پیشینه عاشورا (2)

عاشورا در زمان جاهلیت و میان قریش

در سنن دارمی روایت‏شده که رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: این روز روز عاشوراست و قریش این روز را در جاهلیت روزه می‏گرفتند . پس هر کدام شما (مسلمین) دوست دارد روزه بگیرد، بگیرد و هر کدام دوست دارد روزه را ترک کند ترک کند . (2)
در کتاب موطا مالک آمده:
ان عائشة قالت: کان یوم عاشوراء یوما تصومه قریش فی الجاهلیة و کان رسول صلی الله علیه وآله یصومه فی الجاهلیة . . . . (3)
در صحیح بخاری نقل شده:
ان قریشا کانت تصوم یوم عاشوراء فی الجاهلیة ثم امر رسول الله صلی الله علیه وآله بصیامه حتی فرض رمضان . . . . (4)
در کتاب نیل الاوطار آمده:
ان اهل الجاهلیة کانوا یصومون یوم عاشوراء و ان رسول الله‏صلی الله علیه وآله صامه و المسلمون قبل ان یفرض رمضان . (5)

عاشورا بعد از اسلام و قبل از وجوب روزه ماه رمضان

در صحیح بخاری از ابن عمر نقل شده: صام النبی صلی الله علیه وآله عاشوراء و امر بصیامه فلما فرض رمضان ترک . (6)
و نیز در صحیح بخاری از عایشه نقل شده:
رسول خدا به روزه روز عاشورا امر کرد تا هنگامی که روزه ماه رمضان واجب شد . آنگاه فرمود: هر کس می‏خواهد، روز عاشورا را روزه بگیرد و هر کس می‏خواهد افطار کند . (7)
در کتاب جامع احادیث الشیعه از کتاب من لایحضره الفقیه از امام باقر علیه السلام نقل شده:
محمد بن مسلم و زراره از آن حضرت از روزه روز عاشورا سؤال کردند، فرمود: کان صومه قبل شهر رمضان فلما نزل شهر رمضان ترک . (8)

عاشورا پس از وجوب روزه ماه رمضان

در روایات شیعه آمده:
و اما الصوم الذی یکون صاحبه فیه بالخیار فصوم یوم الجمعة - الی ان قال - و صوم یوم عاشوراء فکل ذلک صاحبه بالخیار ان شاء صام و ان شاء افطر . (9)
و نیز از امام باقر علیه السلام روایت‏شده:
ان علیا علیه السلام قال: صوموا العاشوراء التاسع و العاشر فانه یکفر ذنوب سنة . (10)
و نیز از امام باقر روایت‏شده: «صیام یوم عاشوراء، کفارة (11) سنة‏» . (12)
در کنز العمال روایت‏شده:
لما فرض صوم رمضان سئل النبی صلی الله علیه وآله عن صوم عاشوراء، فقال: هو یوم من ایام الله تعالی فمن شاء صامه و من شاء ترکه . (13)
و نیز در همان کتاب:
عن عمار بن یاسر قال: امرنا بصیام عاشوراء قبل ان ینزل رمضان فلما نزل رمضان لم نؤمربه . (14)
و در همان کتاب:
عن قیس بن سعد قال: کنا نصوم عاشوراء . . . قبل ان ینزل علینا صوم رمضان . . . فلما نزل لم نؤمر به و لم ننه عنه و نحن نفعل . (15)

روایات

مستفاد از این روایات و دهها روایت دیگر که در کتابهای حدیثی سنی و شیعه نقل شده، (16) این است که عاشورا از زمان حضرت موسی تا بعثت رسول خدا صلی الله علیه وآله و از بعثت تا هنگام وجوب روزه ماه رمضان و همچنین پس از آن مورد تعظیم و از ایام الله بوده است و همواره با انجام روزه در آن، بزرگ داشته می‏شده است .
در اینجا این پرسش پیش می‏آید که علت عظمت این روز و از ایام الله بودن آن چیست؟ زیرا غالبا زمانها به واسطه حوادث مهمی که در آن اتفاق می‏افتد عظمت پیدا می‏کنند مانند روز میلاد رسول خدا صلی الله علیه وآله، روز بعثت و روز وفات آن بزرگوار و روز تولد امیر مؤمنان علیه السلام و روز غدیر و روز شهادت آن گرامی .
در پاسخ این سؤال مطالبی در کتابها نقل شده و برخی از آنها مورد خدشه قرار گرفته است (17) اما از یک نکته گویا غفلت‏شده که علت عظمت این روز حادثه کربلا باشد و بزرگداشت این روز از همان زمان حضرت موسی نیز به همین علت‏بوده و شاهد آن، روایتی است که در پایان این مقال نقل خواهیم کرد . و اگر همه حوادثی که گفته شده در این روز اتفاق افتاده مطابق با واقع باشد، باز از همه مهمتر و عظیمتر حادثه کربلاست .

