موزه وقفی مقدم

عمارتی بزرگ به سبک معماری سنتی ایران در مجموعه‏ ی باغ نگارستان تهران قرار دارد (1) این عمارت از سه بخش شامل خانه ‏ای بزرگ، حیاطی وسیع و باغی زیبا تشکیل شده است. بخش مسکونی این منزل با ایوان‏ ها، ستون‏ ها و تاق‏ه ای هلالی شکل به دو بخش اندرونی و بیرونی تقسیم می ‏شده است.

در بخش بیرونی و یا بخش رسمی این قسمت، سالنی بزرگ برای پذیرایی، اتاق نشیمن، راهروهای ورودی به اتاق نشیمن، اتاق آتلیه و اتاقی در پشت سالن پذیرایی وجود دارد. تالارهای متعددی نیز در بخش زیرزمین سالن پذیرایی قرار دارد.

حیاط این خانه را استخری تشکیل می‏دهد که اطراف آن را باغچه‏ هایی دربر گرفته است. این خانه‏ ی بزرگ، متناسب با آب و هوای تهران بنا شده و کاربری بخش‏ های مختلف آن در فصول متنوع سال در نظر گرفته شده است.

سر تا سر این بنا از تزیینات معماری زیبایی برخوردار است. این تزیینات شامل کاشی‏ های لعاب دار دوره ‏ی اسلامی، پیکره ‏های سنگی و نقوش برجسته ‏ی سفالی است. عمده ‏ی این تزیینات از کاخ‏ های سلطنتی و یا منازل قدیم تهران که در معرض تخریب قرار داشته و یا از عتیقه فروشی‏ ها جمع آوری شده و در این خانه به کار رفته است.

برای مثال، دو ستونی که تاق ‏های هلالی شکل بر آن استوار است، از تندیس‏ های سنگی فواره‏ای شکلی تشکیل شده که شباهت زیادی با تندیس باغ چهل ستون اصفهان دارد. هر دو ستون متعلق به بخش اندرونی کاخ گلستان بوده که به این محل انتقال داده شده است (2).

اما جدای از سبک معماری، همواره این مجموعه به عنوان موزه‏ای مطرح بوده است که اشیای متعدد فرهنگی و تاریخی را در خود جای داده است.

عمده‏ ترین آثار این مجموعه را نقاشی‏ های رنگ و روغن از بناهای باستانی و معماری دوره ‏ی اسلامی ایران و نیز طبیعت ایران و جهان نقاشی پشت شیشه، پارچه، لباس، فرش، ظروف سفالی، فلزی و شیش ه‏ای، مهر و اسناد و فرامین تشکیل می‏دهند. (3)

همچنین در این مجموعه، انواع تذهیب، منبت و آینه کاری وجود دارد. بدون تردید، برخی از این آثار در نوع خود یگانه‏ اند و نمونه‏ ی آن در دیگر موزه‏ های ایران دیده نشده است.

نقاشی‏ های این موزه متعلق به هنرمندان صاحب نامی همچون ابوالحسن نقاش باشی، مصور الملک، آقا بزرگ، صنیع الملک غفاری، محمد حسن افشار، حاج علی قلی و محسن مقدم است. پارچه‏ های زیبایی متعلق به دوره ‏های صوفیه، زندیه و قاجاریه و همچنین انواع لباس‏ های سنتی ایرانی، چینی، ژاپنی، ایتالیایی، هلندی و فرانسوی از دیگر بخش‏ های این مجموعه است.

انواع سفالینه‏ ها با لعاب چند رنگ، نقوش کنده و برجسته، نقاشی روی لعاب، ظروف مینایی و زرین فام متعلق به دوره ‏ی اسلامی و همچنین انواع ظروف سفالی منقوش دوره‏ ی پیش از تاریخ، که از محوطه‏ های باستانی سیلک، شوش، گیاهان نهاوند، خوروین، نیشابور و ری به دست آمده‏ اند، در این مجموعه به نمایش گذاشته شده ‏اند.

