نویسنده: محمود رامیار
مختصری در مورد نویسندگان مصاحف می‌گوئیم كه [پس از نزول قرآن و آغاز جمع و تدوین آن،] نیاز اجتماع بدانها روزبروز بیشتر می‌شد و در نتیجه هر روز بر تعدادشان افزوده می‌گشت. البته در آغاز، كار از روی میل و آرزو بود. داوطلبانه انجام می‌شد. دستمزدی در كار نبود. كسانی بودند كه خواه از بیت المال مقرری دریافت می‌داشتند و یا نه، این كار را تعهد كرده و به انجام می‌رساندند. اهتمام پیامبراكرم در كار نویسا كردن مردم اثر خود را بخشیده و عده‌ی زیادی خواندن و نوشتن فراگرفته بودند. اینها بودند كه مصاحفی برای دیگران می‌نوشتند. جالب توجه است كه در میان اینها در درجه‌ی اول نام چند برده‌ی آزاد شده به چشم می‌خورد. در میان صحابه، اسامی كاتبان و بخصوص كاتبان وحی را دیده‌ایم. اضافه بر آنها گفته‌اند كه ناجیة الطفاوی صحابی نیز برای عمر یا عثمان مصاحفی می‌نوشته است. (1) نافع بن ظُرَیب نَوْفلی را هم می‌گویند كه برای عمر مصحفی و یا به قولی مصاحفی نوشته است. (2) دیگری عمرو بن رافع برده‌ی آزاد شده‌ی عمر یا دخترش حفصه است. او تابعی ثقه‌ای بود (3) كه مصاحفی برای حفصه و دیگران می‌نوشت. (4) هم چنین عبدالله بن رافع مخزومی غلام آزاد شده‌ی امّ سلمه نیز تابعی ثقه‌ای بود كه برای او مصحفی نوشت. (5) ابویونس آزاد شده‌ی عایشه نیز تابعی معروفی است (6) كه دیدیم برای عایشه مصحفی نوشت.
در زمان علی (علیه السلام) نیز ابوحُكیمه عبْدی نیز به كار نوشتن مصاحف سرگرم بوده است. (7)
اما زمان می‌گذشت و نیاز جامعه بیشتر می‌شد. زمانی رسید كه دیگر احتیاجات با كار نیك و خیر و بدون مزد برآورده نمی‌شد. در آغاز پرداخت دستمزد برای كتابت قرآن كراهت داشت. حتی شركت در مهمانی پایان كتابت مصحف نیز خوشایند نبود. (8) عُلقمه كه مصحفی می‌خواست یارانش برایش می‌نوشتند (9). بدین ترتیب تهیه‌ی مصحف كار مشكلی بود. از امام سجاد (علیه السلام) نقل است كه فرموده: مردی كه مصحفی می‌خواست برگی می‌آورد كنار منبر و از آنها كه نوشتن می‌دانستند یاری می‌خواست. كسانی كه می‌توانستند برگ برگ برایش می‌نوشتند تا مصحفش پایان می‌یافت. (10) زیرا آنها پرداخت دستمزد كتابت مصحف را مكروه می‌دانستند و حتی ابن سیرین با آن مخالفت داشت. (11)
ولی نیاز جامعه بیشتر می‌شد و مصاحف نوشته جوابگوی این نیاز نبود. اندك اندك زمانی رسید كه این مخالفت‌ها جای خود را به موافقت داد. مجاهد دستمزد كاتب را می‌پرداخت (12). مالك بن دینار و مطر مزد می‌گرفتند و مصحف می‌نوشتند. البته دستمزد خود را قبلاً تعیین نمی‌كردند ولی این را كسب حلالی می‌دانستند. (13)
در آن زمان مردم حیره در نوشتن خط عربی معروف بودند و مردی نصرانی برای عبدالرحمن بن عوف صحابی مصحفی به شصت درهم نوشت. (14) عبدالله بن فُطَیمه یكی از كاتبان مصاحف در نیمه‌ی قرن دوم است. (15) ابورزین استاد اعمش نیز كاتب مصاحفی بوده است. (16) اما نخستین كسی كه در صدر اول به زیبائی خط و نوشتن مصاحف نفیس شهرت بیشتری یافت، به قول ابن الندیم، خالد بن ابی الهیاج بود كه نمونه‌ی خطش هنوز در قبله‌ی مسجد النبی (صلی الله علیه و آله و سلم) وجود دارد. (17) او برای عمربن عبدالعزیز نیز مصحفی نوشت.
از آن پس، دیگر نوشتن مصاحف رواجی روزافزون یافت و چندی نگذشت كه مصاحف زیبا و مزیّن زینت بخش مساجد و محافل مسلمین گشت.
پی‌نوشت‌ها
1.التراتیب الاداریه كتانی2: 282.
2.جمهرة انساب العرب ابن حزم 116، الاشتقاق ابن دُرَید 89، الاصابه 8650.
3.نام او را عمر بن رافع و ابورافع و عمروبن نافع نیز گفته‌اند. ولی صحیح همان عمرو بن رافع است. ابن سعد5: 220، جرح ابن ابی حاتم3: 1/ 232.
4.مصاحف86، بیهقی1: 462-463، موطأ مالك 139.
5.مصاحف86، در فتح الباری8: 148 نامش عبیدالله آمده است.
6.مصاحف84، موطأ مالك 138-139، احمد6: 73، معانی الآثار طحاوی1: 102.
7.مصاحف130-131.
8.ایضاً 157.
9.ایضاً 133.
10.ایضاً 166.
11.ایضاً 133.
12.ایضاً 132.
13.ایضاً 131.
14.ایضاً 133.
15.ایضاً 33.
16.ایضاً 138.
17.فهرست 9 تجدد.
رامیار، محمود؛ (1392)، تاریخ قرآن، تهران: انتشارات امیركبیر، چاپ سیزدهم
