمود و در طول ده سال حکومت اسلامی به پیروزی‏های بزرگ همچون «فتح مکه» نائل شد.

3 ـ وحدت اقتصادی، تجاری و بازرگانی، یکی دیگر از ابعاد عملی و راهکارهای عینی حج ابراهیمی است. اصولاً تأمین معاش و امنیت حیات و سلامتی جامعه اسلامی مرهون تولید کالا و خدمات مورد نیاز مردم است و تأمین ضروریات مصرف و رفع نیازهای مادی مقدمه رشد فکری و تعالی روحی است، به طوری که همواره این واقعیت را باید پذیرفت که «عقل سالم در بدن سالم است» و طبق روایت پیامبر خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله که فرمودند:
* «مَنْ لا مَعاشَ لَهُ لا مَعادَ لَهُ»
* * «کادَ الْفَقْرُ أنْ یَکُونَ کُفْراً»

بنابراین، ضرورت رفع نیازهای اقتصادی و تأمین کالا و خدمات اساسی جامعه اسلامی یک واقعیت انکارناپذیر است که در آیات و روایات اسلامی بدان تأکید و سفارش شده است و اکنون با توجه به گسترش حجم جمعیت و رشد بالای نرخ جمعیت در کشورهای اسلامی و عدم توانایی تولید کالا و خدمات مورد نیاز جامعه در هر کشور، سلطه مبادلات تجاری و بازرگانی بر جامعه جهانی سایه افکنده است و همه کشورها، بنا بر ضرورت، در امر صادرات و واردات، مشغول مبادله کالا و خدمات می‏باشند.

اما آنچه نکته اصلی و حائز اهمیت در اینگونه روابط تجاری است، تعادل و تراز بازرگانی می‏باشد که باید مورد توجه و دقت نظر قرار گیرد. در این راستا می‏توان کشورهای جهان را به سه دسته تقسیم کرد و وضعیت کشورهای اسلامی را در این طبقه‏بندی مورد مطالعه قرار داد:
الف ـ کشورهایی که میزان صادرات سالیانه آنها بر وارداتشان بیشتر است و مازاد تجارت خارجی دارند، و دارای تراز بازرگانی مثبت می‏باشند.
ب ـ کشورهایی که در امر تجارت بین‏الملل، تعادل تجاری را با تساوی واردات با میزان صادرات به دست آورده‏اند و به اصطلاح تراز بازرگانی آنها تعادل را نشان می‏دهد.
ج ـ کشورهایی که میزان واردات کالا و خدمات از میزان صادرات آنها کمتر بوده و همواره گرفتار تراز بازرگانی منفی هستند و کسری بودجه ارزی آنها گسترش می‏یابد.
نکته جالب توجه این است که موقعیت کشورهای اسلامی متأسفانه در طبقه‏بندی «ج» قرار دارد و اکثریت قریب به اتفاق جوامع اسلامی دچار تراز بازرگانی منفی می‏باشند و این واقعیت تلخ را باید در ارتباطات بین‏المللی جهان اسلام، به ویژه در کنگره عظیم حج مورد مطالعه و بررسی عمیق قرار داد و راهکارهای علمی و عملی حل این مشکل باید از وحدت برنامه‏ریزی و آینده‏نگری در تخصیص بهینه منابع طبیعی ثروت و استفاده مطلوب از نیروی انسانی و تخصّصی استوار گردد؛ زیرا پراکندگی و روزمرگی در امور اقتصادی، همواره خسارات جبران‏ناپذیری را همراه داشته است.

