جایگاه فاطمه زهرا علیهاالسلام در آیه مباهله از نظرگاه اهل سنّت

چکیده:

آیه مباهله بر صداقت و عصمت گفتارى و رفتارى اصحاب کساء علیهم‏السلام دلالت دارد. به اعتراف دانشمندان فریقین، روایات متواترى وجود دارند که پیامبر گرامى صلى‏الله‏علیه‏و‏آله به جاى «انفسنا»، حضرت على علیه‏السلام را و به جاى «نسائنا»، حضرت فاطمه علیهاالسلام را و به جاى «ابنائنا» حضرت امام حسن و حضرت امام حسین علیهماالسلام را براى مباهله با نصاراى نجران به عنوان گواه نبوّت از میان همه امّت به همراه بردند.

برخى از دانشمندان اهل سنّت این امر را متفّقٌ علیه و برخى دیگر اجماعى مى‏دانند. روایات مباهله با بیش از 51 طریق متفاوت از 37 تن از بزرگان دین روایت شده‏اند. برخى دانشمندان اهل سنّت شبهاتى را نیز مطرح کرده‏اند، اما این شبهات هیچ پایگاه علمى ندارند.

کلیدواژه‏ها:

فاطمه علیهاالسلام ، آیه مباهله، اهل سنّت، مفسّران، شبهات.

مقدّمه:

در منابع تفسیرى و روایى فریقین، بسیارى از آیات قرآنى در شأن و منزلت رفیع امّ ابیها،(2) سرور همه زنان عالم،(3) پاره تن پیامبر گرامى صلى‏الله‏علیه‏و‏آله (4) و کوثر قرآن،(5) حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام به چشم مى‏خورند.

تنها در منابع تفسیرى و روایى اهل سنّت، بیش از 135 آیه در 49 سوره درباره حضرت ایشان آمده و دو سوره کامل در شأن آن بانوى دو جهان نازل گشته‏اند؛ سوره‏هاى دهر و کوثر. این تعداد غیر از آیاتى هستند که در منابع شیعه در شأن حضرت زهرا علیهاالسلام ذکر شده‏اند. این آیات را مى‏توان در چهار دسته تقسیم نمود:
1. سبب نزول؛
2. شأن نزول؛
3. جرى و اطباق؛
4. بطن.

برخى آیات طبق قاعده «جرى و اطباق» در شأن حضرت فاطمه علیهاالسلام آمده و همچنین برخى آیات بطنا در شأن آن حضرت هستند؛ همچون آیه «مرج البحرین».(6)

صدها آیه قرآنى و نیز روایات تفسیرى در ذیل آیات در منابع فریقین بر عصمت و طهارت، صداقت، ایثار و اخلاص و دیگر کمالات معنوى حضرت زهرا علیهاالسلام دلالت دارند، اما متأسفانه شخصیت ایشان ناشناخته مانده است؛ شخصیتى که حجتى بر حجت‏هاى خداوند است،

محبت و دوستى او طبق دستور خداوند بر همه واجب بوده، رضاى او رضاى خدا و غضب او غضب خداست؛ همو که مرکز رسالت و امامت و ولایت است. اما چه شد که پس از رحلت جانسوز پدرش، تنها چند ماه زنده ماند و در عالم شباب، همراه با کوهى از مصیبت‏ها و آلام به درجه شهادت نایل گردید؟

به راستى، قلم طاقت نوشتن آن همه مظالم وارد شده بر این وجود نازنین را ندارد و بررسى ابعاد گوناگون شخصیتى ایشان فراتر از حد کتاب‏هاست. در این مقاله، به اختصار، از بین ده‏ها آیه نازل شده در شأن آن حضرت، تنها آیه مباهله را از دیدگاه اهل‏سنّت مورد بررسى قرار مى‏دهیم:

جایگاه فاطمه زهرا علیهاالسلام در آیه مباهله از نظرگاه اهل سنّت

آیه مباهله

«فَمَنْ حَآجَّکَ فِیهِ مِن بَعْدِ مَا جَاءکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْاْ نَدْعُ أَبْنَاءنَا وَأَبْنَاءکُمْ وَنِسَاءنَا وَنِسَاءکُمْ وَأَنفُسَنَا وأَنفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَل لَّعْنَةَ اللّهِ عَلَى الْکَاذِبِینَ» (آل عمران: 61)؛ پس هر کس درباره عیسى، پس از آنکه به آگاهى رسیده‏اى، با تو مجادله کرد، بگو: بیایید تا ما فرزندانمان و شما فرزندانتان را، و زنانمان را و زنانتان را و نفس‏هایمان و نفس‏هایتان را حاضر آوریم، آن‏گاه مباهله کنیم و لعنت خدا را بر دروغگویان بفرستیم.

مفهوم «مباهله»

«مباهله» نفرین کردن دو فرد یا دو گروه بر علیه یکدیگر در یک امر مذهبى است که با تضرّع از خدا مى‏خواهند دروغگو را رسوا سازد. گروهى از نصاراى نجران به حضور پیامبر گرامى صلى‏الله‏علیه‏و‏آله آمدند و درباره حضرت عیسى علیه‏السلام گفت‏وگو کردند و قرار شد.

فرداى آن روز مباهله صورت گیرد. به نقل همه اهل سنّت، روز بعد پیامبر به جاى «انفسنا»حضرت على علیه‏السلام را و به جاى «نسائنا» حضرت فاطمه علیهاالسلام را و به جاى «ابنائنا»حسنین علیهماالسلام را براى مباهله به عنوان گواه نبوّت از بین همه امّت به همراه بردند. این عمل پیامبر گواه بزرگى بر صداقت و عصمت فاطمه زهرا علیهاالسلام است.

