امامزاده اسماعيل در قزوين

مقدمه

يکي از پديده‏هايي که از جنبه‏هاي تاريخي، هنري، مذهبي و اجتماعي در معماري اسلامي نقش داشته و امروزه، پس از مساجد بيشترين تعداد را دارند.، آرامگاه‏ها و بقاع متبرکه است، پديده‏اي که در فرهنگ ايراني سابقه‏اي طولاني دارد و کمتر شهر ايراني است که سهمي از چنين بناهايي نداشته باشد.(1) معمولا در هر دوره ساخت مقابر، ارتباط مستقيم با متوفا داشته است. افرادي عادي از مقابر ساده و افراد نامدار از مقابر ويژه‏تري برخوردار بوده‏اند.
از سده‏ي اول تا سوم هجري هيچ آرامگاهي در ايران را که بتوان تاريخ معيني به آن نسبت داد، باقي نمانده است. شايد بتوان تدفين هارون الرشيد در خراسان را آغازگر سنت آرامگاه‏سازي دانست که خود زيربناي تکوين بزرگ‏ترين بناي آرامگاهي ويژه‏ي شيعيان در مشهد بود. پس از شهادت امام رضا (ع)، ايشان در همان مکاني که هارون الرشيد مدفون شده بود، به خاک سپرده شدند(2)
از سده‏ي چهارم هجري به بعد شاهد ظهور و گسترش بناهاي آرامگاهي در نقاط مختلف هستيم. ازدلبايل اين گسترش مي‏توان به مهاجرت امامزادگان و سادات به ايران و شهادت يا مرگ آنان در آن‏جا و همچنين سلسله‏ها و نهضت‏هاي شيعي، زيارت آرامگاه‏هاي فرزندان علي (ع) رابا اهميت مي‏دانستند و تلاش مي‏کردند به اماکن سنتي و کهن ايران جلوه‏ي اسلامي ببخشند. همين شيوه از ايران به سرزمين‏هاي غرب اسلامي، مخصوصا مصر در عصر فاطمي انتقال يافت(3)
با وجود اهميت بقاع متبرکه (امامزادگان) در ميان شيعيان ايران، اطلاعات جامع و کاملي از اين بقاع متبرکه وجود ندارد. شهرستان قزوين نيز از اين قاعده مستثني نيست. امامزادگان و بقاع متبرکه‏ي چندي در اين شهر وجود دارد که به بررسي و معرفي يکي از مهم‏ترين آنها - امامزاده اسماعيل (ع) - مي‏پردازيم.(4)

موقعيت مکاني

مقبره‏ي امامزاده اسماعيل (ع) در چهارراه شهرباني قزوين و در ابتداي کوچه‏ي تنگ و تاريکي است که اولين کوچه‏ي خيابان شهيد انصاري (کوروش سابق) به شمار مي‏آيد. در قسمت شمال غربي، مسجد جامع قزوين، و در شمال آن خيابان پيغمبريه و «بقعه‏ي چهار انبياء» (سلام الله عليهم) قرار دارد. اين آرامگاه در دوران صفويه در حاشيه‏ي غربي ميدان شاه بوده است، اما پس از تخريب اين ميدان و پس از خانه‏سازي زمين‏هاي ميدان، اين بقعه در کنار کوچه‏اي واقع شده که پشت به خيابان شهدا (سپه سابق) است.(5)

تاريخچه

امامزاده اسماعيل فرزند حضرت امام صادق (ع) است که «اسماعيل کوچک» خوانده مي‏شده است. اين امامزاده در دوران خلفاي عباسي، بر حسب ضرورت، در سفري از قزوين آن زمان عبور مي‏کنند. و به دليل حکومت ظالمانه‏ي منصور دوانقي، در منزل نجاري مسکن مي‏گزيند.، ولي به دليل بيماري در همان منزل،وفات مي‏کند. صاحبخانه ايشان را در سردابه‏ي خانه دفن مي‏کنند و اين خانه همان امامزاده‏ي کنوني است. اين مکان، قبل از رسمي شدن مذهب شيعه در ايران، ناشناخته مانده بود.
ميرزا محمد حسين فراهاني در سفرنامه (1303 - 1302 ه‏ق) درباره‏ي اين بقعه مي‏نويسد: «يکي بقعه‏ي امامزاده اسماعيل است که مردم قزوين خيلي به او معتقدند و مي‏گويند نذر و قسم او در نهايت تأثير است و کرارا تجربه شده و کرامات او به ظهور رسيده است. و اين امامزاده در جنب عمارت ديواني واقع شده و گنبد و آجري دارد و حاجي نصر الله خان او تعمير کرده است و نسبت اين امامزاده از قراري که در بحر الانساب نوشته شده، اين است که بعد از آن که معتصم، حضرت جعفر صادق (ع) را به زهر شهيد کرد و پس از آن منصور دوانقي که به رياست رسيد، اسمعيل بن جعفر صادق از ترس منصور و با چهار برادرش فرار کرده و به سمت ري مي‏آمدند، زماني که به قزوين
رسيدند، سفيان قزويني که دوستدار منصور بود، سر راه بر ايشان بگرفت و محاربه نمود تا اسمعيل در شهر قزوين شهيد شد و در همان جا مدفون گشت و برادران او فرار نموده، به ري و دماوند رفتند.(6)
ولي شيخ مفيد در ارشاد مي‏نويسد: «اسماعيل، بزرگ‏ترين پسر آن حضرت بود و امام صادق (ع) او را بسيار دوشت داشت و نسبت به او نيکي و محبت بيش از ديگران مي‏نمود. گروهي از شيعه به خاطر اينکه بزرگتر از پسران ديگر بود و علاقه و دوستي پدر به او بيشتر بود، گمان کردند که او پس از پدر بزرگوارش امام و جانشين او است. ولي اسماعيل در زمان زنده بودن حضرت صادق (ع) در عريض، که نام دره‏اي است، در نزديکي مدينه از دنيا رفت و مردم جنازه‏اش را از آنجا تا مدينه با دوش نزد امام آوردند. و در قبرستان بقيع دفن کردند(7) بنابراين با توجه به مطالب بالا مدفون در بقعه نمي‏تواند اسماعيل بن جعفر الصادق (ع) باشد، مگر اين که حضرت صادق (ع) فرزند ديگري هم به نام اسماعيل داشته و يا امامزاده اسماعيل (ع) از نوادگان حضرت امام جعفر صادق (ع) باشند.