از نمونه ‏های منحصر به فرد آثار موجود در این خانه، می ‏توان از قرآنی تذهیب شده با جلدی یگانه، صندوق‏ های چوبی با نقش گل و مرغ، پرچم ایران در جنگ هرات، مجسمه‏ ی سر بودا از افغانستان، مهر سنگی با نقش شیر و گاو بالدار کتیبه ‏دار از دوره‏ ی سامانی، نامه‏ هایی از مظفر الدین شاه و سایر پادشاهان قاجار و انواع ظروف فلزی نقره‏ کوب نام برد.

این خانه که موزه ‏ای با ارزش از آثار فرهنگی و و تاریخی است، متعلق به باستان شناس نامداری است که به همراه همسرش سا ل‏ ها به تحقیق و تفحص در آثار گذشتگان پرداخته است. آنها هر جا اثری هنری را دیده‏ اند که در معرض تخریب و یا سود و سودا قرار داشته، آن اثر را خریده و در مجموعه ‏ی بی‏ نظیر خود جای داده ‏اند. محسن مقدم و همسرش، سلما مقدم، در سال 1351 هجری شمسی، مجموعه‏ ای را که در طی سال‏ ها تلاش و مشقت به دست آورده بودند، رسما به عنوان موزه، بر دانشگاه تهران وقف کردند.

محسن مقدم، فرزند محمد تقی خان احتساب الملک در سال 1280 هجری شمسی در خانه ‏ای واقع در خیابان آقا شیخ هادی در تهران متولد شد (4) ایشان در نه سالگی برای تحصیل به اروپا فرستاده شد و در آنجا به واسطه‏ ی ذوق در طراحی و نقاشی به تحصیل در رشته ‏های باستاشناسی و هنر پرداخت. وی در سال 1315 با سلما مقدم (سلیما کویر مجیان) در پاریس ازوداج کرد. (5)

و در سال 1316 به همراه همسرش به ایران بازگشت و در همان منزل پدری واقع در خیابان آقا شیخ هادی سکونت گزید.(6) پس از بازگشت، مدتی در مدرسه‏ ی کمال الملک به فراگیری نقاشی پرداخت و سپس در وزارت صنایع و هنر مشغول به کار شد. با شروع فعالیت‏ هایش در اداره ‏ی کل باستان شناسی، مدتی همراه با هیأت‏ های فرانسوی در شوش به کاوش پرداخت.

او یکی از بنیانگذاران دانشکده‏ ی هنرهای زیبای دانشگاه تهران بود و سال‏ ها سمت استادی و معاونت این دانشکده را بر عهده داشت. ایشان در سال 1347 بازنشسته شد و از آن پس به سر و سامان دادن آثاری پرداخت که تا آن زمان با همکاری همسرش گرد آورده بودند.

این زن و شوهر با ذوق و هنرمند، پس از تبدیل منزل خود به یک موزه، این مجموعه را به عنوان واحدی پژوهشی و آموزشی به طور خاص بر دانشجویان دانشکده ‏ی هنرهای زیبا و گروه باستان‏شناسی دانشگاه تهران و به طور عام، بر سایر محققین و پژوهشگران وقف کردند.

به این ترتیب، ایشان در تاریخ 25 / 7 / 1351 طی سندی که در دفترخانه‏ ی اسناد رسمی شماره 285 تهران، در سه برگ تنظیم شده است، ساختمانی را که امروزه در مجموعه‏ ی باغ نگارستان به «موزه‏ ی مقدم» معروف است .