«مباهله» در لغت:

جوهرى (م 393 ه) درباره واژه «مباهله» مى‏نویسد: «مباهله» یعنى: به همدیگر لعن و نفرین کردن. «ابتهال» به معناى تضرّع و زارى‏کردن است و در قول خداوند گفته مى‏شود: «ثُمَّ نبتهل» یعنى: خالصانه دعا کنیم.(7)

ابن فارس (م 395 ه) مى‏گوید: «بهل» به سه معنا آمده است:
اول. به معناى تخلیه و آزادکردن؛
دوم. نوعى دعاست؛
سوم. کمبود آب را گویند.

معناى دوم، تضرّع و ملتمسانه و عاجزانه دعا کردن است. واژه «مباهله» نیز به همین معنا مى‏باشد؛ زیرا دو نفر که مباهله مى‏کنند، هر کدام به طرف مقابل نفرین مى‏کند و درخواست عذاب و بلا مى‏نماید. در قرآن «ثُمَّ نبتهل ...» به همین معنا آمده است.(8)

«مباهله» در اصطلاح

«به معنى نفرین کردن دو نفر به یک دیگر است، به این ترتیب که افرادى که با هم گفت‏وگو درباره یک مسئله مهم مذهبى دارند، یک جا جمع شوند و به درگاه خدا تضرّع کنند و از او بخواهند که دروغگو را رسوا سازد و مجازات کند.»(9)

شأن نزول آیه مباهله

1. علباء بن احمد الیشکرى روایت کرده است: هنگامى که آیه مباهله «قُل تَعالوا نَدعُ اَبناءَنا و اَبناءَکم و نِساءَنا و نِساءَکم» نازل شد، رسول خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله ، حضرت على، فاطمه، حسن و حسین علیهم‏السلام را به حضور طلبید .

و از سوى دیگر، یهودیان را به مباهله دعوت کرد. جوانى از یهود که از پیشنهاد رسول خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله اطلاع یافت، خطاب به یهودیان گفت: واى بر شما! مگر گذشته را فراموش کرده‏اید که برادران شما به صورت میمون و خوک مسخ شدند؟ از مباهله خوددارى کنید که سرانجام شما منتهى به سرانجام آنان خواهد شد.(10)

2. جابر بن عبداللّه روایت کرده که آیه مباهله «قل تعالوا ...» درباره حضرت على، فاطمه، حسن و حسین علیهم‏السلام نازل شده است. جابر بن عبداللّه مى‏گوید: مراد از «انفسنا و انفسکم» رسول خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله و حضرت على علیه‏السلام هستند و مراد از «ابناءنا» امام حسن و حسین علیهماالسلام و مراد از «نساءنا» حضرت فاطمه علیهاالسلام .(11)

3. سعد بن ابى وقاص روایت مى‏کند: هنگامى که آیه «قل تَعالوا نَدعُ اَبناءَنا و اَبناءکم»نازل شد، رسول خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله حضرت على، فاطمه، حسن و حسین علیهم‏السلام را به حضور طلبید، سپس فرمود: «اللّهمَّ هؤلاءِ اَهلى»؛(12) پروردگارا اینان اهل بیت من هستند.

این سه روایت به شأن نزول آیه «مباهله» در حق اصحاب کساء تصریح دارند.

امام فخر رازى در تفسیر معروفش روایتى آورده است که پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله از منزل خارج شد و بر شانه مبارکش جامعه‏اى از موى سیاه بود، حسین را بر دوش (یا در آغوش) خود داشت و دست حسن را گرفته بود و فاطمه پشت سر ایشان و على پشت سر فاطمه به طرف محل مباهله به راه افتادند.

پیامبر به عزیزانش فرمود: هر گاه من دعا کردم، شما آمین بگویید.هنگامى که اسقف نجران این منظره باشکوه را دید، گفت: «انّى لَاَرى وجوها لو سألوا اللّهَ اَن یُزیلَ جبلاً مِن مکانِه لاَزاله بِها فلا تُباهلوا فتُهلِکوا و لایَبقى على وجهِ الارضِ نصرانىٌّ الى یومِ القیامةِ»؛

من چهره‏هایى را مى‏بینم که اگر از خدا بخواهند کوه را از جا برکند، خدا این کار را خواهد کرد. اى نصارا! با این مرد مباهله نکنید، وگرنه هلاک مى‏شوید و تا قیامت یک نفر نصرانى در روى زمین باقى نخواهد ماند.

آن حضرت فرمود: «سوگند به خدایى که جانم در قبضه قدرت اوست، اگر اینان مباهله مى‏کردند، هلاکت بر آن‏ها مقدّر شده بود و برخى به صورت میمون و برخى به صورت خوک مسخ مى‏شدند و آتشى در بیابان آن‏ها برافروخته مى‏شد که نجران با تمامى اهلش، حتى پرندگان بر بالاى درختان، نیز ریشه کن مى‏شدند و هیچ چیز مانع نزول بلا بر نصارا نمى‏شد و همگى نابود مى‏گردیدند.(13)

آیه مباهله از دیدگاه دانشمندان اهل سنّت

اصل این قضیه که پیامبر اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله از بین همه امّت تنها حضرت على علیه‏السلام را در جاى «انفسنا» و حضرت فاطمه علیهاالسلام را در جاى «نساءنا» و حضرات حسنین علیهماالسلام رادر جاى «اَبناءَنا» براى مباهله انتخاب کرد، متفقٌ علیه بین اهل تفسیر و حدیث است؛ .