درباره‏ي اين بنا تاکنون بررسي و تک نگاري جدي‏اي انجام نشده است. با وجود اين در برخي کتب باستان‏شناسي، مطالبي به صورت برجسته و گريخته درباره‏ي آن بنا مي‏خوانيم؛ از جمله کتاب مينودريا يا باب‏الجنه‏ي قزوين که از نظر معماري و مزار شناختي اشارتي به بنا داشته‏اند. همچنين در برخي از دانشنامه‏ها و دايرةالمعارف‏ها از قبيل، دايرةالمعارف تشيع(8) و دايرةالمعارف بناهاي آرامگاهي(9) مطالب کوتاهي درباره‏ي اين بنا آمده است.
بناي امامزاده اسماعيل بر نقشه‏ي چهار ضلعي و در جهت شمالي - جنوبي قرار گرفته است: طول و عرض بقعه 21 ضربدر 25 متر است. ساختمان اين مقبره بين دو حياط قرار گرفته است: يک حياط در جنوب غربي بنا و ديگري در شمال شرقي آن، حياطي که در جهت قبله قرار دارد و به ابعاد 20 / 28 ضربدر 40 / 17 متر و حياط شمالي به ابعاد 5 / 9 ضربدر 90 / 18 متر است. حياط جنوبي داراي يک حوض آب در وسط حياط و دو سنگاب در هر گوشه‏ي حوض است سرويس‏هاي بهداشتي در گوشه‏ي غربي حياط.
واقع شده است. مقبره داراي نمايي متقارن است و به موازات گنبد ايوان ورودي در نما ديده مي‏شود. براي ورود به فضاي مقبره مي‏توان از دو طرف ايوان و از طريق گوشواره‏ها به آن دسترسي يافت. نماي شمالي به ابعاد 50 / 2 ضربدر 30 / 6 متر است. از ايوان به گنبد خانه دري چوبي باز مي‏شود و در دو طرف ايوان، دو اتاق کوچک به ابعاد 80 / 10 ضربدر 80 / 10 متر واقع شده است. گنبد به کمک سه کنج‏ها و فيلپوش‏ها بر روي اين فضا سوار شده است و از کف حرم تا زير گنبد 5 / 7 متر است.
از گنبد خانه دو درگاه، يکي به ايوان شرقي و ديگري به ايوان غربي و حسينيه باز مي‏شود و در شمالي نيز به ايوان شمالي و حياط باز مي‏شود. حياط شمالي از طرف شرق به کوچه باز مي‏شود و از سمت غرب به وسيله‏ي يک در به حسينيه باز مي‏شود. نماي شمالي مقبره به ابعاد 50 / 2 ضربدر 30 / 6 متر است. و تزيينات نماي مقبره در اين قسمت با نماي ديگر مقبره در حياط اول بسيار متفاوت است. ايوان شمالي نيز مانند ايوان جنوبي متقارن است، اما ايوان بر روي دو ستون به ارتفاع 5 / 5 متر استوار است. در طرفين ايوان شمالي دو اتاق تو در تو به ابعاد 3 ضربدر 9 متر هست که به وسيله ارسي‏ها به دو قسمت تقسيم مي‏شوند. در طبقه‏ي بالاي اين قسمتها نيز دو شاه‏نشين قرار دارد. راه‏پله‏ي منتهي به بام، در ايوان شمالي واقع شده است. گنبد امامزاده دو پوسته است و 3 / 6 متر ارتفاع دارد.
نماي بيروني بنا به سه قسمت، اول بدنه‏ي اصلي مقبره، دوم ميانسرا يا حياط و سوم گنبد تقسيم مي‏شود. توصيف را از ورودي شرقي حياط جنوبي آغاز مي‏کنيم: اين ورودي، ساده و به ارتفاع 30 / 3 متر و عرض 3 متر است. ورودي شرقي از دو جرز آجري ساده تشکيل شده که در قسمت سردر بر روي دو رديف کاشي فيروزه‏اي به خط سفيد، اسم امامزاده‏ي مدفون نگاشته شده است. در ورودي حياط، فلزي دو لنگه است.