روز عاشورا پس از واقعه کربلا

دشمنان اهل بیت و بنی‏امیه لعنة‏الله علیهم پس از حادثه کربلا با سوء استفاده از روایات مربوط به روزه و بزرگداشت عاشورا مطلبی را عنوان و مطرح و تبلیغ کردند که با اساس دین و مکتب منافات داشت و آن اینکه چون در این روز امام حسین کشته شده و کشتن امام حسین علیه السلام و اهل بیت و یاران او - نعوذبالله - کار بسیار خوب و مستحسنی بوده پس این روز روز با برکتی شده و به این خاطر باید این روز را روزه گرفت .
متاسفانه این مطلب صددرصد انحرافی، میان گروهی از مسلمانان ظاهری نفوذ کرد که در زیارت عاشورای امام حسین علیه السلام آمده: و هذا یوم تبرکت‏به بنو امیة .
از این تاریخ است که روزه روز عاشورا به دو عنوان می‏توانست انجام شود:
1) به عنوان اینکه از ایام الله است مانند اینکه قبل از حادثه کربلا روز عاشورا را روزه می‏گرفتند یا به عنوان واجب و یا مستحب .
2) به عنوان اینکه چون یزید امام حسین را ظاهرا از بین برده باید روزه گرفت و از همین تاریخ است که امامان معصوم ما با روشنگری، و احیانا نهی از روزه عاشورا و حتی با بیان اینکه تا نزدیک غروب چیزی نخورید و نیاشامید اما نزدیک غروب قدری چیزی بخورید تا روزه اصطلاحی نباشد، با این فکر کفری که ریشه در دشمنی با اهل بیت علیهم السلام دارد مبارزه و مخالفت کردند .
امام صادق علیه السلام به عبدالله بن سنان فرمود:
لاتجعله صوما کملا و لیکن افطارک بعد صلاة العصر بساعة علی شربة من ماء . (18)
زراره از امام صادق و امام باقر علیهما السلام نقل کرده که به او فرمود: «لاتصم یوم عاشوراء . . .» . (19)
جعفر بن عیسی گوید:
سالت الرضا علیه السلام عن صوم یوم عاشوراء و ما یقول الناس فیه فقال علیه السلام عن صوم ابن مرجانة تسالنی؟ ذلک یوم صامه الادعیاء من آل زیاد بقتل الحسین صلوات الله علیه و هو یوم تشام به آل محمد و یتشام به اهل الاسلام و الیوم المتشام به الاسلام و اهله لایصام فیه ولایتبرک به . . . و یوم عاشوراء قتل فیه الحسین و تبرک به ابن مرجانة و تشام به آل محمد علیهم السلام فمن صامهما او تبرک بهما، لقی الله عزوجل ممسوخ القلب و کان محشره مع الذین سنوا صومهما و التبرک بهما . (20)
امام صادق علیه السلام فرمود:
من صامه کان حظه من صیام ذلک الیوم حظ ابن‏مرجانة و آل‏زیاد . قال الراوی: قلت: و ما کان حظهم من ذلک الیوم؟ قال: النار اعاذنا الله من النار و من عمل یقرب من النار . (21)
امام صادق علیه السلام فرمود:
اما انه صیام یوم ما نزل به کتاب ولاجرت به سنة الاسنة آل‏زیاد بقتل الحسین بن علی علیهما السلام . (22)
ظاهرا مقصود روزه آن طورکه بنی‏امیه می‏گفتند است و چند روایت دیگر نیز به همین مضمون در روایات باب صیام عاشورا در کتابهای حدیثی مانند جامع احادیث الشیعه نقل شده است . (23)
بنابراین جمع بین این دو گروه روایت (یعنی روایاتی که دلالت‏بر مطلوبیت صوم عاشورا و روایاتی که دلالت‏بر عدم مطلوبیت آن دارد) بسیار روشن است .
مرحوم مقدس اردبیلی در کتاب شرح ارشاد در شرح فتوای علامه حلی به استحباب روزه عاشورا به شرط اینکه به خاطر محزون بودن از شهادت امام حسین علیه السلام باشد فرموده است:
روایات در این مورد مختلف است، برخی دلالت‏بر استحباب دارد و می‏گوید: روزه عاشورا کفاره گناه یک سال است و روزه تاسوعا و عاشورا کفار گناه یک سال است و رسول خدا این روز را روزه گرفته است . . . برخی دیگر از روایات دلالت‏بر کراهت‏بلکه حرمت دارد مانند روایتی که روزه این روز سنت آل‏زیاد و روزه ابن‏مرجانه است . . . برای جمع بین این دو گروه روایت می‏توان گفت . . . گروه دوم مربوط به روزه عاشورا به عنوان تبرک و شکر به خاطر شهادت امام حسین علیه السلام است که روزه به این منظور حرام است و اگر به این منظور هم نباشد ممکن است‏به خاطر تشابه به سنت دشمنان اهل بیت است و روزه‏دار در این روز به آنان شباهت پیدا می‏کند مکروه باشد کما اینکه اتصاف به اوصاف یهود و نصارا مکروه است اما اینکه علامه حلی فرمود: «در صورتی که به خاطر حزن باشد مستحب است‏» مقصود این است که هیچ شباهتی به کار بنی‏امیه که به خاطر سرور و شکر روزه می‏گرفتند نداشته باشد . (24)
صاحب جواهر هم در شرح قول محقق «یستحب صوم عاشوراء علی وجه الحزن‏» فرموده است:
لا ان یکون علی جهة التبرک والشکر و بذلک جمع الشیخان و غیرهما بین
الروایات الدالة علی المطلوبیة و النصوص المتضمنة للنهی عن صومه . . . . (25)
مرحوم محدث قمی رحمه الله در ماده عشر سفینة البحار مطلب شگفت‏آوری در این زمینه از یکی از علمای اهل تسنن (شیخ عبدالقادر جیلانی) نقل کرده است که خواندنی است .