در اینجا بهتر است این واقعیت را از کلام عمیق و دقیق‏تر حضرت علی علیه‏السلام مورد مطالعه قرار دهیم که درباره طبقه ‏بندی کشورها و ملّت های گوناگون فرموده‏اند:
1 ـ «احتج الی من شئت تکن اسیره»؛ «محتاج به هر کسی شدی اسیر او خواهی شد.»
2 ـ «استغن عمن شئت تکن نظیره»؛ «بی‏نیاز از هر کسی باشی نظیر او خواهی شد.»
3 ـ «احسن الی من شئت تکن امیره»؛ «بهتر و برتر از هر کسی شوی امیر بر او خواهی شد.»(7)

طبق بیان حکمت‏ انگیز و گهربار حضرت علی علیه‏ السلام، جوامع اسلامی باید موقعیت خویش را کاملاً در جهان امروز درک کنند و با درک وضعیت خویش به مشکلات و ضعف های ساختار اقتصادی، روابط بازرگانی و بین‏ المللی آگاهی یابند و برای حل این مشکلات راهکارهای عملی را برنامه‏ ریزی کنند، لذا در این زمینه با توجه به محدوده این تحقیق، به اصول کلّی این برنامه‏ریزی به طور خلاصه اشاره می‏کنیم:
استراتژی کلّی برای نیل به سوی استقلال و خودکفایی در جهان اسلام، با توجه به تجربیات و مشاهدات عینی در قرن 15 هجری (20 میلادی)، باید بر ابعاد و عوامل زیر استوار شود:
1 ـ بازگشت به خویشتن و خودباوری، که ضرورت شناخت امکانات و استعدادهای خدادادی را به ارمغان می‏آورد و بهترین مصداق را قرآن کریم در این‏باره می‏فرماید:
وَتَنسَوْنَ أَنفُسَکُمْ وَأَنْتُمْ تَتْلُونَ الْکِتَابَ...(8)
...نَسُوا اللّه‏َ فَأَنْسَاهُمْ أَنْفُسَهُمْ...(9)
2 ـ درک عمیق و شناخت واقعی دشمن و استکبار جهانی و معرفی آن به جوامع اسلامی، که ضرورت مبارزه و جهاد در ابعاد گوناگون و از جمله در بُعد اقتصادی و تجاری را به همراه دارد؛ زیرا قرآن کریم فرموده است: «مبادا دشمن خود و خدا را به جای دوست بگیرید که در این صورت به هلاکت می‏رسید و دشمن، شما را نابود می‏سازد.»
متأسفانه این واقعیت تلخ را باید پذیرفت که بیشتر دولت‏های اسلامی، سلطه‏گران و استثمارگران بین‏المللی؛ به ویژه آمریکای جهانخوار را به جای دشمن غدار، بعنوان دوست و رفیق قافله عوضی گرفته‏اند و تاکنون به همین دلیل ضربه‏های جبران‏ناپذیری به ارکان سیاسی و اقتصادی و فرهنگی جامعه خویش وارد کرده‏اند؛ از جمله طبق آمار رسمی در مراکز آماری کشورهای عربی صادرکننده نفت، در یک سال میلادی (1998) به میزان 350 میلیارد دلار ضرر و زیان کاهش قیمت نفت داشته‏اند و اغلب کشورهای عربی منطقه خاورمیانه، دچار کسری بودجه دایمی می‏باشند.
3 ـ ایجاد و گسترش روابط اقتصادی، بازرگانی و بین‏المللی جهان اسلام بر اساس منافع متقابل و لغو قراردادهای بازرگانی و تجاری با بیگانگان، برای تقویت بازار مشترک میان کشورهای اسلامی و مبادلات تجاری متقابل بر اساس مزیّت نسبی.
4 ـ تشکیل و گسترش بانک بین‏المللی ـ اسلامی در مجموعه کشورهای عضو کنفرانس اسلامی در راستای جذب، تمرکز و هدایت ذخایر ارزی و اعتبارات مالی کشورهای اسلامی و عدم ذخیره‏سازی و سپرده‏گذاری در بانک‏های اروپا و آمریکا، که موجب تقویت سیستم بانکی بیگانگان و تضعیف شبکه بانکی در کشورهای اسلامی شده است.
اصولاً همکاری‏های نزدیک و مداوم اقتصادی آنهم از نوع بلندمدت میان کشورهای اسلامی، بدون تغییر بنیادی در ساختار پولی، مالی و تجاری امکان‏پذیر نیست، لذا سلطه طویل‏المدت بانک جهانی و صندوق بین‏الملل پول به‏طور مستقیم، اقتصاد کشورهای عربی و اسلامی را تحت سلطه و نفوذ خود قرار داده و امکان فعالیت سرمایه‏گذاری مستقل و آزاد را نمی‏دهد و نجات از این سلطه، نیازمند سیستم بانکی مستقل می‏باشد.
5 ـ تشکیل و توسعه اتحادیه‏های منطقه‏ای در کشورهای اسلامی آفریقا، آسیا و خاورمیانه برای برنامه‏ریزی بلندمدت، به منظور هماهنگی و تبادل نظر کارشناسان اقتصادی و تنظیم و اجرای سیاست‏های اقتصادی نامناسب در مسائل مهم تجاری و بازرگانی به ویژه:
ـ تولید و صادرات نفت بر اساس حفظ منافع جامعه اسلامی در بلندمدت.
ـ صادرات و مبادلات بازرگانی متقابل کشورهای اسلامی با حذف تعرفه‏های گمرکی.
ـ نخریدن و وارد نکردن کالا و تکنولوژی از کشورهای غربی و بیگانه برای حفظ استقلال کشورهای اسلامی در مقابل سلطه بیگانگان.
ـ همکاری و همفکری مداوم برای تولید و عرضه تکنولوژی در سطح مراکز علمی ـ تحقیقی و دانشگاه‏های کشورهای اسلامی، با توجه به سوابق علمی و تحقیقی جهان اسلام.
* ـ حج زمینه همکاری و مشارکت برای رشد و توسعه اقتصادی جهان اسلام
وَأَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجَالاً وَعَلَی کُلِّ ضَامِرٍ یَأْتِینَ مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ لِیَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ...(10)