با عبور از ورودي وارد حياط مي‏شويم، اين حياط به طول 20 / 28 متر و عرض 40 / 17 متر است. در وسط حياط، حوض آبي به طول 40 / 5 متر و عرض 60 / 3 متر و ارتفاع 50 سانتيمتر قرار دارد و در دو گوشه‏ي جنوبي حوض، دو سنگاب قرار دارد که قرينه‏ي يکديگرند. ارتفاع سنگاب 77 سانتيمتر و قطر دهانه‏ي آن 106 سانتيمتر است. قسمت پايه‏ي سنگاب به ارتفاع 7 سانتيمتر است که به صورت پيچي، کندکاري شده است. بدنه‏ي هر سنگاب داراي 42 قاچ است که روي سنگ کنده کاري شده‏اند. اين قاچ‏ها از لبه‏ي سنگاب شروع و تا پايه‏ي سنگ‏آب به صورت عمودي حجاري شده‏اند. عرض هر قاچ 7 سانتيمتر و قطر هر قاچ 10 سانتيمتر است. متأسفانه داخل سنگاب‏ها، درخت کاشته شده است. که باعث ترک و شکاف درون سنگاب‏ها شده است. در گوشه‏هاي شمالي حوض، دو پايه‏ي ستون مکعبي شکل به ارتفاع 50 سانتيمتر قرار دارد. در قسمت بالاي پايه‏هاي سنگي، حفره‏اي خالي مشاهده مي‏شود. بر روي بدنه سنگي هر پايه، گل لوتوس 12 پر کنده‏کاري شده است که زيبايي
خاصي به پايه‏هاي سنگي داده است. در حاشيه‏ي غربي حوض، باغچه مانندي قرار دارد که که دور آن نرده کشيده شده است. در حاشيه‏ي ديواره‏ي غربي حياط، سرويس‏هاي بهداشتي قرار دارد. و ديوارهاي دور تا دور حياط ساده و داراي نماي آجري ساده و بدون تزيين است.
نماي جنوبي: نماي جنوبي مقبره متقارن است و ايوان ورودي جنوبي در وسط نما و به موازات گنبد ديده مي‏شود. جرزهاي غربي و شرقي جلوتر از ايوان قرار دارند. ازاره‏ي اين نما، تا ارتفاع 50 سانتي‏متر، با سنگ مرمر سفيد پوشيده شده است. نماي جنوبي به طول 30 / 6 متر و عرض 5 / 2 متر است که از حياط به وسيله‏ي دو پله، که در طرفين ايوان مياني تعبيه شده است، به کفش‏کن‏هاي زنانه و مردانه راه مي‏يابد. کفش‏کن‏ها به ارتفاع 40 / 2 متر است که از يک قاب اريب مانند مستطيلي شکل ساخته شده و با چفد نيم دايره‏اي (مازه‏اي) به ورودي اصلي کفش‏کن، که مستقيم رو به حياط باز مي‏شود، متصل است. قوس ورودي نيز چفد نيم دايره‏اي دارد. نماي کفش‏کن، آجري ساده و بدون تزيين است. در کنار ورودي کفش‏کن، ديواره‏ي آن از يک قاب مستطيلي کوچک تشکيل شده که چفد مازه‏اي دارد. به همين صورت طبقه‏ي بالاي کفش‏کن‏ها، يعني نماي جنوبي اين قسمت، نيز داراي چفد مازه‏اي است، با اين تفاوت که لچکي‏هاي قاب با کاشي‏هاي فيروزه‏اي يک رنگ و بعضا به رنگ سياه همراه است. همان طور که گفته شد اين بخش اريب مانند است که داخل اين کنج، مانند ورودي اصلي، به شاه نشين که رو به حياط است، يک در چوبي زيبا با نورگيرهاي مشبک چوبي قرار دارد. اين سه کنجي داراي يک ديواره ساده با چفد تيزه‏دار است. قسمت بالاي درگاه چوبي نيز چفد تيزه‏دار دارد. زير قوس قاب اريب مانند، که نيم دايره‏اي است، با کاربندي‏هاي زيبايي که آجر و کاشي کار شده، زيبايي خاص دارد. قسمت پيشاني درگاهي و قاب کناري آن با کاشي‏هاي معقلي به شکل صليب تزيين شده است که انتهاي هر پره‏ي اين صليب به صورت علامت مثبت (به‏اضافه) است که با کاشي‏هايي به رنگ آبي و سياه مزين شده است. ارتفاع ايوانچه‏ي بالايي 90 / 3 سانتيمتر و عرض آن 90 سانتيمتر است. قسمت نبش ديواره‏ي کفش‏کن‏ها از بالاي ازاره به عرض 15 سانتيمتر با کاشي‏هاي چند رنگ با طرح‏هاي زيباي هندسي مزين شده است و کفش‏کن‏هاي طرف غربي و شرقي ايوان مياني قرينه يکديگرند.
ايوان مياني به طول 60 / 6 سانتيمتر و عرض 80 / 4 سانتيمتر با چفد نيم دايره‏اي (بيزکند) پوشش يافته و قسمت ازاره‏ي ايوان با نوار باريکي با حاشيه‏ي چفد به ارتفاع نيم متر با کاشي‏هايي با طرح‏هاي بته جقه مزين شده است. قسمت جلوي ايوان نيز با نرده از حياط جدا مي‏شود. از نوار بالايي، ازاره‏ي کاشيکاري با کاشي‏هاي خشتي ادامه مي‏يابد. نيمه‏ي بالايي ايوان يعني قسمت جلوي آن، با پنجره آهني پوشش يافته است. لچکي‏هاي ايواني با کاشي‏هاي آبي و سفيد با طرح‏هاي اسليمي پوشش يافته.
است در دو طرف ديواره‏ي ايوان دو ناودان فلزي تعبيه شده است.