چند یادآوری

× متاسفانه موضوع عید دانستن روز عاشورا بعد از حادثه کربلا که از شیطنتهای بنی‏امیه بود در میان گروههایی از مسلمانان نفوذ کرد و باقی ماند و گویا هنوز هم در برخی از بلاد برخی ممالک اسلامی این سنت‏سراسر بدعت و ضد ارزش برقرار است .
مرحوم کراجکی که از علمای سده پنجم شیعه است در رساله التعجب می‏نویسد:
و من عجیب امرهم دعواهم مجبة اهل البیت علیهم السلام مع ما یفعلون یوم المصاب بالحسین علیه السلام من المواظبة علی البر والصدقة و المحافظة علی البذل و النفقة و التبرک بشراء ملح السنة و التفاخر بالملابس المنتخبة و المظاهرة بتطیب الابدان . . . من اسباب الافراح و المسرات و اعتذارهم فی ذلک بانه یوم لیس کالایام و انه مخصوص بالمناقب العظام و یدعون ان الله عزوجل تاب فیه علی آدم فکیف وجب ان یقضی فیه حق آدم فیتخذ عیدا ولم یجب ان یقضی حق سید الاولین و الآخرین محمد خاتم النبیین صلی الله علیه وآله فی مصابه بسبطه و ولده و ریحانته و قرة عینه و باهله الذین اصیبوا و حریمه الذین سبوا و هتکوا . . . . (26)
× تهذیب الاحکام از شیخ طوسی از امام باقر علیه السلام:
لزقت السفینة یوم عاشوراء علی الجودی فامر نوح علیه السلام من معه من الجن و الانس ان یصوموا ذلک الیوم .
و قال ابوجعفر علیه السلام اتدرون ما هذا الیوم؟ هذا الیوم الذی تاب الله عزوجل فیه علی آدم و حوا علیهما السلام، و هذا الیوم الذی فلق الله فیه البحر لبنی‏اسرائیل فاغرق فرعون و من معه، و هذا الیوم الذی غلب موسی علیه السلام فرعون، و هذا الیوم الذی ولد فیه ابراهیم علیه السلام ، و هذا الیوم الذی تاب الله فیه علی قوم یونس، و هذا الیوم الذی ولد فیه عیسی بن مریم علیه السلام، و هذا الیوم الذی یقوم فیه القائم علیه السلام . (27)
× دعائم الاسلام از قاضی نعمان مصری:
عن جعفر بن محمد علیهما السلام انه قال: استوت السفینة یوم عاشوراء علی الجودی فامر نوح علیه السلام من معه من الانس والجن بصومه و هو الیوم الذی تاب الله فیه علی آدم علیه السلام و هو الیوم الذی یقوم فیه قائمنا اهل‏البیت علیه السلام . (28)
× شفاء الصدور از حاج میرزا ابوالفضل طهرانی:
شیخ صدوق از جبله مکیه نقل کرده که شنیدم از میثم تمار رضی‏الله عنه که فرمود: والله می‏کشند این امت پسر پیغمبر خود را در محرم در روز دهم . و هر آینه اعدا حق سبحانه و تعالی این روز را روز برکت قرار دهند و همانا این کار شدنی است و پیش گرفته است در علم خدای تعالی و من می‏دانم او را به عهدی که از مولایم امیرالمؤمنین علیه السلام به من رسیده - تا آنجا که جبله می‏گوید: - گفتم: چگونه مردم روز قتل حسین را روز برکت قرار دهند پس میثم بگریست و فرمود: حدیثی وضع کنند که او روزی است که خدای تعالی در او توبه آدم را قبول کرد - با اینکه خدای تعالی در ذیحجه توبه آدم را قبول کرد - و گمان می‏کنند که او روزی است که خدای تعالی یونس را از شکم ماهی بیرون آورد - با اینکه خدای تعالی یونس را در ذیعقده از شکم ماهی برآورد - و گمان می‏کنند که او روزی است که سفینه نوح بر جودی قرار گرفت - با اینکه استوای سفینه در روز هجدهم ذیحجه بود - و گمان می‏کنند که او روزی است که خدا دریا را برای موسی بشکافت - با اینکه این کار در ربیع الاول بود . (29)