قرآن کریم در آیه فوق به صراحت بیان می‏کند که کنگره جهانی حج، آثار و برکات فراوانی دارد و منافع و فواید سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، دفاعی و اخلاقی حج ابراهیمی را در کلمه جامع و فراگیر «مَنافِعَ لَهُم» در آیه تصریح نموده است:
1 ـ وحدت و یگانگی، یکی از ارکان برنامه‏ریزی رشد و توسعه اقتصادی:
در هر مقیاسی، برنامه‏ریزی (خانواده، جامعه، منطقه‏ای و بین‏المللی) بر اصل وحدت و هماهنگی استوار می‏گردد و بدون اعتصام و همفکری اعضای جامعه و همدلی دولت و ملت نمی‏توان اصلاحات اقتصادی را آغاز کرد چه رسد به تداوم و استمرار آن، در نیل به اهداف معین.
حج مناسب‏ترین فرصت و موقعیت را برای تبادل نظر و مذاکرات اصولی میان ملتها فراهم ساخته تا در پرتو ارتباطات منطقی و مداوم، بتوان به مشکلات و کمبودهای کشورهای اسلامی آگاهی و شناخت لازم را کسب کرد و هر کشوری از مجموعه جهان اسلام به عنوان عضوی از بدن و ساختار جهانی مسلمین در مشکلات دیگر اعضا شریک و سهیم شود همانطور که مرحوم سعدی بهترین فرم و ماهیت ارتباط میان ملتها را چنین ترسیم نموده است:
بنی‏آدم اعضای یک پیکرند
که در آفرینش ز یک گوهرند
چو عضوی بدرد آورد روزگار
دگر عضوها را نماند قرار
تو کز محنت دیگران بی‏غمی
نشاید که نامت نهند آدمی

بدیهی است نکات فوق در اشعار سعدی، مضمون روایات معصومین علیهم‏السلام در کیفیت ارتباط میان جماعت مسلمین در سطح جهان اسلام می‏باشد که به طور عام درباره بنی‏آدم مصداق پیدا می‏کند.

