بدبختی و خوشبختی در دیدگاه اسلام (2)

نگاه روایات به بدبخت و بدبختی

بدبختی، ترجمه واژه «شقاوت» است که نقطه مقابل آن خوشبختی و «سعادت» است. در بعضی از کتابهای روایی، بابی به همین عنوان آمده است. برای نمونه، در بحارالانوار، جلد پنجم، باب ششم به این موضوع اختصاص دارد و آیات و روایات این موضوع در آن جمع آوری شده است.
1- ویژگی های انسان شقی و بدبخت را بیان کرده اند.
امیرالمومنین علی(علیه السلام) فرمود: السعید من وعظ بغیر والشقی من انخدع لهواه و غروره. (1)
سعادتمند و خوشبخت کسی است که از زندگی دیگران عبرت آموزد و شقاوتمند و بدبخت کسی از که فریفته هوا و هوس خود گردد.
همچنین فرمود: فإن الشقی من حرم نفع ما أوتی من العقل والتجربه. (2)
همانا تیرو روز و بدبخت کی است که از عقل وتجربه خود محروم ماند و از آن بهره نگیرد.
2- دسته دیگری از روایات که تکمیل کننده تعریف اسنان شقی و بدبخت است، به نشانه های شقاوت اشاره می کند. امیرمومنان علی(علیه السلام)، دغل کاری با دوستان و بدی کردن به انسانهای خوب را از نشانه های شقاوت و بدبختی می داند و می فرماید:
از نشانه های بدبختی، دغل کاری با دوست است (3) از نشانه های شقاوت و بدبختی، بدی کردن به نیکان است. (4)
3- دسته سوم از روایات، عوامل شقاوت و بدبختی را بر می شمرند. پیام اصلی این دسته از روایات آن است که شقاوت و بدبختی معلول و نتیجه اندیشه و رفتار آدمی است؛ چون انسان با سوء اختیار خود، راه شقاوت و بدبختی را می پیماید.
امیر مومنان علی(علیه السلام) در ابتدای نامه مشهور خود به مالک اشتر، راه سعادت و خوشبختی یا شقاوت و بدبختی را گوشزد می فرماید که مایه عبرت همه مسلمانان، به ویژه مسئولان مملکتی خواهد بود. حضرت، نامه را چنین آغاز می فرماید:
به نام خداوند بخشنده مهربان. این فرمان از بنده خدا، علی، امیر المومنان، به مالک اشتر پسر حارث است. در عهدی که با او دارد، هنگامی که او را به فرمانداری مصر بر می گزیند تا خراج آن دیار را جمع آورد، و با دشمنانش نبرد کند، کار مردم را اصلاح و شهرهای مصر را آباد سازد. او را به پرهیزکاری و پارسایی فرمان می دهد و اینکه اطاعت خدا را بر دیگر کارها مقدم دارد و آنچه در کتاب خدا آمده، از واجبات ومستحبات، پیروی کند؛ فرمان هایی که جز با پیروی آن، سعادتنمند وخوش بخت نخواهد شد و جز با انکار و ضایع کردن آن، شقی و بدبخت نخواهد گردید. (5)
امیر مومنان علی (علیه السلام) راه سعادت و خوشبختی را تنها در اطاعت خدا و انجام دادن فرمانهای او می داند و شقی و بدبخت کسی است که این راه را نپیماید.
4- دسته چهارم از روایات، انسان بدبخت را از همان ابتدای تولد، شقی و بدبخت معرفی می کند.
پیامبر خدا(صلی الله علیه واله وسلم) در روایتی می فرماید:
خوش بخت از همان شکم مادر خود، خوش بخت است و بدبخت از همان شکم مادر خود، بدبخت است. (6)
از امام رضا(علیه السلام) روایت شده است:
چون چهارماه بر نطفه بگذرد، خدای تبارک و تعالی دو فرشته آفریننده به سوی آن بفرستد تا بدان شکل و صورت دهند و روزی و مدت عمر وبدبختی یا خوشبختی او را رقم زنند. (7)
این روایت ممکن است انسان را متوجه عقیده جبرگرایان کند، ولی باید دانست پاسخ این شبهات همان است که در بحث قضا و قدر به آن اشاره شد و ائمه اطهار (علیه السلام) هم به روشنی، به این شبهات پاسخ داده اند.