در مجله الهادی که سالهای قبل از پیروزی انقلاب در قم منتشر می‏شد شماره دوم سال هفتم در مقاله‏ای پیرامون عاشورا و روزه یهود در این روز بحث‏شده است . نویسنده آن مقاله معتقد است تمام روایاتی که دلالت‏بر روزه گرفتن یهودیها در عاشورا دارد جعلی است و این قبیل روایات در جهت کار بنی‏امیه بوده که موضوع کربلا و حادثه عاشورا را لوث کنند، وی می‏نویسد:
فی واقعنا الحاضر لانجد ای یهودی یصوم فی العاشر من محرم او یعده عیدا ولم یوجد فی السجلات التاریخیة مایشیر الی انهم صاموا فی العاشر من محرم او عدوه عیدا . . . بل الیهود یصومون یوم العاشر من شهر تشرین و هو الشهر الاول من سنتهم فی تقویمهم و تاریخهم الا انهم لایسمونه یوم عاشوراء بل یوم او عید کیپور . (30)
برای بررسی این مطالب لازم است‏به مصادر معتبری که در باره روزه یهود بحث کرده‏اند رجوع کنیم:
کتاب قاموس مقدس تالیف مستر هاکس آمریکایی:
روزه کفاره: روزه مهم سالیانه‏ای است که با آرامی و استراحت و روزه در دهم ماه تشرین یعنی پنج روز قبل از عید خیمه‏ها نگاه داشته می‏شد . . . که فعلا این عید در دهه اول اکتبر واقع می‏شود . . . . (31)
دائرة المعارف فارسی از مصاحب:
عاشورا اصلا نام روز دهم محرم نبوده است‏بلکه روز دهم ماه تشرین بوده است که یهودیان از جمله یهودیان عرب در آن روز روزه کیپور می‏گرفتند . . .
تشرین نام یکی از ماههای تقویم یهود که ماه اول سال عرفی و ماه هفتم سال دینی است و مطابق با قسمتی از سپتامبر و اکتبر فرنگی می‏باشد . . . جشن سال نو در روزهای اول و دوم تشرین برگزار می‏شود یوم کیپور در روز دهم . . . . (32)
التفهیم از ابوریحان بیرونی:
کبور چیست؟ (33) دهم روز است از تشرین، وزین جهت گاه گاه او را عاشور خوانند (34) فاما نام کبور اندر زبان عبری از کفاره گناهان است و این یک روز است که بر جهودان روزه داشتن فریضه کرده آمد . . . و اندازه این روز بیست و پنج‏ساعت است و ابتدا کنند روز نهم پیش از آفتاب فرو شدن به نیم ساعت و تمام شود چون آفتاب فرو شود روز دهم و نیم ساعت‏بگذرد آنگه روزه بگشایند . (35)
در گنجینه‏ای از تلمود نیز راجع به روزه روز کیپور مفصل بحث‏شده است . (36)
الآثار الباقیة از ابوریحان بیرونی:
تشرین و هو ثلاثون یوما . . . و فی الیوم العاشر منه صوم الکبور و یدعی العاشوراء و هو الصوم المفروض من بین سائر الصیام فانها نوافل و یصام هذا الکبور من قبل غروب الشمس من الیوم التاسع بنصف ساعة الی ما بعد غروبها فی الیوم العاشر بنصف ساعة تمام خمس و عشرین ساعة . . . و صومه کفارة لکل ذنب علی وجه الغلط و یجب علی من لم یصمه من الیهود القتل عندهم
و فیه یصلی خمس صلوات و یسجد فیها . . . . (37)
سفر لاویان تورات باب شانزدهم:
و این برای شما فریضه دائمی باشد که در روز دهم ماه هفتم جانهای خود را ذلیل سازید و هیچ کار مکنید . . . زیرا که در آن روز کفاره برای تطهیر شما کرده خواهد شد و از جمیع گناهان خود به حضور خداوند طاهر خواهید شد . . . . (38)
ظاهر عبارات این کتابها مؤید همان مطلبی است که در مقاله مجله الهادی‏آمده زیرا دهم تشرین با دهم محرم همیشه یک روز نیست‏بله ممکن است گاهی در یک روز هر دو واقع شوند در صورتی که ظاهر روایات و مطالبی که قبلا در این مقاله آوردیم این است که یهود همواره در دهم ماه محرم روزه می‏گرفتند .
اما با این وصف نمی‏توان قضاوت قطعی کرد زیرا خلاف واقع بودن آن همه روایت و گفتارهای اهل لغت هم بعید به نظر می‏رسد و شاید دو مطلبی که در ذیل از دائرة المعارف فارسی و از مرحوم علامه حاج میرزا ابوالحسن شعرانی نقل می‏کنیم بتواند این شبهه را دفع و یا دست کم ضعیف کند .
در دائرة المعارف فارسی آمده:
تقویم یهود به سبب قواعد گوناگونی که برای تنظیم اعیاد دینی دارند پیچیده است‏سال دینی اول نیسان و سال عرفی از اول تشرین آغاز می‏شود . (39)
علامه شعرانی رحمة الله علیه:
ابوریحان بیرونی و بعضی از مفسران که اهل فن (نجوم) بودند گویند: نسی‏ء آن بود که هر سه سال یک بار یک ماه بر عدد ماههای سال می‏افزودند و آن سال را سیزده ماه می‏گرفتند تا ماهها از فصل خود تغییر نکند و محرم که آغاز سال است منطبق با اول بهار باشد تقریبا چنانکه اکنون رسم یهود است در هر سه سال یک سال را سیزده ماه می‏گیرند و ماههای آنها که قمری است از محل خود در فصول شمسی تغییر نمی‏کند و عرب تقلید یهود می‏کردند و بدین عمل قهرا ماهها از جای حقیقی خود تغییر می‏کردند آنکه عمدا حج را از ماهی به ماهی تغییر دهند بلکه این نتیجه افزودن یک ماه است و گرنه خود آنها همه ماهی را که در آن حج می‏کردند ذوالحجه می‏نامیدند و در واقع ذوالحجه نبود و اختلاف راویان در آن است که آیا آن ماه زائد را چه می‏نامیدند صفر یا محرم یا غیر آن و آن چندان مهم نیست . . . . (40)
قال العلامة الشعرانی رحمة‏الله علیه فی حاشیة الوافی:
اعلم ان یوم عاشوراء کان یوم صوم الیهود و لایزالون یصومون الی الآن و هو الصوم الکبیر (41) و وقته الیوم العاشر من الشهر الاول من السنة ولما قدم رسول الله صلی الله علیه وآله المدینة کان اول سنة الیهود مطابقا لاول المحرم و کذلک بعده الی ان حرم النسی‏ء و ترک فی الاسلام و بقی علیه الیهود الی زماننا هذا فتخلف اول سنة المسلمین عن اول سنتهم و افترق یوم عاشورا عن یوم صومهم و ذلک لانهم ینسئون الی زماننا فیجعلون فی کل ثلاث سنین سنة واحدة‏ثلاثة عشر اشهرا کماکان یفعله‏العرب فی‏الجاهلیة فصام رسول‏الله‏صلی الله علیه وآله والمسلمون یوم عاشوراء کما کانوا یصومون و قال نحن اولی بموسی منهم الی ان نسخ وجوب صومه بصوم رمضان و بقی الجواز .
و قال فی الروض الانف: انهم یعنی العرب کانوا ینقلونه یعنی اول المحرم علی حسب الشهور الشمسیة . (42)