نکته قابل توجّهی که باید بدان توجه داشت، این است که کنگره جهانی حج به عنوان پل ارتباط و پیوند، مقدمات ضروری این پیوند و هماهنگی میان جوامع اسلامی است و نباید به زمان محدود ایام مناسک حج اکتفا نمود بلکه تداوم و استمرار این ارتباطات بعد از مناسک حج مورد توجه و عنایت می‏باشد و در این آیه شریفه، عمدتاً به اهداف و آثار حج و پیامدهای عظیم آن در طول سال، توجه شده نه صرفاً به خود عمل عبادی حج؛ زیرا خداوند حکیم هیچ دستور و فریضه‏ای را بدون علت و فلسفه بیان نفرموده است.

2 ـ در برنامه‏ریزی رشد و توسعه، روح مشارکت و همیاری است که قرآن کریم در این‏باره در سوره مائده، آیه دوم می‏فرماید:
تَعاوَنُوا عَلَی البِرِّ وَالتَّقوی وَلا تَعاوَنُوا عَلَی الإِثْمِ وَالْعُدْوان(11)

ضرورت تعاون و همکاری میان ملتها و جوامع اسلامی، نیازمند تعیین موضوع و هدف است؛ زیرا بدون شناخت موضوع و داشتن هدف مطلوب، نمی‏توان برنامه‏ریزی علمی و منطقی داشت، لذا در آیه فوق دو موضوع کاملاً متفاوت مطرح شده است:
الف ـ برّ و تقوی که به معنای نیکی و سعادت جامعه در راستای تقوای الهی است و همه جوامع بشری، بویژه جامعه اسلامی، خواستار سعادت و خوشبختی در زندگی دنیا و آخرت می‏باشد و ضرورتاً بیان مفهوم «برّ» و «تقوی» در تفسیر آیه فوق بهترین شناخت را به دولت اسلامی و مردم مسلمان می‏دهد که با واژه «مَنافِعُ لِلنّاس» ارتباط و هماهنگی کامل دارد و می‏تواند موضوع برنامه‏ریزی کلان در جامعه و در سطح بین‏المللی برای جوامع اسلامی قرار گیرد که در حقیقت مصداق واقعی «معروف» می‏باشد.

ب ـ موضوع دوم در آیه فوق «اثم» و «عدوان» می‏باشد که در بیان مفسران به مفهوم «گناه» و «تجاوز از حدود الهی» آمده است؛ زیرا گناه و معصیت همواره می‏تواند زمینه تجاوز به حقوق دیگران را فراهم سازد و در این آیه بعنوان یک پدیده منکر و مفسده اجتماعی، از آن نهی شده است. بدیهی است روحیه منفعت‏طلبی و خودخواهی انسان می‏تواند جامعه را به راه‏های باطل و انحراف از مسیر عدالت و اهداف مطلوب اجتماعی دعوت کند و رفتار فردیِ آلوده به گناه و تجاوز، بتدریج در جامعه زمینه فساد و تجاوزات کلان و عمومی را فراهم سازد، لذا در آیه فوق دو نکته مورد توجه قرار گرفته است:
اولاً: هیچ فردی از افراد مسلمان حق مشارکت و همکاری در امور انحرافی و مفاسد اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ندارد و تأکید آیه بر عدم همکاری و تعاون در این موارد است.
ثانیا: افراد مسلمان و دولت اسلامی وظیفه دارند جلوی این گونه تجاوزات اجتماعی و سوء استفاده از حقوق و اموال عمومی را قاطعانه بگیرند و اجازه گسترش فساد مترفین و رفاه‏زدگان بی‏درد و غیر متعهّد را ندهند بلکه با آنها به مبارزه برخیزند؛ زیرا مصداق واقعی برای «منکرات» می‏باشد.