بر دانشگاه تهران وقف نمودند.(7) آقای محسن مقدم در سال 1366 در تهران درگذشت و از آن پس تولیت این موزه به دانشگاه تهران واگذار گردید. متن سند به این شرح است:
 

متن وقف ‏نامه

با تأییدات خدواند متعال، حاضر گردید جناب آقای دکتر محسن مقدم فرزند مرحوم محمد تقی به شماره شناسنامه‏ ی 4198، صادره از بخش 3 تهران، ساکن تهران، خیابان سپه، مقابل کوچه ‏ی درگاه ی، شماره‏ ی 29؛ و بعد الحضور در حال صحت و سلامت بالطوع و الرغبه و با طیب خاطر و رضایت کامل رقبات مشروحه‏ ی زیر، تحت شراط و مقررات آتی الذکر به نام مقدم وقف شرعی و قانونی نمود.
 

الف. رقبات موقوفه و مشخصات ثبتی هر یک از آنها

1. شش دانگ یک باب عمارت مشتمل بر بیرونی و اندرونی و پلاک شماره‏ ی سه هزار و یک صد و بیست و چهار واقع در ناحیه‏ ی سه حسن آباد، خیابان سپه مقابل کوچه ‏ی درگاهی نمره‏ ی بیست و نه که در دفتر چه ار املاک، صفحه‏ ی 589 به شماره‏ ی 591 در تاریخ بیست و هشتم مرداد ماه یک هزار و سیصد و نه هجری شمسی به نام مخدره شرف خانم مقدم ثبت و سند مالکیت سی صفحه ‏ای بدون قید مساحت و شماره ‏ی چاپی صادر شده و حدود آن به شرح سند مالکیت از این قرار است.

شمالا دیواری است به خانه‏ ی مکرم الدوله جنوبا به خیابان سپه غربا دیواری است مشترک بین خانه‏ ی مورد ثبت و خانه‏ ی میرزا محسن خان شرقا دو قسمت است اول دیواری است به دیوار کاروان سرای امان الله خان (نصرت) دوم دیواری است .

به دیوار خانه ‏ی حاج غلام علی نانوا و به موجب سند قطعی شماره ‏ی 3313 در تاریخ 12 / 4 / 1320 دفتر خانه‏ ی شش تهران به واقف محترم انتقال یافت و در تصرف نام برده است طبق پاسخ استعلامیه‏ ی شماره ‏ی 53026 در تاریخ 16 / 7 / 51 دایره ‏ی شمال ثبت تهران سابقه ‏ی بازداشت و بند«ز» ندارد.

2. شش دانگ پلاک‏ های شماره سه هزار و یک صد و بیست و یک الی سه هزار و یک صد و بیست و سه واقع در بخش سه تهران خیابان سپه بین خیابان آقا شیخ هادی و چهار راه پهلوی [ولی عصر]

(توضیح آنکه این قسمت مشتمل به سه باب مغازه و دو باب اتاق شمالی مورد اجاره ‏ی بانک عمران، سه باب مغازه ‏ی مورد اجازه ‏ی مبل فروشی آسیا و سه باب اتاق و تالار و چند باب صندوق خانه و حوض خانه‏ ی واقع در طبقه تحتانی و یک دستگاه ساختمان واقع در طبقه ‏ی تحتانی و یک دستگاه ساختمان واقع در ضلع غربی مورد ثبت می ‏باشد که به تدریج بعد از ثبت ملک احداث گردیده ‏اند.)


3. شش دانگ هر یک از دو باب دکان وصل به هم به شماره‏ ی هفت و دوازده واقع در بخش 2 تهران خیابان لاله‏زار (با شرایط و شرح مذکور در سند مالکیت پلاک هفت صد و دوازده بخش 2 تهران)؛

4. شش دانگ یک راهرو به انضمام بالاخانه شماره ‏ی هفت صد و سیزده واقع در بخش دو تهران، خیابان لاله‏زار (با شرایط و شرح مذکور در سند مالکیت پلاک هفت صد و سیزده بخش 2 تهران)؛

5. شش دانگ یک باب دکان به انضمام بنای فوقانی آن به شماره ‏ی یک فرعی از هفت صد و چهارده مفروز از شش دانگ یک باب مغازه‏ ی دو دهنه به شماره‏ ی هفت صد و چهارده (با شرایط و شرح مذکور در سند مالکیت پلاک شماره‏ ی یک فرعی از هفت صد و چهارده از بخش 2 تهران).
 