گلبانگ حدیث

1- بدبخت کیست؟
حضرت علی(علیه السلام) فرمود: الشقی من انخدع لهواه و غروره. (8)
بدبخت کسی است که از هوا و هوس و نادرستی های خویش فریب بخورد.
حضرت علی(علیه السلام) فرمود: ان الشقی من حرم نفع من العقل و التجربه (9)
بدبخت کسی است که از عقل و تجربه خود بهره نگیرد.
حضرت علی(علیه السلام) فرمود: توقوا المعاصی و احسبوا انفسکم عنها؛ فان الشقی من أطلق فیها عنانه (10).
از گناهان باز ایستید و نفس های خود را از آنها بازدارید؛ زیرا بدبخت کسی است که عنان خود را در عرصه گناهان رها سازد.
پیامبر اکرم(صلی الله علیه واله وسلم) فرمود: ان الشقی من حرم غفران الله فی هذا الشهر العظیم. (11)
بدبخت کسی است که در این ماه بزرگ (رمضان) از آمرزش خدا محروم ماند.

نشانه های بدبختی

پیامبر اکرم (صلی الله علیه واله وسلم) خطاب به حضرت علی (علیه السلام) فرمود:
یا علی اربع خصال من الشقاء: جمود العین و قساوة القلب و بعد الامل و حب البقاء. (12)
ای علی، چهار چیز نشانه بدبختی است: خشکی چشم و قساوت قلب و آرزوی دراز وعشق به زنده ماندن.
حضرت امیر مومنان علی(علیه السلام) فرمود: من علامة الشقاء غش الصدیق (13).
از نشانه های بدبختی، دغل کاری با دوست است.
امام علی (علیه السلام) فرمود: من علامة الشقاء الاساءة الی الاخیار. (14)
از نشانه های شقاوت، بدی کردن به نیکان است.
حضرت امیر مومنان علی(علیه السلام) فرمود: من الشقاء افساد المعاد. (15)
تباه کردن معاد از بدبختی است.
حضرت علی (علیه السلام) فرمود: من الشقاء أن یصون المرء دنیاء بدینه. (16)
از بدبختی است که انسان، دین خود را وسیله حفظ دنیایش قرار دهد.

عوامل واسباب بدبختی

امام رضا(علیه السلام) فرمود: جف القلم بحقیقة الکتاب من الله بالسعادة لمن آمن واتقی. و من الله تبارک و تعالی لمن کذب وعصی. (17)
قلم تقدیر خداوند بر خوشبختی کسی که ایمان آورد و تقوا داشته باشد و بر بدبختی کسی که ایمان نیاورد و نافرمانی ورزد، رقم خورده است.
امام حسین (علیه السلام) در دعای عرفه می فرماید: اللهم اجعلنی اخشاک کأنی أراک و أسعدنی بتقواک و لا تشقنی بمعصیتک. (18)
خدایا، کاری کن از تو چنان بترسم که گویی می بینمت و با تقوا و ترس از خودت، خوشبختم گردان و با معصیت و نافرمانی ات، شوربختم مکن.
امیر مومنان علی(علیه السلام) فرمود: من کثر حرصه کثر شقاوة.(19)
کسی که آزمندی اش زیاد باشد، بدبختی اش بسیار است.
حضرت علی(علیه السلام) فرمود: سبب الشقاء حب الدنیا. (20)
دنیا دوستی، مایه بدبختی است.
امیر مومنان علی(علیه السلام) می فرماید: الحرص والشره یکسبان الشقاء والذلة. (21)
آزمندی و سیری ناپذیری، بدبختی و خواری می آورد.
امام صادق (علیه السلام) فرمود: عقوق الوالدین من الکبائرلأن الله جعل العاق عصیا شقیا. (22).
نافرمانی و عقوق پدر و مادر ازگناهان بزرگ است؛ زیرا خداوند، کسی را که نافرمانی پدر و مادر کند، نافرمان و بدبخت خوانده است.
4- بدبخت ترین مردم
امیرمومنان علی(علیه السلام) در پاسخ به این پرسش که بدبخت ترین مردم کیست، فرمود:
من باع دینه بدنیا غیره(23). کسی که دین خود را به دنیای دیگری بفروشد.
پیامبراکرم(صلی الله علیه واله وسلم) فرمود: اشقی الأشقیاء من اجتمع علیه فقر الدنیا و عذاب الآخرة (24).
بدبخت ترین بدبخت ها کسی است که فقر دنیا و عذاب آخرت در او جمع شود.
امیر مومنان علی (علیه السلام) فرمود: من اعظم الشقاوة القساوة (25). یکی از بزرگترین بدبختی ها، سنگدلی است.