3 ـ باید در آیه فوق مورد توجه قرار گیرد، واژه «تعاون» است؛ زیرا هرگونه برنامه‏ریزی و آینده‏نگری در وضعیت اقتصادی، سیاسی و فرهنگی جهان اسلام نمی‏تواند دیگر ملت‏ها و کشورها را نادیده بگیرد و ماهیت روابط پیچیده بین‏المللی در ابعاد گوناگون، اکنون حقیقتِ عمیق‏نگریِ قرآن را ثابت می‏کند؛ زیرا هر گونه تئوری رشد و توسعه اقتصادی نمی‏تواند صرفاً برای بخشی از پیکره جامعه بین‏الملل باشد، این بدان جهت است که ساختار روابط بین‏المللی سرنوشت ملتها را با یکدیگر پیوند زده است؛ لذا هر گونه اصلاحات ساختاری در جامعه اسلامی باید آنچنان عمیق و دقیق انجام گیرد که بتواند الگو و مدل مطلوب برای جوامع دیگر قرار گیرد و شاخصه‏های: نیکی، تقوی و سعادت جامعه اسلامی، دیگران را جلب و جذب نماید.
 

اصولاً تأمین نیازهای مادی و تأمین حیات سالم اقتصادی در جوامع اسلامی، یک ضرورت انکارناپذیر است و در بیشتر کشورها، برنامه‏ریزی اقتصادی برای تأمین نیازهای جامعه، به عهده دولت و حکومت می‏باشد اما به دلیل وابستگی و سلطه بیگانگان بر اغلب کشورهای اسلامی، دولتها وابسته به بیگانه بوده و چون استقلال سیاسی و اقتصادی وجود ندارد، بیشتر کالاها و خدمات مصرفی جامعه از کشورهای غربی و اروپایی وارد می‏شود و این وابستگی در مصرف، به دلیل استمرار و طولانی بودنِ مدت آن، برای کشورهای اسلامی عادت معمول و طبیعی تلقی شده است و در اغلب جوامع اسلامی، بیگانگان سلطه اقتصادی و استثمار را برای خود تحکیم بخشیده و به تدریج سلطه سیاسی، فرهنگی واجتماعی را به دنبال داشته است.

این واقعیت تلخ نه تنها در کشورهای اسلامی به‏طور فراگیر مشاهده می‏شود بلکه به نحوی شدید و خطرناکتر، در کشورهای عربی؛ از جمله عربستان گستردگی بیشتری یافته و اکثریت نیازهای جامعه را کالاها و خدمات بیگانگان تأمین می‏کند.

این وابستگی و سلطه اقتصادی بر بازار مسلمین، متأسفانه در ایام برگزاری مناسک حج قابل مشاهده و ملموس است؛ زیرا انبوه جمعیت زائران بیت‏اللّه‏، عموماً بعد از انجام اعمال عبادی حج برای خرید و تهیه سوغات وارد بازارهایی می‏شوند که بیشتر کالاهای عرضه شده برای فروش، غربی و وارداتی بوده و با قیمت زیاد به دلیل تقاضای فوق‏العاده در بازار مدینه و مکه به مسلمین فروخته می‏شود.

در یک تحلیل و بررسی علمی، می‏توان آثار و پیامدهای تداومِ چنین سلطه اقتصادی بیگانه بر بازار مسلمین را در عوامل زیر خلاصه کرد:
1 ـ انتقال درآمدهای عمومی جامعه و پرداخت‏های ارزی مداوم به بیگانگان به دلیل ضرورت پرداخت قیمت کالاها و خدمات وارداتی و ایجاد کسری تراز پرداختی در بودجه ارزی کشور اسلامی به طور مداوم و مستمر.