ب. شرایط و نیات واقف در تحقق وقف و اجاره ‏ی آن

1. غرض از حبس و وقف رقبات مذکور در فوق حفظ و نگهداری آثار باستانی و هنری از قبیل کاشی کاری، کنده کاری، گچ بری و آینه کاری و تابلوهای نقاشی و تصاویر و سایر اشیا و آثار اعم از اینکه در دیوارها و بدنه‏ ی بناها نصب شده یا اینکه به طور مستقل وجود دارند، می ‏باشند.

2. رقبات این موقوفه و آثار و مجموعه ‏های موجود در آن، که کلا و بدون استثنا جزو موقوفه می ‏باشند، باید به طور دایم به صورت فعلی به نام «موزه‏ ی مقدم» حفظ و نگهداری شود.

3. عمل قبض که طبق ماده ‏ی 59 قانون مدنی از شرایط اساسی صحت و تحقق وقف است چنانچه در زمان حیات واقف به وسیله‏ ی ایشان صورت نپذیرفته و اعلام نشود، پس از درگذشت ایشان باید بلافاصله به وسیله‏ ی همسر ایشان بانو سلیما کویر مجیان یا دانشگاه تهران اعلام و انجام شود و قبل از حصول قبض، شخص واقف می‏ تواند از وقف عدول نماید. که در این صورت موقوفات کماکان به ملکیت واقف مستقر خواهد بود.

4. تولیت این موقوفه، مادام الحیات با جناب آقای دکتر محسن مقدم خواهد بود و پس از درگذشت ایشان در صورتی که بانو سلیما کویو مجیان همسر واقف دارای شناسنامه‏ ی شماره‏ ی سیصد و شصت و دو صادره از کنسولگری شاهنشاهی ایران در پاریس در قید حیات باشد مادام الحیات سمت تولیت و اداره ‏ی موقوفه را به عهده خواهد گرفت و در صورت درگذشت ایشان تولیت موقوفه در هر دوره ‏ای از ادوار با ریاست وقت دانشگاه تهراه خواهد بود.

5. مادامی که جناب آقای دکتر محسن مقدم و همسر ایشان بانو سلیما کویر مجیان، دارای شناسنامه‏ ی شماره سیصد و شصت و دو در قید حیات باشند، اداره ‏ی موقوفه و صرف عواید آن طبق تصمیم و اراده‏ ی آنان انجام خواهد پذیرفت و هیچ مقامی حق دخالت و دخل و تصرف در مورد عواید و اداره ‏ی موقوفه نخواهد داشت.

6. موقوف علیه این موقوفه دانشجویان دانشکده ‏ی هنرهای زیبا و گروه باستان شناسی دانشکده ‏ی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران و سایر محققین خواهند بود که برای ازدیاد معلومات و بالا بردن سطح دانش عمومی طبق نظر دانشگاه تهران از آن استفاده خواهند نمود.

7. نظارت در امر موقوفه بعد از درگذشت واقف و همسر ایشان در هر دوره‏ای از ادوار با ریاست وقت دانشکده‏ ی هنرهای زیبای دانشگاه تهران خواهد بود که طبق مقررات وقف وظایف خود را در اجرای نیات واقف انجام خواهند داد.

8. اشیای عتیقه و ظروف و تابلوها و احجار و کاشی آلات منصوبه در رقبه ‏ی ردیف یک و دو موقوفه کلا جزو موقوفه محسوب، و واقف سعی خواهد نمود که در اسرع وقت زمان ممکنه، صورت ریز و مشخصات آنها را جمع آوری و تنظیم و در ضمن سند دیگری که ضمیمه ‏ی این وقف‏نامه خواهد شد تحویل و تسلیم دانشگاه خواهد نمود.