چنان‏که برخى از مفسّران اهل سنّت همچون امام فخر رازى (م 604 ق)(14) و نظام الدین نیشابورى (م 728 ق) به این موضوع تصریح نموده‏اند. نیشابورى سپس اضافه مى‏کند که «مراد از «انفسنا» على است و اهل تفسیر و حدیث بر این دیدگاه اجماع نموده‏اند.»(15)

امام ابوبکر جصّاص (م 370 ق) مى‏گوید: «راویان تاریخ و ناقلان آثار و اخبار هیچ‏گونه اختلافى ندارند در اینکه پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله در روز مباهله در حالى که دست حسن و حسین را به دست داشت و على و فاطمه همراهش بودند، براى مباهله با نصارا حاضر شد و مسیحیان نجران را به مباهله دعوت کرد.»(16)

حاکم نیشابورى (م 405 ق) ادعاى تواتر کرده و گفته است: «قد تواترت الاخبارُ فى التفاسیرِ عن عبداللّه بن عبّاس و غیرِه اَنّ رسولَ اللّه صلى‏الله‏علیه‏و‏آله اَخَذ یومَ المباهلةِ بیدِ علىٍّ و الحسنِ والحسینِ و جعلوا فاطمةَ ورائَهم ثُمّ قال بهولاءِ: اَبنائَنا و اَنفُسنا و نِسائَنا.»(17)

زمخشرى (م 538 ق) مى‏گوید: «لا دلیلَ اقوى مِن هذا على فضلِ اصحابِ الکساءِ و هم علىٌّ و فاطمةُ والحسنانِ»؛(18) هیچ دلیل و مدرکى قوى‏تر و مهم‏تر از آیه مباهله بر فضل و برترى اصحاب کساء موجود نیست و اصحاب کساء على، فاطمه، حسن و حسین مى‏باشند.

برخى دیگر از دانشمندان اهل سنّت بر صحّت این روایات تصریح نموده‏اند؛ همچون ابن تیمیه (م 728 ق)؛(19) ابن کثیر (م 774 ق)،(20) ابن یاسین،(21) محمّد بن سوره (م 279 ق)،(22) عبدالرزاق المهدى(23) و حاکم نیشابورى.(24)

آیه «مباهله» بر عظمت و صداقت حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام و مقام بلند آن بانوى نمونه دو جهان دلالت دارد. آلوسى (م 1270 ق)(25) بر شهرت این روایت اعتراف و تصریح نموده است.

او مى‏گوید: «و دلالتُها على فضلِ آلِ اللّهِ و رسوله ممّا لایمترى فیها مؤمنٌ والنصب جازمُ الایمان»؛(26) دلالت آیه بر فضیلت آل پیامبر، که آل اللّه مى‏باشند، و فضیلت آل رسول از امورى است که قابل تردید براى هیچ مؤمنى نیست و نصب (دشمنى و عداوت با خاندان پیامبر) ایمان را از بین مى‏برد.

عظمت بى‏ن ظیر حضرت فاطمه علیهاالسلام

پیامبر اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله به جاى «نساءنا» (که کلمه جمع است و حداقل آن سه نفر است) تنها حضرت فاطمه علیهاالسلام را براى مباهله همراه برد، و حال آنکه در آن زمان، چندین تن از امّهات المؤمنین حضور داشتند، ولى آن حضرت صلى‏الله‏علیه‏و‏آله هیچ کدام از زن‏هاى خود را براى مباهله نبرد؛

زیرا در مباهله، نبوّت آن جناب زیر سؤال بود. او باید کسانى را به همراه مى‏برد که اگر نبى نباشند، شریک کار رسالت و نبوّت او باشند، و حضرت فاطمه علیهاالسلام چنین بود. در مباهله قرار بود دروغ‏گویان رسوا شوند. بنابراین، اگر پیامبر کسى را مى‏برد که در عمر خود دروغ گفته باشد، دیگر او نمى‏توانست بر دروغ‏گویان لعنت بفرستد؛ زیرا خودش از اول دروغ گفته است.

از اینجا عصمت حضرت فاطمه علیهاالسلام معلوم مى‏شود که او هیچ دروغى در زندگى نداشته و مصداق اکمل و اتم صداقت است. این شأن و عظمت فوق‏العاده زهراى مرضیه علیهاالسلام را مى‏رساند.

این عظمت حضرت فاطمه علیهاالسلام را اسقف نجران هم در همان جا به قوم خود اعلام نمود: «اِنّى لأرى وُجوها لو سألُوا اللّهَ اَن یُزیل جبلاً مِن مکانِه لازَاله بِها فلا تُباهلوا فتُهلِکوا ولایَبقى علىِ وجهِ الارضِ نصرانىٌّ الى یومِ القیامةِ.»(27)

پیامبر اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله فاطمه زهرا علیهاالسلام را به عنوان گواه نبوّت و رسالت براى مباهله به همراه برد و پیش از آنکه به میدان بروند، حضرت على، فاطمه و حسنین علیهم‏السلام را جمع نمود و فرمود: «الّلهمَّ هؤلاءِ اَهلى»؛(28) خدایا، این‏ها اهل بیت من هستند.

پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله در اینجا اهل بیت حقیقى خودش را به امّت معرفى نمود، به ویژه آنکه از میان زن‏ها فقط حضرت فاطمه علیهاالسلام است که مصداق حقیقى «نساءنا» را دارد.

در برخى تفاسیر اهل سنّت، در ادامه حدیث مزبور، عبارتى جالب آمده است: «در آن هنگام، جبرئیل آمد و گفت: "یا محمّد! اَنَا مِن اَهلِکم؟" چه باشد یا محمّد، اگر مرا بپذیرى و در شمار اهل بیت خویش آرى؟ رسول گفت:

یا جبرئیل "و انتَ مِنّا." آن‏گاه جبرئیل بازگشت و در آسمان‏ها مى‏نازید و فخر مى‏کرد و مى‏گفت: "مَن مِثلى؟ و اَنَا فىِ السماءِ طاووسُ الملائکةِ و فِى الارضِ مِن اهلَ بیتِ محمّد"؛ یعنى چون من کیست که در آسمان، رئیس فرشتگانم و در زمین، اهل بیت محمّد خاتم پیغمبرانم؟»(29)

راویان روایات مباهله

این روایت با بیش از 51 طرق(30) از 37 تن از صحابه و تابعین و نیز از اهل بیت عصمت و طهارت علیهم‏السلام نقل شده است؛ از جمله از:
1. امام على علیه‏السلام ؛(31)
2. امام حسن علیه‏السلام ؛(32)
3. امام على بن حسین علیه‏السلام ؛(33)
4. ابى جعفر محمّد بن على الباقر علیه‏السلام ؛(34)
5. امام ابى عبداللّه جعفر بن محمّد الصادق علیه‏السلام ؛(35)
6. امام موسى بن جعفر علیه‏السلام .(36)

از صحابه، تابعین و بزرگانى همچون:
7. ابن عبّاس؛(37)
8. جابر بن عبداللّه؛(38)
9. سعد بن ابى وقاص؛(39)
10. حذیفة بن یمان؛(40)
11. ابى رافع غلام پیامبر؛(41)
12. عثمان بن عفّان؛(42)
13. طلحة بن عبداللّه؛(43)
14. زبیر بن العوام؛(44)
15. عبدالرحمن بن عوف؛(45)
16. براء بن عازب؛(46)
17. انس بن مالک؛(47)
18. بکر بن مسمار؛(48)
19. منکدر بن عبداللّه از پدرش؛(49)
20. حسن بصرى؛(50)
21. قتاده؛(51)
22. سدّى؛(52)
23. ابن زید؛(53)
24. علباء بن احمر الیشکرى؛(54)
25. زید بن على؛(55)
26. شعبى؛(56)
27. یحیى بن یعمر؛(57)
28. مجاهد بن جبر مکّى؛(58)
29. شهر بن حوشب؛(59)
30. ابى طفیل عامر بن واثله؛(60)
31. جریر بن عبداللّه سجستانى؛(61)
32. ابى اویس مدنى؛(62)
33. عمرو بن سعید بن معاذ؛(63)
34. ابى البخترى؛(64)
35. ابى سعید؛(65)
36. سلمة بن عبد یشوع از پدرش؛(66)
37. عامر بن سعد.(67)

احتجاج به آیه مباهله

1. امام على علیه‏السلام در روز «شورى»، از آیه «مباهله» در حق خود بر حاضران استدلال نمود و بدان احتجاج فرمود.(68)

2. عامر بن سعد بن ابى وقاص از پدرش روایت کرده است: «در یکى از روزها، معاویة بن ابى سفیان به سعد دستور داد تا به على ناسزا بگوید! سعد ازدستور او سرپیچى کرد. معاویه از وى پرسید:

به چه سبب است که على را آماج ناسزا و دشنام نمى‏سازى؟ سعد گفت: به خاطر آن است که سه خصلت از رسول خدا در شأن على شنیدم که با توجه به آن‏ها، هیچ‏گاه به سبّ و دشنام آن حضرت اقدام نمى‏کنم، و هرگاه یکى از آن‏ها براى من بود، بهتر از شتران سرخ مو که در اختیار من باشد، به شمار مى‏آوردم ...:

3. هنگامى که آیه مباهله «قُل تعالوا ندعُ اَبناءنا و ابناءکم» نازل شد، رسول خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله على، فاطمه، حسن و حسین علیهم‏السلام را به حضور طلبید و فرمود: «اللهمّ هؤلاءِ اَهلى.»(69)
3. امام موسى کاظم علیه‏السلام در پاسخ به اعتراض هارون الرشید، به آیه مباهله احتجاج فرمود.(70)

دیدگاه مخالفان

1. دیدگاه ابن تیمیه: ابن تیمیه (م 728 ق) اصل قضیه به همراه بردن حضرت على، فاطمه و حسنین علیهم‏السلام را براى مباهله مى‏پذیرد و آن را یک حدیث صحیح مى‏داند، اما مى‏گوید: این‏ها را به خاطر اقربیت براى مباهله برد؛ زیرا این‏ها قریب‏ترین افراد نسبت به رسول خدا از غیر بودند.(71)

نقد و بررسى: اگر پیامبر اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله مى‏ خواست آنان را به خاطر اقربیت براى مباهله به همراه ببرد، مى‏بایست به جاى «انفسنا»، دست‏کم سه نفر از اقرباى خودش ببرد. به عقیده اهل سنّت، پیامبر داماد دیگرى هم داشت. همین‏طور به جاى «نساءنا» مى‏توانست ازواج دیگرش را به همراه ببرد، نه اینکه تنها بر فاطمه علیهاالسلام اکتفا نماید؛

زیرا «نساءنا» جمع است و دست‏کم سه نفر را مى‏طلبد. با وجود این اقتضا در آیه، پیامبر تنها حضرت فاطمه علیهاالسلام را به همراه برد، در حالى که از کلمه «نساءنا» زن قریب به ذهن است، نه دختر.