2 ـ ایجاد بازار و گسترش امکانات بازاریابی برای بیگانگان جهت فروش و عرضه کالاها و خدماتی که در کشور تولید کننده امکان فروش و عرضه، به دلیل اشباع بازار داخلی، وجود ندارد و تولید کننده سه مشکل برای ادامه تولید دارد:
الف ـ عدم تقاضای داخلی موجب می‏شود کالا به بازار عرضه گردد و این موجب کاهش قیمت و در نتیجه کاهش سود و در مواردی منجر به زیان تولید کننده شود.
ب ـ عدم فروش کالا، به دلیل کاهش قیمت در بازار داخلی، نیاز به امکانات انبارداری و نگهداری کالاها دارد که این امر منجر به هزینه و سرمایه‏گذاری جدید خواهد شد ولی کارفرما مایل به پرداخت چنین هزینه‏هایی نمی‏باشد.
ج ـ عدم امکان فروش و تأمین درآمد در بازار داخلی، برای تولیدکننده موجب کاهش درآمدها شده و با کاهش درآمد، امکان تأمین هزینه عوامل تولید؛ یعنی مزد کارگران، سود کارفرما، بهره اعتبارات بانکی و غیره وجود ندارد، لذا برای تأمین درآمد و پرداخت هزینه‏ها ناچار به صدور و عرضه کالا به کشورهای دیگر می‏باشد.

3 ـ با توجه به ورود کالا و خدمات بیگانه به کشورهای اسلامی، به دلیل کیفیت بالاتر و جلب توجه مصرف‏کنندگان به کالاهای وارداتی، به تدریج کالای تولید داخل با عدم تقاضا روبرو شده و کالای بیگانه جانشین کالای ملی می‏شود؛ این امر یک جریان پیوسته ایجاد می‏کند که به صورت تدریجی و مداوم عدم تقاضای کالای ملی، موجب عدم تولید و عرضه آن گردیده و تولیدکنندگان داخلی با مشکلات زیادی روبرو می‏شوند؛ از جمله:
الف ـ عدم توانایی کسب درآمد برای پرداخت هزینه‏های تولید و ضعف بنیه اقتصاد ملّی، با توجه به ضرر و زیان واحدهای تولیدی داخلی و تعطیلی یا ورشکستگی آنها.
ب ـ عدم انگیزه و علاقه برای سرمایه‏گذاری روی تولیدات ملی، به دلیل سودآور نبودن سرمایه‏گذاری و کاهش تولیدات داخلی در مقابل کالای وارداتی از خارج.
ج ـ انتقال سرمایه‏ها از بخش های اصلی اقتصاد (کشاورزی ـ دامپروری ـ صنایع و...) به بخش های: خدماتی، تجاری و واسطه‏ای و ایجاد انحراف در برنامه سرمایه‏گذاری ملّی.
د ـ تشدید سیر بی‏رویه واردات بیگانه و گسترش مصرف وارداتی در جامعه و انتقال درآمد به خارج که موجب تضعیف اقتصاد ملی می‏گردد.
ه ـ کاهش درآمدهای داخلی و افزایش کسری بودجه و کسری تراز بازرگانی، به دلیل رشد زیاد واردات و کاهش صادرات، به خصوص در کشورهای تک‏محصولی و وابسته به درآمدهای نفتی.

4 ـ تأثیر واردات بیگانه بر الگوی مصرف جامعه اسلامی، و آثار مخرّب فرهنگی و سیاسیِ وابستگی به مصرف کالاها و خدمات بیگانگان، در درازمدت، اصولاً خیلی از کالاهای وارداتی در الگوی مصرفی جامعه ـ که باید متناسب با درآمد ملی و درآمد سرانه تنظیم شود ـ آثار تخریبی دارد. افراد ثروتمند و غنی در جامعه الگوی مصرف بیگانه را انتخاب کرده و سایر طبقات جامعه هم به صورت تقلید و رقابت در مصرفگرایی به‏تدریج به کالا و خدمات بیگانه تمایل پیدا می‏کنند و این گرایش به مصرف کالای خارجی که ضد ارزش است و با منافع ملی، مذهبی و اقتصادیِ جامعه اسلامی مغایرت و ناسازگاری دارد، کم‏کم به صورت ارزش معرفی می‏شود و جامعه دچار الگوی مصرف بیگانه می‏گردد. علاوه بر این، مبادلات تجاری و بازرگانی بیگانه با کشورهای اسلامی موجب ایجاد سلطه و نفوذ اقتصادی و زمینه‏ساز استثمار می‏شود لذا قرآن کریم برای جلوگیری از حاکمیت کفار بر مسلمانان می‏فرماید:
«...وَلَنْ یَجْعَلَ اللّه‏ُ لِلْکَافِرِینَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ سَبِیلاً(12) و هرگز خداوند برای کفار، سلطه بر مؤمنین قرار نداد.»

