نویسنده: محمود رامیار
در مورد اینكه چرا دو سوره‌ی انفال و توبه را بهم پیوسته و چنانكه در تمامی سوره‌های دیگر هست، در آغازِ سوره‌ی توبه (براءة) «بسم الله الرحمن الرحیم» نگذاشته‌اند؟ پرسشی است كه هم از آغاز اسلام وجود داشت. ابن عباس می‌گوید: از عثمان پرسیدم: چه چیز شما را بر آن داشت كه سوره‌ی انفال را كه از «مثانی» است با سوره‌ی برائة كه از «مِئین» است كنار هم بگذارید و میان آنها سطر «بسم الله الرحمن الرحیم» را ننویسید و هر دو را جزء «سبع طوال» بشمارید؟-عثمان گفت: رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در زمانی، هر سوره‌ای به شماره‌ای بر او نازل می‌شد، چون چیزی بر او نازل می‌گشت كسی از نویسندگان را می‌خواند و می‌گفت: «این آیات را در سوره‌ای كه در آن چنین و چنان یاد شده قرار دهید.» انفال از سوره هایی بود كه همان اوایل در مدینه نازل شد. براءة در نزول از سوره‌های آخر قرآن بود، ولی داستان این یك بسیار شبیه آن دیگری بود. پس گمان بردم كه این هم (جزء) آن یكی است. رسول خدا بدرود زندگی گفت و برای ما روشن نشد كه این هم جزء آنست. بدین جهت بود كه این دو را كنار هم گذاردم و میان آنها «بسم الله الرحمن الرحیم» ننوشتم و آن دو را جزء «سبع طوال» قرار دادم. (1)
با آنكه این حدیث را بزرگان احادیث اهل تسنن نقل كرده‌اند (2)، ولی دانشمندان متأخر آن را ضعیف می‌شمارند. زیرا در اسناد آن عوف بن ابی جمیله‌ی عبدی معروف به ابن اعرابی از یزید فارسی نقل می‌كند كه شناسایان حدیث بدین جهت آن را «ضعیف» می‌شمارند. (3) در این یزید فارسی اختلاف است كه كیست. آیا یزید بن هرمز است و یا غیر از او است؟ ظاهراً باید غیر از او باشد. زیرا از ابن عباس روایت می‌كند. زیرا این یزید كاتب عبیدالله بن زیاد بوده و در كار مصاحف از حجّاج بن یوسف نقل می‌كند، چنانكه بیاید. در چنین مواردی كه خبرِ واحدی است و دیگران هم نگفته‌اند و در احكام شرعی هم نیست تكیه بر آن خبر روا نیست.
گذشته از آن، از جهت محتوا و مطالب خود حدیث نیز جای سخن بسیار است و چنان می‌نماید كه عثمان به رأی و نظر خود قبول می‌كرده و یا ردّ می‌نموده است. «گمان بردم كه این هم از آن یكی است.»! تواتر قطعی و مسلم سوره‌های قرآنی به قرائت و كتابت و سماع، با تشكیكی این چنین كه «گمان بردم» سست و بی‌مایه نمی‌شود. هزاران منبع متقن داریم كه از چنین روایتی سخن نگفته‌اند و بدان اعتنائی نداشته‌اند. مطالعه‌ی دامنه دار در زمینه‌ی علوم قرآنی همیشه تأكید دارد كه نظم سوره‌ها به فرمان پیامبر خدا تعیین شده است. و در خواندن این روایت به یاد بیاوریم كه پیامبراكرم هر سال قرآن را با جبرئیل مقابله می‌فرمود و سال آخر دو بار این مسأله پیش آمد. گذشته از همه‌ی اینها، هر سوره واحد مستقل و جدائی است و چنین سخنانی در اصل موضوع كه توثیق متن باشد خدشه‌ای وارد نمی‌سازد.
در اینجاست كه این سخن پیش آمده كه آیا «بسمله» جزء سوره‌ی توبه هست یا نه؟ قُشَیْری (م514) می‌گوید: «توبه بسم الله ندارد زیرا جبرئیل آنرا فرود نیاورده است»، ولی صاحب اقناع می‌گوید: «در مصحف ابن مسعود توبه بسم الله داشته است.»
از همه‌ی این سخنان استوارتر و رساتر سخن امیرمؤمنان علی (علیه السلام) است كه در جواب پرسش ابن عباس در همین مورد فرمود: «سوره‌ی توبه امان و برائتی است كه به شمشیر نازل شده» (4). بسمله آیه‌ی رحمت است و قسمت اعظم آیه‌های سوره‌ی توبه تهدید و تخویف مشركان پیمان شكن و منافقان مُفتّن است و از این جهت بسمله در آغاز سوره‌ی توبه نیامده است.
یك نظر دیگر هم هست و آن اینكه انفال و توبه یك سوره بوده‌اند، هرچند كه در نزول با هم فاصله داشته‌اند.
پی‌نوشت‌ها:
1. تفسیر طبری1: 34، 35، مقدمتان40، مصاحف31، ابوشامه61، برهان1: 234 و 235، مجمع البیان 5: 2.
2. احمد 5: 57 و 69، چاپ شاكر1: 331 ح399 و 499، سنن بیهقی2: 42، سنن ابوداود1: 290، اتقان سیوطی1: 212 نوع 18 فصل، به نقل از احمد و ابوداود و نسائی و ابن حیان و حاكم. ترمذی: تفسیر توبه 19، حاكم می‌گوید: والحدیث صحیح علی شرط الشیخین» (مستدرك2: 221 و 330).
3. تفصیل آن را مراجعه كنید: مسند احمد چاپ احمد محمد شاكر 1: 329 به بعد، شرح بر حدیث 399 و ایضاً 499.
4. البرهان1: 262، اتقان1: 225 نوع19، مجمع البیان 5: 2، مستدرك حاكم2: 330.
رامیار، محمود؛ (1392)، تاریخ قرآن، تهران: انتشارات امیركبیر، چاپ سیزدهم