همین طور عبّاس از حضرت على علیه‏السلام به پیامبر نزدیک‏تر بود؛ زیرا عموى آن حضرت بود و با وجود اقربیّت عبّاس، پیامبر او را رها کرد و تنها حضرت على علیه‏السلام را با خود برد و این دلیل بر بطلان نظر ابن تیمیه است. پیامبر به خاطر مقام و عظمت معنوى، آنان را انتخاب کرد، نه به خاطر نسب.

2. دیدگاه عبده: محمّد عبده مى‏گوید: احادیث و روایات اتفاق دارند بر اینکه پیامبر براى مباهله، على و فاطمه و دو پسر آنان را انتخاب کرد و کلمه «نسائنا» در آیه بر «فاطمه» و کلمه «انفسنا» بر «على» حمل شده است. البته مستند این روایات و منبع آن شیعیان است.

و هدف آن‏ها از این‏گونه روایات روشن است. بعد از جعل آن روایات، تا آنجا که توانستند، کوشش کردند آن‏ها را در بین مسلمانان ترویج کنند و به حدى در این کار موفق شدند که حتى توانستند در بین اهل سنّت هم رواجش دهند.

ولى جعل‏کنندگان این احادیث نتوانستند قصه جعلى خود را، که همان مضمون روایات جعلى است، با آیه مباهله تطبیق دهند؛ براى اینکه در آیه، کلمه «نسائنا» آمده و این کلمه جمع است و هیچ عربى این کلمه را در مورد یک زن اطلاق نمى‏کند؛ آن هم زنى که دختر خود گوینده باشد، آن هم گوینده‏اى که خود زنان متعدد دارد.(72)

نقد و بررسى: عبده با کمال بى‏انصافى، مصادر این روایات را شیعه ذکر کرده است، و حال آنکه بسیارى از مفسّران و محدّثان اهل سنّت این روایت را در کتب تفسیرى و حدیثى خود ذکر نموده و آن را قبول کرده‏اند؛

همچون: امام احمد بن حنبل (م 241 ق)،(73) امام مسلم (م 273 ق)،(74) محمّد بن سوره (م 279 ق)،(75) طبرى (م 310 ق)،(76) ابن ابى حاتم (م 375 ق)،(77) ابوالفرج اصبهانى (م 356 ق)،(78) امام ابوبکر جصّاص (م 370 ق)،(79) سمرقندى (م 375 ق)،(80) حاکم نیشابورى (م 405 ق)،(81) ثعلبى (م 427 ق)،(82) ماوردى (م 450 ق)،(83) بیهقى (م 458 ق)،(84) واحدى (م 468 ق)،(85) حاکم حسکانى (م471 ق)،(86) امام بغوى (م 516 ق)،(87) زمخشرى (م 538 ق)،(88) ابن قیّم الجوزیه،(89) ابن جوزى (م 597 ق)،(90) فخر رازى (م 604 ق)،(91) قرطبى (م 671 ق)،(92) محبّ طبرى (م 694 ق)،(93) نسفى (م 710 ق)،(94) امام خازن (م 725 ق)،(95) نظام الدین نیشابورى (م 728 ق)،(96) ابن تیمیه (م 728 ق)،(97) عبدالوهّاب مصرى (م 733 ق)،(98) ابن حیّان اندلسى (م 745 ق)،(99) ذهبى (م 748 ق)،(100) ابن کثیر (م 744 ق)،(101) بیضاوى (م 791 ق)،(102) ابن حجر عسقلانى (م 852 ق)،(103) سیوطى (م 911 ق)،(104) ابن حجر هیثمى (م 973 ق)،(105) ابى سعود (م 982 ق)،(106) محمّد على صابونى (م 997 ق)،(107) بروسوى (م 1137 ق)،(108) عجلى (م 1204 ق)،(109) احمد بن محمّد بن عجیبه (م 1244 ق)،(110) آلوسى (م 1270 ق)،(111) قاسمى،(112) شوکانى (م 1250 ق)،(113) طنطاوى جوهرى،(114) میبدى،(115) حکمت بن یاسین،(116) سعید حوى،(117) سید طنطاوى مفتى مصر،(118) حسن المنصورى،(119) نیاز قارى،(120) عبدالقادر آل عقده،(121) ابوبکر جزائرى،(122) سلیمان قندوزى حنفى،(123).

و بسیارى دیگر از اهل تفسیر و حدیث که این روایات را با بیش از 51 طریق متفاوت از صحابه و تابعین آورده‏اند که همه از بزرگان اهل سنّت هستند.

هیچ‏کدام از مفسّران، محدّثان، مورّخان و رجالیان اهل سنّت نسبت جعل به این روایت نداده، بلکه برخى از دانشمندان اهل سنّت ادعاى اجماع و اتفاق اهل تفسیر و حدیث بر این روایت نموده‏اند و ادعاى تواتر و شهرت هم کرده‏اند؛ چنان‏که گذشت.