بر همین اساس، مفسران و علمای اسلامی، هرگونه روابط سیاسی، فرهنگی و اقتصادی که زمینه‏ ساز سلطه و حاکمیت بیگانگان بر جامعه مسلمین باشد را تحریم کرده‏اند و ما در تاریخ معاصر ایران اسلامی شاهد موضعگیری صریح و قاطعانه علمای بزرگ اسلام به‏ویژه فقهای تشیع در این رابطه بوده‏ایم؛ نظیر فتوای تاریخیِ تحریم تنباکو، مبارزات سید جمال‏الدین اسدآبادی، مرحوم شهید مدرس و آیة‏اللّه‏ کاشانی و سرآمد همه آنها مبارزات قاطعانه و پیروزی امام خمینی قدس‏ سره در تحریم و مبارزه با قرارداد کاپیتولاسیون و دیگر قراردادهای نفتی، تجاری و اقتصادی رژیم پهلوی با بیگانگان و تداوم این مبارزات ضد استعماری در عصر انقلاب اسلامی و قطع رابطه با اسرائیل و آمریکا و برخی کشورهای اروپایی در مقاطعی از دوران انقلاب، به دلیل مواضع خصمانه آنها بر ضدّ جمهوری اسلامی ایران.

اکنون با توجه به ابعاد گوناگون سلطه خارجی بر بازار مسلمین و آثار سوء ناشی از واردات و مصرف کالا و خدمات بیگانه در جامعه اسلامی، ضرورت تجدید نظر در روابط تجاری ـ بازرگانی با کشورهای استثمارگر احساس می‏شود و این موضوع می‏تواند در کنگره عبادی ـ سیاسی حج مورد بررسی و گفتگو میان کشورهای اسلامی قرار گیرد تا زمینه‏های تفاهم و همکاری میان کشورهای مسلمان برای مبادلات متقابل و تأسیس بازار مشترک اسلامی فراهم گردد.

اصولاًیکی از منافع عظیم و بلند مدّت حج، مطالعه روش های مناسب برای قطع سلطه و استثمار کفار از جامعه مسلمین می‏باشد و بهترین موقعیت برای تبادل نظر و تصمیم‏گیری مناسب، ایام برگزاری حج است که اعمال و مناسک حج را با فلسفه و اهداف واقعی آن، که مبارزه علمی و مستمر با استکبار جهانی و قطع سلطه کفار بر مسلمین است، همراه سازیم.

بنابراین تشکیل بازار مشترک مسلمین و عرضه کالاها و خدمات برای تأمین نیازهای متقابل جوامع اسلامی یک راهکار منطقی و اصولی برای قطع سلطه خارجی است و کلیه کشورهای اسلامی می‏توانند با شناخت امکانات بالقوه اقتصادی خویش و تولید کالاها و خدمات متناسب با سطح استاندارد و کیفیت لازم، نیازهای همدیگر را تأمین نموده و مازاد بر مصرف داخلی را به سایر کشورهای اسلامی صادر نموده، بالعکس کمبودهای خود را وارد نمایند و در یک ارتباط و همکاری متقابل تجاری و بازرگانی، در مقابل بیگانگان به استقلال و خودکفایی برسند.