طرفين کفش‏کن‏ها يعني بخش غربي و شرقي نماي جنوبي، که اتاق‏هاي اطارف ايوان مياني و بخش شاه‏نشين‏ها را تشکيل مي‏دهد، به ابعاد 5 / 7 در 75 / 3 سانتيمتر است. طرفين غربي و شرقي کفش‏کن‏ها قرينه‏ي يکديگرند و هر ضلع به دو قسمت تقسيم مي‏شود. ازاره‏ي نما، همان طور که ذکر شد، تا نيم متر با سنگ مرمر سفيد پوشش يافته است. در قسمت بالاي ازاره، پنجره‏ي فلزي به ابعاد 80 / 1 در 80 / 1 متر قرار دارد. اين قسمت از اين بخش داراي نماي آجري ساده و بدون تزيين است و قاب بالايي نيز داراي پنجره‏ي فلزي به ابعاد 3 در 3 متر است. چفد اين پنجره از نوع جناغي (پنج ‏اوهفت) است و بخش لچکي‏هاي چفد نيز با کاشيکاري زيباي آبي و سفيد و با طرح‏هاي اسليمي زينت يافته است. نرده‏ي فلزي کوتاهي جلوي پنجره را پوشش داده است و اطراف اين پنجره نيز آجري و ساده است. ضلع غربي اين نما قرينه‏ي ضلع شرقي است و هيچ تفاوتي با آن ندارد. در حاشيه‏ي غربي بقعه‏ي امامزاده اسماعيل،، در سال اخير، حسينيه‏اي ساخته شده است که ورودي اصلي آن از حياط جنوبي است. حسينيه داراي ورودي‏هاي ديگري است که يکي از آنها از ايوان غربي بقعه به داخل حسينيه راه پيدا مي‏کند. ورودي ديگري به حياط شمالي و ديگري در سمت شمال حسينيه است که مستقيما به خيابان اصلي راه پيدا مي‏کند. از اين حسينيه براي اقامه‏ي نماز جماعت، مراسم عزاداري و سوگواري و جلسات قرآن و حديث استفاده مي‏شود.
نماي شرقي: امام‏زاده ازقسمت شرقي به کوچه‏ي باريکي راه پيدا مي‏کند. نماي شرقي داراي ابعادي به طول 5 / 25 متر و عرض 5 / 7 متر است. ازاره‏ي اين نما به ارتفاع 90 سانتي‏متر سيمان کاري شده است. در ميانه‏ي اين نما ايوان شرقي بنا به طول 6 متر و عرض 80 / 4 متر قرار گرفته، که از يک قاب مستطيل شکل، که دور تا دور آن داراي نماي آجري يکپارچه است، تشکيل شده. طاق اين ايوان جناغي (پنج او هفت) است و زير قوس طاق مقرنس کاري شده است که از نظر معماري زيبايي خاصي دارد. نوار باريک لبه‏ي بيروني ايوان با گچبري‏هاي زيبايي تزيين شده است و درون ايوان با گچ پوشش يافته است. ازاره‏ي دروني ايوان به ارتفاع تقريبا 50 سانتيمتر با کاشي‏هاي زيباي خشتي تزيين شده است و نماي بيروني آن به ارتفاع تقريبا 40 / 2 سانتيمتر با نرده‏ي آهني، به صورت حفاظ قرار گرفته است. از ديواره‏ي مياني ايوان، در چوبي مشبکي، مستقيم به داخل حرم راه مي‏يابد و از بالاي در چوبي، درون ايوان کتيبه‏اي به
عرض دو کاشي به رنگ آبي فيروزه‏اي، آيات قرآني با رنگ سفيد نوشته شده است.
به موازات در چوبي و قسمت بالاي آن پنجره‏اي مشبک با کاشي فيروزه‏اي (فخر و مدين) وجود دارد و طرفين و ايوان شرقي تقريبا قرينه‏ي يکديگرند. نماي سمت راست ايوان شرقي به سه قسمت تقسيم مي‏شود: دو قاب مستطيلي کناري و يک قاب مستطيلي بزرگ مياني، قاب مستطيلي اولي خود متشکل از دو قاب کوچک پاييني به ارتفاع 80 / 1 سانتيمتر و عرض 5 / 1 متر است که متشکل از يک چفد جناغي است که داراي نماي آجري يکپارچه‏ي ساده است. قاب بالايي، که بزرگ‏تر است، به ارتفاع 90 / 3 متر و عرض 5 / 1 متر است و داراي همان نوع چفد است. در زمينه‏ي بدنه‏ي اين قاب، برخلاف قاب پاييني، تزيين لوزي شکلي با کاشي آبي فيروزه‏اي است که يک رديف را تشکيل مي‏دهد. رديف بعدي کاشي‏هايي به رنگ سياه است که يک لوزي را تشکيل مي‏دهد. داخل اين لوزي نيز با کاشي سفيد رنگ به صورت لوزي کار شده است که يکنواختي نماي آجري قاب را به هم زده است. قاب بزرگ مياني به ابعاد 6 متر در 70 / 2 متر يکپارچه است و اين قاب نيز داراي چفد جناغي (پنج او هفت) است. سطح اين قاب نيز تماما آجري ساده است که در زمينه‏ي قاب دو پنجره‏ي کوچک مشبک فلزي وجود دارد. پنجره‏ي بالايي مربع، و پاييني مستطيل شکل است که به داخل اتاق‏هاي طبقه‏ي بالا و پايين راه پيدا مي‏کنند. قاب کناري، قاب سومي، دقيقا شبيه قاب اولي است. تنها تفاوت نماي سمت راست ايوان شرقي با نماي سمت چپ، در اين است که قاب اولي نماي سمت چپ، يعني قاب کوچک پاييني، داراي يک پنجره مشبک است که در نمونه‏ي هم شکل خود در طرف سمت راست ديده نمي‏شود. تفاوت ديگر
اين است که قاب بزرگ مياني سمت چپ تنها داراي يک پنجره مربع بالايي است، در صورتي که در قاب هم شکل نماي سمت راست، همين قاب داراي دو پنجره است. از نظر تزيينات و ساير موارد. تفاوتي در دو سوي ايوان شرقي ملاحظه نمي‏شود.