اما قول او در اینکه «جعل‏کنندگان این قصه خوب نتوانستند آن را با آیه تطبیق دهند، چون عرب وقتى از گوینده‏اى کلمه «نسائنا» را که جمع است مى‏شنود، دختر خود گوینده به ذهنش نمى‏رسد، آن هم گوینده‏اى که چند زن دارد»، از لغت عرب چنین معنایى فهمیده نمى‏ شود.

یکى از استادان صاحب تفسیر، ادیب و ائمّه قرائت، زمخشرى (م 538 ق)، در ذیل آیه مى‏گوید: این دلیلى است که قوى‏تر از آن بر فضیلت اصحاب کساء وجود ندارد و این برهان روشنى است بر صحّت نبوّت رسول خدا صلى‏ الله ‏علیه ‏و‏آله .(124)

چطور این بزرگان و نامداران بلاغت و ادب نفهمیده باشند که این روایات نسبت غلط به قرآن مى‏دهند و لفظ جمع را در مورد یک نفس و مفرد استعمال کرده‏اند؟! و حال آنکه در قرآن، چندین مورد لفظ جمع استعمال شده و مراد از آن‏ها فقط یک نفر است؛ مانند آیه:

«إِذْ قَالَتِ الْمَلآئِکَةُ یَا مَرْیَمُ إِنَّ اللّهَ یُبَشِّرُکِ بِکَلِمَةٍ مِّنْه» (آل عمران: 45) در این آیه، کلمه «ملائکه» جمع است، ولى فقط یک فرد یعنى تنها جبرئیل مراد است.(125)

خود کلمه «نساء» نیز در قرآن براى دختر هم استعمال شده است؛ مانند آنکه آیه درباره فرعون مى‏گوید: «یُذَبِّحُونَ أَبْنَاءکُمْ وَیَسْتَحْیُونَ نِسَاءکُم» (بقره: 49) و آیه:

«وَلِلنِّسَاء نَصِیبٌ مِّمَّا تَرَکَ الْوَالِدَانِ وَالأَقْرَبُون» (نساء: 7) وقتى این اصل ثابت شد که «نساء» بر دختر هم اطلاق مى‏شود، فرقى نمى‏کند که آن، دختر گوینده باشد یا شنونده. از این‏رو، اطلاق «نساء» بر دختر یک اصل قرآنى است.

3. دیدگاه رشید رضا: او پس از ذکر روایات مباهله گفته است: ابن عساکر، از جعفر بن محمّد، از پدرش در ذیل آیه «قُل تعالوا نَدعُ اَبنائَنا و اَبناءکم» روایت کرده است که فرمود: رسول خدا براى مباهله، ابابکر و پسرش، عمر و پسرش، و عثمان و پسرش را آورد و ظاهرا کلام در جماعتى از مؤمنان مى‏باشد.(126)

نقد و بررسى: ابن عساکر این روایت را از طریق سعید بن عنبسه و هیثم بن عدى از امام صادق علیه‏السلام آورده است. ابوحاتم رازى درباره سعید بن عنبسه مى‏گوید: «لا یصدق.»(127)

عبدالرحمن مى‏گوید: از على بن الحسین شنیدم که مى‏گفت: سعید بن عنبسه کذّاب است؛ از پدرم شنیدم که مى‏گفت: او راست نمى‏گوید.(128) یحیى بن معین هم گفته: او کذاب است.(129) ابن ابى حاتم از پدرش نقل مى‏کند که او گفت: «فیه نظرٌ.»(130)

در کتب معروف رجالى اهل سنّت، جز مذمّت هیچ مدحى درباره او دیده نمى‏شود و بر کذّاب بودن او تأکید فراوان شده و او در ردیف ضعفا و متروکان قرار گرفته است؛ چنان‏که این مطلب را ذهبى (م 748 ق)،(131) ابن جوزى؛(132) و احمد بن حجر عسقلانى (م 852 ق)(133) نیز ذکر نموده‏اند.

هیثم بن عدى مى‏گوید: درباره هیثم بن عدى هیچ مدحى پیدا نکردم.

بخارى مى‏گوید: «لیسَ بثقةٍ، کان یَکذبُ.» یحیى هم عین همین جمله را درباره او گفته است.ابوداود گفته: او دروغگو است.

نسائى هم او را «متروکُ الحدیث» خوانده است.(134)
سعدى گفته است: «هیثم بن عدى ساقط قد کشف قناعه.»(135)

یحیى بن معین گفته است: از پدرم درباره او پرسیدم که گفت: او «متروک الحدیث» است.(136)

عباس الدُّورى مى‏گوید: برخى از اصحاب ما براى ما حدیث کردند که کنیز هیثم بن عدى مى‏گفت: «ما کان مولاى یقومُ عامَّة اللیلِ یُصلّى، فاذا اَصبحَ جَلسَ یَکذبُ.»(137)
بستى مى‏گوید: «اَنّه روى عن الثقاتِ اشیاءً کأنّها موضوعةٌ ... اِنّه کان یُدلِّسُها.»(138)

در نقل دیگرى از بخارى (م 256 ق) آمده است: «سکتوا عنه.»(139)
ازدى هم او را «متروک الحدیث» مى‏دانست.(140)

ابن حبّان هم گفته است: «لایجوزُ الاحتجاجُ به و لا الروایةُ عنه الاّ على سبیلِ الاعتبار.»(141)
برخى او را ضعیف و متروک دانسته‏اند؛ مانند دارقطنى،(142) ذهبى،(143) و عقیلى.(144)

بنابراین، اعتبارى براى این روایت نیست و این یک روایت جعلى است که با روایات صحیح و متواتر در تعارض مى‏ باشد.