خوش بخت کیست؟

امیر مومنان علی(علیه السلام) فرمود: السعید من وعظ بغیره فاتعظ (26)
خوش بخت آن کسی است که از دیگری پند گیرد و به کار بندد.
حضرت علی (علیه السلام) فرمود: انما السعید من خاف العقاب فأمن و رجا الثواب فأحسن واشتقاق الی الجنه فأدلج. (27)
خوش بخت کسی است که از کیفر خوا ترسید. پس ایمن گردید و به پاداش امید بست و نیکوکاری پیشه کرد و شوق بهشت دردلش جای گرفت و شبانه راه پیمود.
پیامبر اکرم(صلی الله علیه واله وسلم) فرمود: خوش بخت کسی است که سرای باقی را که نعمتش پایدار است، بر سرای قانی که عذابش بی پایان است، برگزیند و از آنچه در اختیار دارد، به سرایی که بدانجا رود، پیش فرستد. پیش از آنکه آنها را برای کسی گذارد که وی با انفاق آن خوش بخت می شود، ولی خود او با گردآوردن آن (دارایی ها اکنون) بدبخت شده است. (28)
امام صادق(علیه السلام) فرمود: السعید من وجد فی نفسه خلوة یشغل بها (29)
خوش بخت کسی است که در نفس خود فراغتی یابد و به کار اصلاح آن پردازد.
امیر مومنان علی(علیه السلام) می فرماید: السعید من أخلص الطاعة (30)
خوش بخت کسی است که در طاعت (خدا) اخلاص داشته باشد.
و همچنین فرمود: السعید من استهان بالمفقود. (31)
خوش بخت کسی است که به آنچه از دست رفته است، بی اعتنا باشد.
پیامبر اکرم (صلی الله علیه واله وسلم) به امیر مومنان علی(علیه السلام) فرمود:
ان السعید حق السعید من احبک و أطاعک (32).
خوش بخت حقیقی کسی است که تو را دوست بدارد و اطاعتت کند.
امام صادق(علیه السلام) فرمود: لا ینبغی لمن یکن عالما أن یغد سعیدا. (33)
کسی که عالم نباشد، سزاوار نیست که خوش بخت شمرده شود.

عوامل خوشبختی

امیر مومنان علی(علیه السلام) فرمود: اعملوا بالعلم تسعدوا (34).
به علم عمل کنید تا خوش بخت شوید.
جالس العلما تسعد (35). با دانشمندان هم نشینی کن تا خوش بخت شوی.
بالایمان یزیقی الی ذروة السعادة و نهایة الحبور (36).
به وسیله ایمان می توان از قله خوشبختی واوج شادمانی بالا رفت.
فی لزوم الحق تکون السعادة (37). خوش بختی، در پایبندی به حق است.
من حاسب نفسه سعد (38).
هر کس نفس خود را محاسبه کند خوش بخت شود.
ثلاث من حافظ علیها سعد: اذا ظهرت علیک نعمة فاحمد لله و اذا أبطأ عنک الرزق فاستغفر الله و اذا أصابتک شدة فاکثر من قول: لا حول و لا قوة الا بالله (39).
سه چیز است که هر کس رعایت کند، خوش بخن می شود: هر گاه نعمتی به تو رسید، خد را سپاس گوی؛ هر گاه روزی ات دیر رسید ، ازخدا آمرزش بخواه و هرگاه سختی به تو رسید، جمله لا حول و لا قوة الا بالله را زیاد بگو (40)

نمونه های رفتاری
بینوا و بدبخت حقیقی

روزی رسول اکرم (صلی الله علیه واله وسلم) به اصحاب خود فرمود: فقیر و بینوا کیست؟ اصحاب پاسخ دادند: کسی که درهم و دینار نداشته باشد و دستش از مال دنیا تهی باشد. حضرت فرمود: آنکه شما می گویید فقیر نیست. بینوا کسی است که در قیامت بیاید و حق اشخاص به گردن او باشد. به این طریق که یک نفر را زده و دیگری را ناسزا گفته، حق شخص دیگری را ضایع کرده است. اگر کار خوبی داشته باشد، در قبال حقوق مردم از او می گیرند و به صاحبان حقوق می دنند واگر حسناتی نداشته باشد، از گناهان کسانی که به این شخص حقی دارند، برداشته می شود و آن گناهان را بر او بار می کننذد. بینوا و فقیر چنین کسی است. همین موضوع ، مقصود خداوند تبارک و تعالی در این آیه شریفه است: « ولیحملن اثقالهم و أثقالا مع اثقالهم». (عنکبوت: 13) (41).

نشانه های بدبختی و شقاوت از دیدگاه روایات

پیامبر اکرم(صلی الله علیه واله وسلم) و ائمه اطهار (علیه السلام) برای افزایش معرفت مسلمانان، نشانه های شقاوت و بدبختی را در دو بعد فردی و اجتماعی تبیین کرده اند.