در انتهاي شمالي اين نما در ورودي حياط شمالي مي‏رسيم که ارتفاع اين ورودي 5 / 4 متر و عرض آن 20 / 2 متر است. ورودي از دو چفد جناغي تو در تو تشکيل شده است. لچکي‏هاي چفد کناري با کاشي‏هاي زيباي هفت رنگ با نقوش زيبا مزين شده است. و حاشيه‏ي دور چفد اولي نيز به عرض يک کاشي هفت رنگ با طرح‏هاي ريزتز کار شده که زيبايي خاصي به اين ورودي داده است. در اين ورودي، فلزي و دو لنگه است. جرزهاي اين ورودي آجري است که جديدا مرمت شده است. حد فاصل ورودي و در امتداد نماي شرقي، که به عنوان ديوار حياط شمالي است، جديدا مرمت شده و آجرکاري آن با آجرکاري بدنه امامزاده متفاوت است. در زمينه‏ي اين ديوار، چفد جناغي (پنج او هفت) پياده شده است.
نمال شمالي: حياط ديگر مقبره در ضلع شمالي واقع شده است. پس از ورود به اين حياط از کوچه شرقي، نماي مقبره در سمت چپ و قسمتي از نماي حسينيه‏ي نوساز در روبه‏رو به چشم مي‏خورد. تزيينات نماي مقبره در اين قسمت با نماي ديگر مقبره در حياط اول بسيار متفاوت است و به نظر مي‏رسد که مربوط به بعد از دوران قاجار باشد. اين نما به طول 90 / 18 مترو عرض 5 / 7 متر است. نماي شمالي به سه قسمت تقسيم مي‏شود.
ايوان مياني به ابعاد 9 متر در 20 / 7 متراست با کف سنگفرش که 20 سانتيمتر از کف حياط بالاتر است. ايوان مياني (شمالي) به صورت متقارن است. ايوان بر روي دو ستون چوبي هشت ترکي استوار است. ستون‏ها به ارتفاع 5 / 5 متر و ته ستون‏ها و به ارتفاع 25 سانتيمتر است. قسمت بالاي ته ستون يا پايه ستون‏ها، که چوبي است، به صورت گلدان تراشيده شده‏اند. که به ارتفاع 60 تا 65 سانتيمتر است. سر ستون‏ها به شکل مقرنس جلوه مي‏کنند که ارتفاع آنها 60 سانتيمتر است. پيشاني نما به ارتفاع 50 تا 60 سانتيمتر با آجرهاي لعابدار پوشش يافته و قسمت دوره‏چين بام نيز به ارتفاع يک آجر کار شده است. تزيينات سقف ايوان به شکل نقاشي و گره‏چيني است و حاشيه‏ي دور تا دور قاب، آيةالکرسي با قلم سياه نوشته شده است. تزيين چوبي روي سقف، کار استاد، مرحوم ابراهيم حنيفه است که در زمان مرمت امامزاده ساخته شده است. پيش از اين، سقف ايوان با ظاهري از تيره‏هاي چوبي و خالي از تزيين بوده است، ستون‏هاي چوبي، که در زير اين ايوان قرار دارد، کار همين استاد نجار است. ايوان مياني يک قوس جناغي دارد که بخش لبه‏ي دور تا دور قوس به شيوه‏ي بسيار زيبايي با طرح پيچي شکل، گچ‏بري شده است. اين گچبري‏ها در دو طرف پايه‏ي قوس به شکل دو پايه‏ي گلدان توکار در ديواره‏ي ايوان جلوه مي‏کند. سطح داخلي ايوان با گچ سفيد رنگ پوشش يافته است.
پس از قوس مياني ايوان، کمي به طرف داخل، به پوشش قوس مانند مي‏رسيم که در ديواره‏هاي طرفين آن، در قسمت بالا دو قاب کوچک جناغي (پنج او هفت) کار شده‏اند. زمينه‏ي اين دو قاب به رنگ آبي فيروزه‏اي است که با نقوش ختايي و اسليمي به رنگ‏هاي سفيد، قهوه‏اي و بعضا قرمز زينت يافته است. قسمت پايين ديواره‏ي اين بخش، در دو طرف، به دو در چوبي کوچک منتهي مي‏شود که هر دو به راه‏پله‏ي منتهي به بام ختم مي‏شوند. ديواره‏ي شمالي رو به حياط ايوان، به دو بخش تقسيم مي‏شود: قسمت پاييني آن، که تقريبا 2 متر ارتفاع دارد، داراي در چوبي دو لنگه‏اي است که در ميانه‏ي ديوار واقع شده است و مستقيم به فضاي گنبدخانه راه پيدا مي‏کند بخش بالايي اين ديواره، داراي قوس جناغي (پنج او هفت) است که زمينه‏ي اين قسمت نيز ينجره‏ي ارسي مانندي کار گذاشته شده که نور را به داخل حرم هدايت مي‏کند.
در طرفين قوس ايوان مياني، يعني بخش اريب طرفين داخل ايوان مياني، دو قاب وجود دارد. قاب بالايي به ابعاد 40 / 2 متر در 50 / 1 متر است که داراي چفد بيزکند است. قسمت زير قوس ايوانچه با مقرنس کاري‏هاي بسيار زيبا مزين شده است. و سطح ايوانچه با گچ اندود شده است. قاب پاييني به ارتفاع 40 / 2 متر و عرض 5 / 1 متر است که در چوبي درون اين قاب تعبيه شده است و به درون بقعه و اتاق‏ها راه مي‏يابد و طرفين قوس مياني ايوان قرينه‏ي يکديگرند.