خلاصه بحث:

این آیه بر عصمت و صداقت حضرت فاطمه علیهاالسلام دلالت تام دارد و این یکى از فضایل بلند آن بانو به شمار مى‏رود. باید توجه داشت به اینکه آیه مباهله حضرت فاطمه علیهاالسلام را یکى از افراد «نسائنا» ندانسته و ایشان یکى از مصادیق «نسائنا» نیست، بلکه «نساءنا» اصلاً مصداق دیگرى ندارد و حضرت فاطمه علیهاالسلام تمامیّت تفسیر «نسائنا»است.(145)

پی نوشت :

1 کارشناس ارشد علوم قرآن و حدیث از مدرسه امام خمینى رحمه‏الله .
2. ر. ک: عزالدین ابن اثیر، اسد الغابة فى معرفة الصحابه، بیروت، داراحیاء التراث العربى، ج 5، ص 52.
3. ر. ک: محمد بن اسماعیل بخارى، صحیح البخارى، بیروت، دارالجیل، ج 4، ص 248 / جلال‏الدین سیوطى، الدر المنثور فى التفسیر المأثور، بیروت، دارالفکر، 1993، ج 2، ص 193.
4. محمود بن اسماعیل بخارى، پیشین، ج 5، ص 36 / حاکم نیشابورى، المستدرک على الصحیحین، بیروت، دارالمعرفة، ج 3، ص 158.
5. فخرالدین رازى، التفسیر الکبیر، بیروت، دارالفکر، 1985، ذیل سوره کوثر.
6. براى آگاهى بیشتر، ر. ک: نگارنده، فاطمه در قرآن از منظر تفاسیر اهل سنّت، پایان‏نامه کارشناسى ارشد، قم، مرکز جهانى علوم اسلامى، مدرسه امام خمینى، 1383.
7. اسماعیل جوهرى، الصحاح، بیروت، دارالعلم للملایین، 1987 م، ماده «ب ه ل».
8. احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغه، بیروت، دارالکتاب العربیة، ماده «ب ه ل».
9. ناصر مکارم شیرازى، تفسیر نمونه، قم، دارالکتب الاسلامیه، 1369، ج 2، ص 438.
10. محمّد بن جریر طبرى، جامع البیان عن تأویل آى القرآن، دارالفکر، 1988، ج 3، ص 301 / جلال‏الدین سیوطى، پیشین، ج 2، ص 233.
11. جلال‏الدین سیوطى، پیشین، ج 2، ص 231 / اسماعیل بن کثیر دمشقى، تفسیر القرآن العظیم، بیروت، دارالمعرفة، 1987، ج 1، ص 379 / على واحدى، اسباب النزول، ریاض، دارالثقافة الاسلامیه، 1984، ص 90ـ91.
12. مسلم بن حجّاج نیشابورى، صحیح مسلم، شرح نووى، بیروت، دارالقلم، 1987، ج 15، ص 185 / محمّد بن سوره، سنن ترمذى، بیروت، دارالفکر، 1994، ج 5، ص 407 / جلال‏الدین سیوطى، پیشین، ج 2، ص 233.
13. فخر رازى، پیشین، ج 8، ص 89.
14. همان.
15. نظام الدین نیشابورى، غرائب القرآن و رغائب الفرقان، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1996، ج 2، ص 178.
16. احمد رازى جصّاص، احکام القرآن، مکّه، المکتبة التجاریة، ج 2، ص 23.
17. محمّد حافظ نیشابورى، معرفة علوم الحدیث، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1977، ص 50.
18. محمّد زمخشرى، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت، دارالمعرفة، ج 1، ص 193.
19. ابن تیمیه الحرّانى الدمشقى، منهاج السنة النبویّة فى نقض کلام الشیعة والقدریة، قاهره، مکتبة ابن تیمیه، 1998، ج 4، ص 35.
20. عبدالرحمن رازى، تفسیر القرآن العظیم سندا عن رسول اللّه و الصحابة والتابعین، بیروت، المکتبة المصریة، 1999، ج 1، ص 379.
21. حکمة بن یاسین، التفسیر الصحیح موسوعة الصحیح المسبور من التفسیر بالمأثور، مدینة، دارالآثر، 1999، ج 1، ص 421.
22. محمّد بن سوره، پیشین، ج 5، ص 407.
23. محمّد شوکانى، فتح القدر الجامع فى فنى الروایة والدرایة من علم التفسیر، ج 1، ص 449. در حاشیه آن، محقق کتاب روایت سعد را صحیح دانسته است.
24. حاکم نیشابورى، پیشین، ج 3، ص 150.
25. محمود آلوسى، روح المعانى فى تفسیر القرآن ا لعظیم و السبع المثانى، تهران، جهان، ج 3، ص 168.
26. همان، ج 3، ص 167.
27. فخر رازى، پیشین، ج 8، ص 89.
28. عبدالرحمن بن جوزى، زاد المسیر، بیروت، دارالکتب العلمیه، 2000، ج 1، ص 324 / مسلم بن حجّاج نیشابورى، پیشین، ج 15، ص 185 / محمّد بن سوره، پیشین، ج 5، ص 407 / رشیدالدین میبدى، تفسیر کشف الاسرار وعدة الابرار، تهران، امیرکبیر، 1376، ج 2، ص 151 / حکمة بن یاسین، پیشین، ج 1، ص 421 / خالد آل عقده، جامع التفسیر من کتب الاحادیث، ریاض، دار طیّبه، 1421 ق، ج 1، ص 370.