یک حدیث‏بسیار جالب

و اما روایتی که موجب شد این مقاله را تنظیم کنم و قبلا وعده نقل آن را دادم در مجمع‏البحرین از طریحی و مستدرک سفینة البحار از نمازی نقل شده است و مستفاد از آن این است که یوم‏الله بودن عاشورا به خاطر وقوع حادثه بسیار عظیم شهادت حضرت سیدالشهدا علیه السلام در این روز است و این مطلب را خدای متعال به حضرت موسی علیه السلام فرموده است و بنابراین می‏توان گفت اگر روز عاشورا در میان یهود و دیگران که پس از آنها بوده‏اند احترامی داشته به جهت این بوده که حضرت موسی علیه السلام آنان را به این کار امر کرده و امر او به خاطر این بوده که از راه وحی به عظمت این روز پی‏برده بوده است و البته این حدیث‏با وقوع حوادث مهم دیگر در این روز منافات ندارد .
اینک متن روایت:
فی حدیث مناجاة موسی (43) وقد قال یا رب لم فضلت امة محمد صلی الله علیه وآله علی سائر الامم؟ فقال الله تعالی: فضلتهم لعشر خصال . قال موسی: و ما تلک الخصال التی یعملونها؟ حتی آمر بنی اسرائیل یعملونها . (44)
والجماعة، والقرآن، والعلم، (47) و العاشوراء .
قال موسی علیه السلام یا رب و ما العاشوراء؟ قال: البکاء والتباکی (48) علی سبط محمدصلی الله علیه وآله و المرثیة و العزاء علی مصیبة ولد المصطفی .
یا موسی ما من عبد من عبیدی فی ذلک الزمان بکی او تباکی و تعزی علی ولد المصطفی الا و کانت له الجنة ثابتا فیها . و ما من عبد انفق من ماله فی محبة ابن بنت نبیه صلی الله علیه وآله طعاما و غیر ذلک درهما او دینارا الا و بارکت له فی دار الدنیا الدرهم بسبعین درهما و کان معافا فی الجنة و غفرت له ذنوبه . (49)
و عزتی و جلالی ما من رجل او امراة سال دمع عینیه فی یوم عاشوراء . . . . (50)