همان طور که قبلا ذکر شد، نماي شمالي به سه قسمت تقسيم مي‏شود و قسمت غربي ايوان مياني به دو طبقه تقسيم مي‏شود که طبقه‏ي اول به ارتفاع 40 / 2 متر و به عرض تقريبا 3 متر است. سقف اين طبقه بر روي يک ستون چهار گوش استوار است و کف آن نيز از کف حياط 20 سانتيمتر بلندتر است. سقف اين اتاق با گچ پوشش يافته است و قسمت گلويي سقف نيز با گچ به صورت نيم گرد در آمده است. ديواره‏هاي طرفين اين اتاق ايوان مانند، جديدا در دست تعمير است. و در بخش ديواره‏ي انتهاي رو به حياط نيز سه در چوبي نصب شده است. که به اتاق کوچکي راه مي‏يابد. در ديواره‏ي غربي نيز ورودي کوچکي تعبيه شده است که به ايوان مياني راه دارد. در پيشاني نماي اتاق يا ايوانچه‏ي رو به حياط، به ارتفاع 60 سانتيمتر با آجر و کاشي با خط بنايي يا معقلي، اسامي مبارک محمد، علي، فاطمه، حسن و حسين (عليهم‏السلام). تزيين شده است. طبقه‏ي دوم اين اتاق و ايوانچه به ارتفاع 3 متر و عرض 30 / 3 متر است. قسمت نماي اين فضا بر روي دو ستون کوچک گرد استوار است که روي ستون‏ها با گچ به صورت پيچي شکل گچبري شده است. نماي اتاق از بيرون به صورت سه قوس دايره‏اي جلوه مي‏کند.
پيشاني اتاق يا ايوانچه با گچبري‏هاي زيباي برجسته با اشکال گل و بته و حيوانات به طرز هنرمندانه‏اي تزيين شده است. در بخش مياني پيشاني ايوانچه، سر حيواني شبيه گوزن گچبري شده است و لچکي‏هاي اين ايوانچه با آجر و کاشي زينت يافته است. در بالاي پيشاني ايوانچه، به ارتفاع 30 سانتيمتر، کتيبه‏اي به خط نستعليق با رنگ سفيد در زمينه‏ي کاشي آبي لاجوردي نوشته شده است. در قسمت داخلي ايوانچه، در ديواره‏ي شرقي آن، دو پنجره‏ي کوچک و در ديواره‏ي غربي آن نيز دو در کوچک چوبي تعبيه شده است. که هر دو به بخش مياني ايوان شمالي منتهي مي‏شوند. پوشش داخلي اين ايوانچه نيز گچ اندود است. ديواره‏ي جنوبي ايوانچه، به تقليد از نماي آن، به صورت سه دريچه با طاق دايره‏اي (نعلي) شکل به اندروني کوچکي در انتهاي ايوانچه منتهي مي‏شود.
در پيشاني نماي شمالي و غرب و شرق ايوان مياني، به عرض 60 سانتيمتر اخيرا کاشيکاري شده است. نقوش روي اين کاشي‏ها، تصوير اماکن متبرکه چون مکه، مدينه و نجف است که در کنار آنها آياتي از قرآن و نقوش اسليمي نيز جلوه مي‏کند.
ايوان‏هاي دو طرف ايوان مياني تقريبا قرينه‏ي يکديگرند و تنها ايوانچه‏ي طبقه‏ي دوم غربي با ايوانچه‏ي طبقه‏ي دوم شرقي متفاوت است. فضاي داخلي ايوانچه‏ي غربي طبقه‏ي دوم به صورت طاق و تويزه است، اما فضاي قسمت شرقي ساده است. ديگر اين که در ديواره‏ي غربي آن دو طاقچه با قوس هلالي ديده مي‏شود. در ديواره‏ي شرقي ايوانچه، نزديک طاقچه، يک در کوچک چوبي تعبيه شده است. در بخش انتهايي اين ايوانچه (ايوانچه‏ي غربي) سقف به صورت طاق و تويزه است و در ديواره‏هاي غربي و جنوبي آن، هر يک، سه طاقچه ديده مي‏شود در ديواره‏ي شرقي يک طاقچه و يک در چوبي وجود دارد که به راه‏پله منتهي مي‏شود. اين راه پله در دو طرف ايوان مياني به
صورت مارپيچ به بام راه مي‏يايد.
شاه سلطان حسين به اين امامزاده توجه داشته است. او در سفر خود به قزوين، باغ صفي آباد مشهور به «هزار جريب» و باغ سليمان آباد را به آستانه‏ي شاهزاده حسين و امامزاده اسماعيل و پيغمبر قزوين وقف کرده است. اين بقعه بعدها در دوره‏ي قاجار توسط حاجي نصر الله خان پسر خان سردار تعمير شد.(10)
گنبد امامزاده در ابتدا يک پوش ساده آجري بوده تا اين که در سال 1300 شمسي توسط مرحوم حاج محمد ابراهيم شلويري کاشي مي‏شود اين شخص پس از ابتلا به بيماري در حرم امامزاده متحصن مي‏شود و چون شفا مي‏يابد، بر پيماني که با خود بسته بود، باقي مي‏ماند و گنبد امامزاده را کاشي مي‏کند(11) اما در طي زمان کاشي‏هاي گنبد فرومي‏ريزد و گنبد تخريب مي‏شود. حاج محمد ابراهيم بار ديگر گنبد را مرمت مي‏کند که شايد زمان آن بيش از 20 سال پيش است و استاد مرمتکار آن حاج قاسم ماخاني است.(12)
طبق مدرک موجود در مرکز اسناد ميراث فرهنگي کشور، در سال 1363 به دليل فرسودگي شديد کاشي‏هاي گنبد و وجود ترک‏هاي عميق در سطح آن، کاشي‏هاي گنبد از ساقه به بالا کاملا تجديد شده و به صورت رگ چين با ملات سيمان و زير سازي اجرا شده است.