بدیهی است برای نیل به این هدف، وحدت و هماهنگی و همدلی و همکاری متقابل میان کشورهای اسلامی ضروری است و فضای الهی و توحیدی حج می‏تواند چنین وضعیّتی را در اختیار ملل اسلامی قرار دهد تا با توحید کلمه و اتفاق نظر، به اهداف عالی و حکیمانه حج ابراهیمی واصل گردند.
 

بررسـی ابعاد اجتماعی و اقتصادی حج و تحلیل و بررسی اهداف کنگره عبادی ـ سیاسی حج نیازمند فرصت وسیع و دسترسی به منابع موثق می‏باشد که در محدوده فرصت و امکانات، نمی‏توان به هدف مطلوب واصل شد، اما با توجه به ضرورت فتح باب و آغاز نیکو برای یک نگرش جامع به حج ابراهیمی، این تحقیق را آغاز نمودیم تا ان‏شاءاللّه‏ به لطف و عنایات پروردگار و همراهی و همگامی واحد آموزش و تحقیقات بعثه مقام معظم رهبری بتوانیم در آینده با استفاده از فرصتِ اوقاتِ فراغت از آموزش جاریِ دروسِ دانشگاهی به این امر مهم تداوم بخشیم

اکنون خلاصه دستاوردهای این تحقیق را به حضورتان تقدیم می‏دارم:
1 ـ طرح و ارائه مباحث اجتماعی، اقتصادی و سیاسی حج در سطح مطبوعات کشور به ویژه فصلنامه وزین «میقات حج» و دیگر نشریات ادواری سازمان حج و زیارت.
2 ـ تهیـه و ترجمـه متـون علمـی ـ تحقیقی مناسب در قبل از آغاز کنگره حج و انتشار و توزیع آنها میان حجاج سایر کشورهای اسلامی در ایام حج، به ویژه موضوعات بین‏المللی و فراگیر حج در ابعاد سیاسی ـ اقتصادی.
3 ـ جذب و بکارگیری افراد محقق دانشگاهی و حوزوی برای تحقیقات کاربردی به صورت گروهی، زیر نظر بعثه مقام معظم رهبری.
4 ـ برگزاری جلسات بحث و مذاکره در ایام حج میان نخبگان و صاحبنظران از علما و دانشمندان کشورهای مختلف که در مراسم حج حضور دارند، برای مشاوره و جدال احسن درباره نیازها و مشکلات جهان اسلام و ارائه راه حل عملی برای آنها.
5 ـ طرح و بررسی راه‏ها و روش‏های مناسب برای مبادلات تجاری و بازرگانی کشورهای اسلامی با عربستان برای عرضه و فروش محصولات تولیدی جوامع اسلامی و کاهش تدریجی کالاهای غربی و اروپایی برای ایجاد استقلال و خودکفایی میان کشورهای مسلمان به ویژه در ایام مناسک حج برای خرید سوغات.
6 ـ تجدید نظر در روابط اقتصادی، بازرگانی و سیاسی میان کشورهای اسلامی برای جلوگیری از تفرقه و جدایی و حلّ مشکلات مختلف میان کشورها برای ایجاد وحدت و هماهنگی که رمز اصلی استقلال و خودکفایی جامعه مسلمین می‏باشد.
7 ـ برگزاری نمایشگاه‏های بین‏المللی میان کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی برای آگاهی و شناخت صنایع و فرآورده‏های اقتصادی همدیگر و ایجاد زمینه بازاریابـی و مبادلات متقـابل میـان آنها.
8 ـ برقراری روابط علمی، تحقیقی و پژوهشی میان کشورهای اسلامی در سطح دانشگاه‏ها و مراکز علمی و تبادل نیروی انسانی متخصص و دانش فنی برای تأمین نیازهای علمی و ایجاد زمینه رشد و شکوفایی استعدادهای ملی برای حذف سلطه بیگانه.
 

منبع: فصلنامه میقات حج