مصادر مقاله

1) الآثار الباقیة، چاپ افست . 2) الاعلام، زرکلی چاپ هشت جلدی . 3) اقرب الموارد، ، چاپ سه جلدی افست . 4) بغیة الوعاة، سیوطی، چاپ دارالمعرفة . 5) تاج العروس، زبیدی شرح قاموس اللغة . 6) ترجمه قاموس اللغة، چاپ سنگی . 7) التعجب، کراجکی، چاپ سنگی . 8) التفهیم، چاپ دوم . 9) تهذیب الاحکام، چاپ نجف . 10) تهذیب اللغة، ازهری، چاپ مصر . 11) تورات فارسی، عهدین . 12) جامع احادیث الشیعة . 13) جمهرة اللغة، چاپ چهار جلدی . 14) جواهر الکلام، چاپ جدید . 15) حاشیه تفسیر ابی‏الفتوح، چاپ اسلامیه .
16) حاشیه وافی، استاد شعرانی رحمه الله ، ضمیمه، چاپ اسلامیه . 17) دائرة المعارف فارسی، مصاحب . 18) دستور العلماء، چاپ دوم در چهار جلد . 19) دعائم الاسلام، چاپ مصر . 20) روضة المتقین، ملا محمد تقی مجلسی ج 3 . 21) السامی فی الاسامی، میدانی، چاپ مصر . 22) سفینة البحار، محدث قمی . 23) سنن ابن ماجه، در دو جلد . 24) سنن الدارمی، در دو جلد . 25) شرح باب حادیعشر، چاپ عبدالرحیم . 26) شرح فقیه فارسی، تالیف ملا محمد تقی مجلسی، چاپ سنگی . 27) شفاء الصدور، چاپ سنگی . 28) صحاح اللغة، چاپ هفت جلدی . 29) صحیح البخاری، چاپ سه جلدی . 30) صحیح مسلم، چاپ دو جلدی . 31) عمدة القاری فی شرح البخاری . 32) کتاب العین، خلیل ابن احمد، چاپ هشت جلدی . 33) الغریبین، هروی، چاپ قاهره، 1390 . 34) القاموس المحیط ، چاپ چهار جلدی . 35) قاموس مقدس، چاپ 1928 میلادی . 36) کافی، شیخ کلینی رحمه الله، چاپ آخوندی . 37) کتاب من لایحضره الفقیه، چاپ غفاری . 38) الکنی و الالقاب، محدث قمی، چاپ نجف . 39) کنزالعمال . ملا علی قاری . 40) گنجینه‏ای از تلمود، چاپ 1350 ش . 41) لسان العرب، چاپ لبنان، 42) مجله الهادی، چاپ قم . 43) مجمع البحرین، چاپ سنگی و چاپ جدید . 44) مجمع الفائدة، ملا احمد اردبیلی . 45) المحلی، چاپ هشت جلدی . 46) مختار الصحاح، ابوبکر رازی . 47) مرآت العقول، علامه مجلسی . 48) مستدرک سفینة البحار . 49) مصباح المنیر، فیومی، چاپ جدید، قم . 50) معجم البلدان، یاقوت حموی . 51) معیار اللغة، چاپ سنگی در دو جلد . 52) مفاتیح الجنان، محدث قمی . 53) مقائیس اللغة، چاپ قم (افست). 54) منتخب اللغة، چاپ سنگی . 55) منتهی الارب، چاپ افست . 56) الموطا، چاپ 1370 . 57) النهایة، چاپ پنج جلدی . 58) نیل‏الاوطار، شوکانی، چاپ 1973 م . 59) وافی، ملامحسن فیض رحمه الله، چاپ اسلامیه . 60) هدیة الاحباب، محدث قمی، چاپ سنگی .

پی نوشت:

1) پیام حوزه، شماره پنجم، ص 41 - 54 .
2) سنن دارمی، ج 2، ص 22 .
3) موطا مالک، ج 1 ، ص 219 و سنن دارمی، ج 2 ، ص 23 .
4) صحیح بخاری، ج 3 ، ص 31 .
5) نیل الاوطار، ج 4 ، ص 326 .
6) صحیح بخاری، ج 3 ، ص 31 .
7) صحیح بخاری، ج 3 ، ص 31 .
8) جامع احادیث الشیعه، ج 9 ، ص 479 و کتاب من لایحضره الفقیه، ج 2 ، ص 85 ، چاپ غفاری و به روضة‏المتقین ملا محمد تقی مجلسی رحمه الله ، ج 3 رجوع شود .
9) جامع احادیث الشیعة، ج 9، ص 480 .
10) جامع احادیث الشیعة، ج 9 ، ص 475 به نقل از تهذیب شیخ طوسی و اقبال ابن طاووس .
11) کبور یا کپبور یا کپور که در مورد روزه عاشوراء یهودیان آمده با همین واژه کفاره ارتباط دارد و شاید آن واژه عبری همین واژه باشد .
12) جامع احادیث الشیعة، ج 9، ص 475 به نقل از تهذیب و استبصار شیخ طوسی .
13) کنز العمال، ج 8 ، ص 658 .
14) کنز العمال، ج 8 ، ص 656 .
15) کنز العمال، ج 8 ، ص 656 .
16) مثلا در صحیح بخاری حدود ده روایت و در صحیح مسلم حدود سی روایت آمده است .
17) در همین مقاله از کتاب دستور العلماء نقل شد و در ذیل عنوان «چند یادآوری‏» در پایان مقاله هم می‏آید .
18) جامع احادیث الشیعة، ج 9 ، ص 477 به نقل از کافی .
19) جامع احادیث الشیعة، ج 9، ص 477 به نقل از کافی و تهذیب و استبصار .
20) جامع احادیث الشیعة، ج 9، ص 477 و 478 به نقل از کافی و تهذیب .
21) جامع احادیث الشیعة، ج 9، ص 478 .
22) جامع احادیث الشیعه، ج 9، ص 479، به نقل از کافی و تهذیب و استبصار .
23) به جامع احادیث الشیعه، باب 18 صیام رجوع شود .
24) مجمع الفائده، ج 5 ، ص 188 .
25) جواهر الکلام، ج 17 ، ص 105 .
26) التعجب، کراجکی، چاپ سنگی ضمیمه کنز الفوائد، ص 45 .
27) تهذیب الاحکام، ج 4 ، ص 300 .
28) دعائم الاسلام، ج 1 ، ص 284 .
29) شفاءالصدور، طهرانی، چاپ‏سنگی، ص 259، وافی، جزء7، ص‏14به‏نقل‏ازامالی‏صدوق و علل‏الشرائع صدوق .
30) مقاله نگارش استاد حسن توفیق سقاف است .
31) قاموس مقدس، ص 427 ، چاپ 1928 میلادی .
32) دائرة المعارف فارسی، ج 2، ص 1651 و ج 2، ص 643 .
33) مرحوم همائی در حاشیه التفهیم گوید: تلفظ اصلیش کپور و با لفظ کفاره عربی یک ریشه دارد .
34) مرحوم همائی گوید: تلفظ اصلیش به طوری که نگارنده از علمای یهود تحقیق کرد عاسور به سین مهمله است و با عاشور و عاشوراء و عشره عربی یک ریشه دارد .
35) التفهیم، چاپ دوم، ص 244 .
36) گنجینه‏ای از تلمود، چاپ 1350 شمسی، ص 122 - 125 .
37) الآثار الباقیة، چاپ افست، ص 277 .
38) تورات فارسی .
39) دائرة المعارف فارسی، مصاحب ج 1، ص 10659 از برادر فاضل و گرامی حضرت آقای توفیقی که با معرفی این چند مصدر، در این بخش مقاله ما را یاری کردند سپاسگزاریم .
40) تفسیر ابی‏الفتوح رازی، ج 6، ص 29 در پاورقی .
41) احتمالا کبیر غلط چاپی است، زیرا در کتابهای دیگر کبور و کپور و کپپور آمده است .
42) کتاب من لایحضره الفقیه، ج 2، ص 85 در پاورقی و وافی فیض، چاپ سه جلدی شامل 14 جزء، جزء 7 ، ص 14 در حاشیه .
43) متاسفانه مرحوم طریحی مدرک و سند این حدیث را یاد نکرده است .
44) واضح است که حضرت موسی می‏خواهد موجبات افضلیت امت اسلام، مثلا عظمت عاشورا را بداند تا به بنی‏اسرائیل بگوید که آن را تعظیم کنند .
45) بنی‏اسرائیل هم این عبادات را داشته‏اند پس یا مقصود این است که به کیفیتی که در اسلام هست نداشته‏اند و یا منظور این است که این مجموعه ده تایی از مختصات امت اسلامی است .
46) در زمان ما برای همه روشن شده است که نماز جمعه و جماعت عبادتی بسیار مبارک و دشمن‏شکنی است مانند جهاد .
47) شاید مقصود علوم رسول خدا و ائمه هدی و فاطمه زهرا علیهم السلام باشد که از غیر طریق قرآن در اختیار امت قرار گرفته است .
48) عاشورا به لازمه آن معرفی شده است .
49) این ثوابها وبرکات برای عزاداران حضرت سیدالشهدا برای کسانی که روایات این باب را درست‏ببینند جای تردید و شک ندارد، البته بشرطها و یا بشروطها .
50) مجمع البحرین، ماده عشر; مستدرک سفینة البحار، ماده عشر . نگارنده این حدیث‏شریف را اولین بار در ملحقات کتاب شرح باب حادیعشر فاضل مقداد چاپ سنگی خط عبدالرحیم دیده بود که ظاهرا آنجا هم از مجمع البحرین نقل شده باشد .

منبع:حوزه