گويا قبل از مرمت، ملامت استفاده شده براي کاشيکاري گنبد گل رس: شيره‏ي انگور و شکر سنگ بوده است. در سال 1379 نيز کاشيکاري گنبد به کلي مرمت شده است. گنبد حاضر به صورت دو پوش گسسته است که ارتفاع آن از کف بام تا نوک گنبد 30 / 6 متر است، نماي بيروني گنبد از دو قسمت ساقه به ارتفاع 20 / 1 متر و خوود گنبد به ارتفاع 10 / 5 متر استا و فاصله‏ي دو پوسته‏ي آن 30 / 3 متر است.
دريچه‏ي ورودي به داخل گنبد نيز بر روي خوود گنبد در قسمت شمالي آن واقع شده است. گنبد از نوع شلجمي است و سطح آن با زمينه‏ي کاشي‏هاي آبي فيروزه‏اي کار شده است. اشکال هندسي سطح گنبد با کاشي‏هايي به رنگ زرد و سياه‏کار شده است که خود گنبد را زيبايي خاصي داده است. بخش انتهايي خود گنبد با نواري از کاشي‏هايي به رنگ زرد و سياه از ساقه‏ي گنبد منفک مي‏شود. زمينه‏ي ساقه‏ي.
گنبد نيز با کاشي‏هاي آبي فيروزه‏اي کار شده است. روي زمينه‏ي آبي فيروزه‏اي با کاشي‏هايي به رنگ زرد و سياه با اشکال هندسي لوزي شکلي مزين شده است. نقوش هندسي اين بخش از گنبد کوچک‏تر از نقوش بخش خود گنبد مي‏باشند و فضاي پر کارتري را نشان مي‏دهد.

فضاي داخلي

با عبور از کفش‏کن‏هاي غربي و شرقي ايوان جنوبي، وارد فضاي آن مي‏شويم. بخش لبه‏ي ايوان رو به حياط جنوبي به ارتفاع 50 سانتيمتر با نرده‏ي آهني به صورت حفاظ قرار گرفته است که فضاي حياط را از ايوان جنوبي جدا مي‏کند. بخش قوس ايوان نيز با پنجره‏اي شيشه‏اي از فضاي بيروني جدا مي‏شود. ازاره‏ي داخلي ايوان تا ارتفاع 1 متر با کاشي‏هاي زيباي هفت رنگ تزيين شده است. از بالاي قسمت ازاره‏ي ايوان تا بالاي درگاهي ايوان با گچ به صورت ساده مزين شده است. قوس ورودي‏هاي غربي و شرقي ايوان، چفد نيم‏دايره‏اي (بيزکند) است که با گچ به صورت ساده اندوه شده است. از اين ورودي‏ها به صورت مستقيم به اتاق‏هاي جنبي امامزاده نيز راه است. از بخش بالاي درگاهي به عرض 20 سانتيمتر گچبري با نقش گل و بته در زمينه‏ي خاکستري، بدنه‏ي ايوان را دور مي‏زند؛ همچنين اين گچبري، لبه‏ي زير قوس ايوان را نيز مزين مي‏کند. زير قوس ايوان با مقرنس‏هاي بسيار زيبا با پوشش گچ سفيد رنگ به طرز هنرمندانه‏اي جلوه مي‏کند. در ديواره‏ي جنوبي ايوان در چوبي قرار گرفته است که مستقيما به فضاي گنبد خانه مي‏رسد.
درباره‏ي درهاي چوبي اطراف گنبد بايد گفت که دو در جنوبي و شمالي گنبد خانه جديدتر و بسيار زيبا است و گره‏هاي چوبي دارد و دور تا دور آن اشعاري در مدح امامزاده در مدح امامزاده اسماعيل نوشته شده و سال ساخت بروي آن حک شده است. بر روي در شمالي چنيني آمده است: «ادخلوها سلمه مبين، سلام المرسلين سلام علي من اتبع الهدي. هزار و چهارصد و يک به هجري قمري، شد اين خجسته التفات حق تکميل. در اين حرم شده مدفون به رفعت و به جليل، امامزاده والامقام اسماعيل، سرور سينه‏ي زهرا پناه اهل والا به تاريخ 1401 قمري، 1359 شمسي». و در آستانه‏ي بالاي در ورودي جنوبي نوشته شده: «با ذکر مصايب و مناقب اهل بيت، عليهم‏السلام، اسلام زنده است (امام خميني). اين درب مطهر سنه‏ي 1402 هجري بر اين سال 1360 شمسي در اصفهان به اتمام رسيد».
در غرب گنبد خانه دري است که به يک هال کوچک، که به حسينيه‏ي جديد الاحداث متصل است، گشوده مي‏شود. فاصله‏ي اين هال و حسينيه ارسي چوبي زيبايي است. قدمت در به دوران صفويه برمي‏گردد و جوبي است و
داراي شيشه‏هاي رنگي زيبا که حال و هواي حسينيه‏ي جديد الاحداث را دگرگون کرده است. در شرقي که به ايوان شرقي گسترده مي‏شود. نيز قديمي است. قسمت بالاي درگاه پنجره‏هاي ارسي مانند داراي شيشه‏هاي رنگي است که چوبي بوده و مربوط به دوره‏ي صفوي است.