الف) نشانه های شقاوت و بدبختی فردی

1- پیروی از هوا و هوس.
2- بهره نگرفتن از عقل و تجربه.
3- سنگدلی و از بین رفتن عاطفه.
4- حرص ورزی و آزمندی.
5- پافشاری بر گناه.
6- داشتن آرزوهای دور و دراز و عشق ورزیدن به زنده ماندن.
7- داشتن نیت های بد.
8- خشکی چشم و حذف گریه از زندگی فردی.

ب) نشانه های شقاوت و بدبختی در جامعه و اجتماع

1- فقر.
2- بی عدالتی و ستم.
3- غش و دغل کاری.
4- بدی کردن به پدر و مادر.
5- بدی کردن افراد جامعه به یکدیگر.
6- فراموشی عملی معاد و آخرت در زندگی مردم.
7- زیاد شدن گناه و معصیت.
8- تصدی مسئولیت های اجتماعی از سوی انسانهای ناشایست.
4- عامل بدبختی و خوشبختی
اگر بخواهیم عوامل بدبختی و یا عامل خوشبختی را در یک کلمه خلاصه کنیم، باید گفت عامل خوشبختی آن است که انسان بندگی خدا کند و عامل بدبختی آن است که انسان بنده غیر خدا باشد.
وان اعبدونی هذا صراط مستقیم (یس:61).
واینکه مرا بپرستید، این است راه راست.
تفصیل این سخن همان کلام امیر مومنان علی (علیه السلام) است به مالک اشتر که فرمود:
این فرمان بنده خدا، علی ، امیرمومنان به مالک اشتر پسر حارث است... . او را به پرهیزکاری و پارسایی فرمان می دهد و اینکه اطاعت خدا را بر دیگر کارها مقدم دارد و آنچه را در کتاب خدا آمده است، از واجبات ومستحبات پیروی کند؛ فرمانهایی که جز با پیروی آن سعادتمند و خوش بخت نخواهد شد و جز با ابکا و ضایع کردن آن، شقی و بدبخت نخواهد گردید. (42)
بنابراین عوامل و اسباب خوشبختی حقیقی در موارد زیر خلاصه می شود:
1- ایمان به خدا و قیامت؛
2- پرهیزکاری و پارسایی؛
3- اطاعت و بندگی خدا کردن؛
4- توجه به دیگران و خدمت به آنان؛
حضرت حق تبارک و تعالی در سوره عصرف چهار معیار را برای نجات از بدبختی و زاین حقیقی بیان می فرماید که عبارتند از: ایمان به خدا، عمل صالح، سفارش به حق و سفارش به صبر و ایستادگی.
والعصر. ان الانسان لفی خسر، الا الذین آمنوا و عملوا الصالحات و تواصوا بالحق و تواصوا بالصبر ( سوره عصر).

پی نوشت:

1- نهج البلاغه دشتی، خطبه 86.
2- همان، نامه 78.
3- میزان الحکمة با ترجمه فارسی، ج 6، ح 9565.
4- همان، ح 9566.
5- نهج البلاغه دشتی، نامه 53.
6- میزان الحکمة با ترجمه فارسی، ج 6، ح 9533.
7- همان، ح 9532.
8- همان، ح 9526.
9- همان، ح 9527.
10- همان، ح 9528.
11- همان، ج5، ح 7457.
12همان، ح 9564
13- همان، ح 9565.
14- همان،ح 9566.
15- همان، ح9568.
16- همان،ح 9569.
17- همان، ح9545.
18- همان، ح9546.
19- همان،ح 9547.
20- همان،ح 9550.
21- همان، ج3، ح2623.
22-وسائله الشیعه، ج 15، ح 20626.
23- میزان الحکمه، ج 6، ح 9554.
24- همان، ح 9557.
25- همان،ح 9559.
26- همان، ج 5، ح 8531.
27- همان، 8530.
28- همان،ح 8532.
29- همان،ح 8533.
30- همان،ح 8534.
31- همان،ح 8535.
32- همان،ح 8536.
33- همان،ح 8538.
34- همان،ح 8541.
35- همان،ح 8543.
36- همان،ح 8544.
37- همان،ح 8545.
38- همان،ح 8547.
39- همان،ح 8549.
40- بحث سعادت و خوشبختی، در نوشتار جداگانه ای بررسی می شود.
41- مصطفی زمانی وجدانی، داستانها و پندها، ج 1، ص 58.
42- نهج البلاغه دشتی، نامه 53.

منبع:فرهنگ اخلاقی معصومین