29. رشیدالدین میبدى، پیشین، ج 2، ص 151 ـ 152.
30. على طاووس، سعد السعود، قم، دلیل، 1379، ص 182.
31. احمد بن حجر هیثمى، الصواعق المحرقه فى الردّ على اهل البدع والزندقة، قاهرة، مکتبة القاهرة، 1965، ص 156.
32. على طاووس، پیشین، ص 183.
33. همان.
34. عبدالرحمن بن ابى حاتم، پیشین، ج 2، ص 667.
35. محمّد آلوسى، پیشین، ج 3، ص 168.
36. نوراللّه حسینى مرعشى تسترى، احقاق الحق و ازهاق الباطل، ج 9، ص 91، به نقل از: شهاب الدین احمد نویرى، نهایة الارب فى فنون الادب، ج 8، ص 173.
37. حاکم نیشابورى، معرفة علوم الحدیث، بیروت، دارالکتب العلمیة، ص 50.
38. على واحدى، پیشین، ص 68.
39. جلال‏الدین سیوطى، پیشین، ج 2، ص 233 / عبدالرحمن بن جوزى، پیشین، ج 1، ص 324.
40. حاکم حسکانى، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، بیروت، مؤسسة الاعلمى للمطبوعات، ج 1، ص 126.
41. ابوالفرج اصبهانى، الاغانى، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1992، ج 12، ص 7.
42. على طاووس، پیشین، ص 183.
43. همان.
44. همان.
45. همان.
46. اسماعیل بن کثیر دمشقى، پیشین، ج 1، ص 379.
47. على طاووس، پیشین، ص 183.
48. همان.
49. همان.
50. عبدالرحمن بن ابى حاتم، پیشین، ج 2، ص 667.
51. محمد بن جریر طبرى، پیشین، ج 2، ص 301.
52. همان.
53. همان.
54. ابن عطیّه اندلسى، المحرّر الوجیز، بیروت، داراحیاء التراث العربى، 1996، ج 1، ص 447.
55. محمّد بن جریر طبرى، پیشین، ج 3، ص 300.
56. عبدالرحمن بن ابى حاتم، ج 2، ص 667.
57. على طاووس، پیشین، ص 183.
58. همان.
59. همان.
60. همان.
61. همان.
62. همان.
63. حاکم حسکانى، پیشین، ج 1، ص 120ـ128.
64. همان.
65. احمد طبرى، ذخائر العقبى، بیروت، دارالمعرفة، ص 25.
66. جلال‏الدین سیوطى، پیشین، ج 2، ص 229.
67. مسلم بن حجّاج نیشابورى، پیشین، ج 15، ص 185.
68. احمد بن حجر هیثمى، پیشین، ص 156.
69. مسلم بن حجّاج نیشابورى، پیشین، ج 15، ص 185 / محمّد بن سوره، پیشین، ج 5، ص 407.
70. سلیمان قندوزى، ینابیع المودة، قم، بصیرتى، باب 63، ص 362.
71. ابن تیمیه الحرّانى الدمشقى، پیشین، ج 2، ص 118.
72. محمّد رشید رضا، تفسیر المنار، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1999، ج 3، ص 265.
73. احمد بن حنبل، المسند، ج 1، ص 185.
74. مسلم بن حجّاج نیشابورى، پیشین، ج 15، ص 185.
75. محمّد بن سورة، پیشین، ج 5، ص 407.
76. محمّد بن جریر طبرى، پیشین، ج 3، ص 299.
77. اسماعیل بن کثیر دمشقى، پیشین، ج 2، ص 667.
78. ابوالفرج اصبهانى، پیشین.
79. احمد رازى جصّاص، پیشین، ج 2، ص 23.
80. ابراهیم سمرقندى، تفسیر السمرقندى المسمّى ببحر العلوم، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1993، ج 1، ص 4.27
81. حاکم نیشابورى، پیشین، ج 3، ص 150.
82. احمد ثعلبى، تفسیر الکشف والبیان، بیروت، داراحیاء التراث العربى، 2002، ج 3، ص 85.
83. على ماوردى، النکت و العیون (تفسیر الماوردى)، مصر، البنیة المصریة العامّة للکتاب، 1979، ج 1، ص 399.
84. احمد بیهقى، دلائل النبوة، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1985، ج 5، ص 388.
85. على واحدى نیشابورى، پیشین، ص 68.
86. حاکم حسکانى، پیشین، ج 1، ص 123.
87. حسین بن مسعود الضرّاء البغوى، معالم التنزیل، بیروت، دارالفکر، 2002، ج 2، ص 48.
88. محمود زمخشرى، پیشین، ج 1، ص 193.
89. ابن قیّم الجوزیه، الضوء المنیر، ج 2، ص 64.
90. عبدالرحمن بن جوزى، پیشین، ج 1، ص 324.
91. فخر رازى، پیشین، ج 8، ص 88.
92. محمّد بن احمد قرطبى، الجامع لاحکام القرآن، بیروت، داراحیاء التراث العربى، ج 4، ص 104.
93. احمد طبرى، پیشین، ص 25.
94. عبدالله نسفى، تفسیر النسفى (مدارک التنزیل و حقائق التأویل)، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1995.
95. علاءالدین على خازن بغدادى، تفسیر الخازن، بیروت، دارالکتب العلمیة، ج 1، ص 254.
96. نظام‏الدین نیشابورى، پیشین، ج 2، ص 178.
97. ابن تیمیة الحرّانى الد