بناي اصلي، که همان گنبدخانه است، داراي پلاني صليبي است. ازاره‏ي گنبدخانه به ارتفاع تقريبا 1 متر با کاشي‏هاي آبي و سفيد با نقوش بته جقه مزين شده است. بخش بالاي ازاره‏ي گنبدخانه را گچبري‏هاي سفيدي با نقش گل و گياه در زمينه‏ي خاکستري - آبي دربرگرفته است، که در بعضي جاها از قطعات آيينه در بين گچبري‏ها استفاده شده است. درکنج‏هاي ديواره‏ي دور تا دور گنبد خانه، قاب‏هاي کوچکي به صورت فرورفتگي در ديوار ايجاد شده است که با مقرنس تزيين شده‏اند؛ اين فرورفتگي‏ها در چهار جرز قطعه گنبدخانه تکرار شده است. دور تا دور زير قوس گنبد در زير پايه‏هاي کاربندي، کمربندي آبي است که برروي آن سوره‏ي جمعه به خط ثلث سفيد بر زمينه‏ي آبي لاجوردي گچبري شده است.
بالاي هر فضاي مستطيل شکل ورودي ايوان‏ها،قوس جناغي (پنج او هفت) وجود دارد. سطح اين قوس‏ها نيز تماما با گچبري‏هاي زيبا مزين شده است. نقوش بيشتر گل و گياه است که بعضا آيينه نيز در حاشيه‏ي گچبري‏ها به کار برده شده است. اطراف پنجره‏هاي ديواره‏ي رو به فضاي گنبدخانه قوس‏ها نيز گچبري شده‏اند که موضوع گچبري‏ها با نقش فرشته‏ي بالدار و بته جقه است.
از قسمت بالاي کتيبه در زير قوس گنبد، بخش سه کنجي‏ها و فيلپوش‏ها آغاز مي‏شود. فضاي دوازده ضلعي گنبدخانه با کمک همين فيلپوش‏ها و کاربندي‏ها در بالا تشکيل دايره مي‏دهند و گنبد بر روي فضاي دايره سوار مي‏شود. سقف گنبد از همان دوره‏ي صفويه مزين به گچبري و آيينه‏کاري زيبايي است که در طول زمان مرمت شده است. آخرين دوره‏ي مرمت فضاي داخلي پس از زلزله سال 1369 زنجان و گيلان است.
در وسط گنبدخانه، ضريح چوبي به ابعاد 60 / 3 متر در 70 / 2 متر قرار گرفته است. ضريح امامزاده پنجره‏اي است مسي با قاب چوبي ساخت اصفهان که از دوران صفويه باقي است. داخل ضريح صندوق چوبي قرار گرفته که با منبت‏کاري و گره چيني مزين شده است. زير سقف ضريح، از داخل، با گره چيني و نقاشي مزين شده است و قسمت زير گره چيني سقف کتيبه‏اي نوشته شده است. روي کف گنبدخانه،دو دريچه‏ي شيشه‏اي در سمت شمال و جنوب.
ضريح وجود دارد که ارتباط بصري با سردابه‏ي امامزاده را به وجود مي‏آورد. ورودي اصلي به سردابه‏ي کف حياط نيز زير ايوان جنوبي قرار دارد.
با توجه به اين ويژگي‏هاي معماري در امامزاده اسماعيل، همچنين با توجه به مقايسه‏ي اين بنا با بناهاي متأخر و متقدم بر ساير نقاط ايران - اين بقعه را مي‏توان با بقعه سر قبر آقا (قاجاريه) در تهران و همچنين امامزاده عبدالله (صفوي - قاجار)(13)شهر ري مقايسه کرد - مي‏توان بناي کنوني امامزاده اسماعيل (ع) را به دوران صفوي - قاجار نسبت داد.

پی نوشت:

1- هلين براند، رابرت، معماري اسلامي، ترجمه‏ي ايرج اعتصام، شرکت پردازش و برنامه‏ريزي شهري، 1377، ص 315.
2- غروي، مهدي، آرامگاه در گستره‏ي فرهنگ ايراني، تهران انجمن آثار و مفاخر فرهنگي، 1376، ص 99. .
3- اتينگهاوزن، ريچارد و گراباروالگ، هنر و معماري اسلامي، ترجمه‏ي يعقوب آژند، انتشارات سمت، 1378، ص 301. .
4- براي اطلاعات بيشتر در خصوص بناهاي آرامگاه ر. ک: خلج، رضا، پژوهشي در بناهاي آرامگاهي مذهبي شهر قزوين، پايان‏نامه کارشناسي ارشد گروه باستان شناسي دانشکده‏ي ادبيات و علوم‏انساني دانشگاه تهران، 1382. .
5- گلريز، محمد علي، مينودر يا باب الجنه قزوين، انتشارات طه، ج 1، ص 627. .
6- حسيني فراهاني، ميرزا محمد حسين، سفرنامه‏ي ميرزا محمد حسن فراهاني، به کوشش مسعود گلزاري، انتشارات فره‏وشي، 1362، ص 23. .
7- احمد صدر حاج سيد جوادي (زير نظر)، دايرةالمعارف تشيع، ج دوم، 1371، ص 414.
8- دايرةالمعارف تشيع، ص 413.
9- حوزه هنري سازمان تبليغات اسلامي، دايرةالمعارف بناهاي آرامگاهي، پژوهشگاه فرهنگ و هنر، 1378، ص 150 - 149.
10- دايرةالمعارف تشيع، ص 414. .گنبد
11- مينودر يا باب الجنه قزوين، ص 63.
12- ر. ک خلج، رضا، پايان‏نامه‏ي کارشناسي ارشد، همان. .
13- مرکز اسناد و مدارک ميراث فرهنگي کشور، امامزاده اسماعيل قزوين، [بي تا] ص 149 - 148.

منبع: ميراث جاويدان