9. چنانچه واقف در زمان حیات خود موفق به انجام امر مذکور در بند 8 وقف نامه نشود همسر ایشان بانو سلیما کویو مجیان و یا دانشگاه تهران موظف به انجام مقصود مذکور خواهند بود.

10. بعد از استقرار ریاست دانشگاه تهران به عنوان تولیت موقوفه، کلیه‏ ی عواید حاصله از موقوفه به هر جهت و کیفیت باشد، باید صرف توسعه‏ ی موقوفه از جهت خرید اشیای عتیقه و باستانی و هنری و نگاهداری آنها در موقوفه بشود به نحوی که با گذشت زمان، روز به روز بر توسعه‏ ی موقوفه و کمک آن به تعمیم رشته‏ ی باستان شناسی و هنرهای زیبا افزوده گردد.

11. بعد از درگذشت واقف و انجام عمل قبض، دانشگاه تهران باید یک نفر از اساتید متخصص در رشته‏ ی هنرهای زیبا و باستان شناسی را برای همکاری با متولی و حفظ و اداره ‏ی امور فنی و مشورتی موقوفه تعیین نموده و مسؤول قرار دهد.

12. چون منافع موقوفه ایجاب می‏نماید که رقبات مذکوره در بند 3 و 4 و 5 این وقف نامه واقع در خیابان لاله‏زار که فعلا به صورت سه باب مغازه با یک راهرو و آپارتمان فوقانی مغازه‏ ها می‏ باشد و در اجاره ‏ی غیر است تبدیل به احسن گردد .

بدین وسیله مقرر می‏شود که در صورت فروش رقبات نامبرده متولی وقت ملزم است از محل وجوه حاصله از فروش، یک دستگاه ساختمان در ضلع شمال شرقی عمارت پلاک ‏های 3121 الی 3123 و سه باب مغازه و چهار دستگاه آپارتمان دیگر نیز در ضلع جنوبی رقبات مشروحه در بند یک و دو جهت برگزاری به اجاره و صرف عواید حاصله از آن برای توسعه و تکمیل موزه‏ ی مقدم احداث نماید.

تذکر: رقبات و اشیای عتیقه و ظروف و تابلوها و احجار و کاشی آلات موضوع این وقف‏نامه فقط از نظر اخذ حق الثبت به مبلغ پانصد هزار ریال رایج تقویم شد و این قیمت تأثیری در اصل قیمت رقبات و اشیای مذکور نخواهد داشت.

به تاریخ بیست و پنجم مهرماه 1351 خورشیدی برابر با نهم رمضان 1392 قمری.

محل امضاء: محسن مقدم
بدون تردید، اجرای صحیح نیات واقف پس از واگذاری امور این مجموعه به متولیان مهمترین وظیفه است. هر چند انجام کارهای مربوط به حفظ و توسعه‏ ی این موزه در متن سند به دانشگاه تهران واگذار گردیده است اما سازمان اوقاف و امور خیریه نقشی به مراتب والاتر در انجام کارهای مربوط به این موزه به عهده دارد و آن نظارت بر حسن اجرای دقیق نیات واقف است.
 

پی نوشت:

1- این خانه برای نخستین بار به قلم دکتر محسن مقدم در کتاب هنر ایران معرفی شده است. در این زمینه، نک: Moghadam M. An old House in Tehran: It s G a r d e n s Its collection In A suvey of Perisan Art Edits by: Arthure Uphan Pope Phyllish Ackerman VoIXIV 1977 Tehran Soroush Press 3 rd Ed. PP. 3193-3195. Plates 1528-1530.
این مقاله توسط آقای دکتر رضا مستوفی با عنوان «خانه‏ ای قدیمی با باغ‏ ها و کلکسیون‏ هایش» به فارسی برگردانده شده و در پرونده‏ ی ثبتی موزه‏ ی مقدم در دانشگاه تهران موجود است.
2- معمار ستون‏ های مارپیچی شکلی که تاق‏ه ای هلالی شکل بر آن استوار است. آقای مهندس سیحون (طراح آرامگاه بو علی سینا در همدان و مقبره‏ ی نادرشاه در مشهد) بوده است. در مورد انتقال ستون‏ ها از کاخ گلستان به این محل نک.3195 - 3194.bidem p.
3- تمامی آثاری که در اینجا نام برده می ‏شود در ملکیت موزه ‏ی مقدم است. این اشیا توسط آقای دکتر رضا مستوفی و آقای مهدوی به طور کامل فهرست برداری شده و در مجموعه ‏ی اسناد حقوقی موزه‏ ی مقدم در دانشگاه تهران محفوظ است. در اینجا برخود لازم می‏ دانم از مسؤولین محترم امور حقوقی دانشگاه تهران به ویژه آقایان آذربایجانی و منوچهر دهخوارقانی به پاس همکاری در این زمینه تشکر نمایم.
4- محمد تقی خان احتساب الملک، رییس تشریفات دربار مظفر الدین شاه، محمد علی شاه و احمد شاه بود. ایشان دو فرزند به نام حسن و محسن داشت. حسن خان، فرزند ارشد احتساب الملک پس از تکمیل تحصیلات عالیه در رشته ‏ی حقوق و علوم سیاسی و فلسفه در دانشگاه سوئیس، به خدمت در وزارت امور خارجه مشغول گردید. از حسن خان مقدم، مقالات ادبی و اجتماعی متعددی به چاپ رسیده و نمایشنامه‏ ی «جعفر خان از فرنگ برگشته» از معروفترین کارهای او است. حسن خان مقدم در سن 26 سالگی در اثر ابتلا به بیماری سل در پاریس درگذشت.
5- خانم سلما مقدم، سال‏ ها در موزه ‏ی ایران باستان مسؤول بخش کتاب‏ های خارجی بود و در کارش بسیار جدی و پر تلاش بود. او پس از بازنشستگی در کتابخانه‏ ی مجلس مشغول به کار شد. همکاران ایشان خاطرات دلپذیری از این بانو به یاد دارند. سلما مقدم در خرداد ماه 1369 به دیار باقی شتافت (به نقل از: یادداشت‏ های دکتر رضا مستوفی و علی مهدوی در مجموعه ‏ی اسناد حقوقی موزه ‏ی مقدم در دانشگاه تهران).
6- در زمان بازگشت محسن مقدم به ایران، پدر و مادر ایشان هر دو در سال‏ های 1307 و 1308 در پاریس درگذشته بودند.
7- این سند در مجموعه‏ ی اسناد حقوقی دانشگاه تهران نگهداری می ‏شود. آنچه در این مقاله از متن سند نقل می‏ شود در واقع از رونوشت متن اصلی سند است که با اصل سند تطبیق داده شده است. کلیه‏ ی اسناد و مکاتبات در 5 جلد پرونده ‏ی متعلق به این موزه ثبت است. بدون تردید پس از درگذشت دکتر محسن مقدم، آقایان دکتر رضا مستوفی، علی مهدوی و بیدگلی بیشترین زحمات را در حفظ و نگهداری و انجام فصحیح نیات واقف به عمل آورده و جا دارد که از این بزرگواران امانتدار تشکر و قدرانی نماییم. امیدواریم مسؤولان امروز این مجموعه همچنان به نیات صحیح واقف عمل نمایند و توسعه‏ ی این موزه را متناسب با شأن و منزلت سنت وقف به انجام رسانند.
 

منبع:
میراث جاویدان
نویسنده: علی رضا عسکری چاوردی
این مقاله درتاریخ 1403/8/29 بروز رسانی شده است.