درسنامه شیعه

از جمله ویژگی های اندیشه شیعی وجود دعاها و نیایشهای گوناگونی است كه همواره بنابر احوال و موقعیتهای متفاوت فردی و اجتماعی بر زبان شیعیان جاری است. این نیایشها كه در واقع بازتابگر واگویه های ژرف درونی و ملكوتی هستند، آدمی را در هنگامه های صعب و دشوار حیات دست گیر بوده و او را به فراسوی خویشتن رهنمون می سازد. فراسویی كه عرصه گذار از «خود» و حریم قدس وجود است. بواقع دعا میانجی گفت وگو با ذات الهی است.از جمله این نیایشها كه در تأثیرگذاری و اهمیت در مجموع دعاهای شیعی شاید نتوان رقیبی برای آن متصور شد، دعاهای امام سجاد (علیه السلام)موسوم به «صحیفه سجادیه» است .صحیفه سرشار از راز و نیازهای عمیق عرفانی و دینی است و در واقع گنجینه ای بی پایان از معارف شیعی بدست می دهد . به مناسبت سالگرد شهادت امام سجاد (علیه السلام)مطلبی در این باره فراهم آمده كه از پی می خوانیم .
۱- از ابتدایی ترین الفاظی كه انسان برای گفت وگو با متافیزیكی كه بدان معتقد است تا روحانی ترین و عمیق ترین كلماتی كه بر زبان پیروان ادیان ابراهیمی جاری است، همه را می توان در ذیل عنوان نیایش و دعا جمع آوری كرد و به بازشناسی آن پرداخت.
از آنجا كه انسان را آن چنان كه منطقیان به ما می شناسانند، باید حیوان ناطق نامید، وجه نطق انسان كه همان تفكر و نمود ظاهری آن گفتار است،باید جزء جوهر انسان بدوی و امروزی دانست. این وجه نطق برای انسان تنها یك پل ارتباطی میان خود و محیط پیرامونش نیست، یا به عبارت دیگر پلی بین انسان عینیت یافته و محسوسات دیگر نیست، بلكه انسان از آنجا كه ارتباط وثیقی نیز با متافیزیك خود داشته و دارد باید به دنبال راه برقراری ارتباط با آن سوی خود نیز باشد. ارتباطی كه او را مطمئن كند كسی در آن سوی با او مرتبط می شود، به او آرامش می بخشد و می تواند در لحظات سختی براساس همان اظهار نیاز به كمكش بشتابد و... به این ترتیب نیایش یا دعا در تمامی لحظه های انسان _ چه لحظه هایی كه به عنوان یك عادت بدان دست می یازد چه لحظه هایی كه از سر نیاز به دنبال یك ارتباط است _ وجود دارد و این واگویه شبیه یك نور در تكثر شیشه های رنگی جان و دل انسان دیروز و امروز به رنگ ها و شكل های مختلف _ اما همه متشكل از یك ذات _ تجلی یافته است.
پاره آینه هایی كه گاه اوپانیشادها و ریگ ودا می شود و گاه كتب معتبر مقدسی چون عهد عتیق و جدید و پاره هایی از معجزه جاودانه قرآن و كتبی كه در حاشیه كتابهای مقدس ادیان و ملل مختلف به تحریر درآمده است. اینكه ماكس مولر «وداها» را مربوط به ۱۲۰۰ سال قبل از میلاد و پل تیلیش زمانی بین ۵ تا ۶ هزار سال قبل از میلاد مسیح را تاریخ نوشته شدن این متون مقدس هندی می دانند، خود نشان از آن می دهد كه حتی تاریخ نگارش این متون _ یعنی فاصله زمانی _ تكوینی تبدیل تفكر به گفتار و گفتار به نوشتار- نیز از قدیمی ترین دغدغه های انسان بوده است، انسانی كه به دنبال آن بوده است تا با نواها و نیایش های مذهبی كه حاصل تاملات آگاهان است رابطه ای قوی تر و قویم تر با آن وجود متعالی كه خالق اوست داشته باشد.
2- نیایش های انسان در بستر تفكر مذهبی _ همان گونه كه گفته شد _ به انحاء و در سطوت های مختلف آشكار شده است و یكی از علل تنوع این گفت وگوی مهم انسان با وجود متعالی طرز نگاه و بالطبع تأمل در آن وجود متعالی است كه البته این مسئله نیز گاه در تنوع نگاه خود نیز دچار كثرت می شود. آنچنان كه در عهد عتیق ما هم كتاب «جامعه سلیمان» را داریم كه متأثر از فرهنگ هلنیسم است و با تفكری سخته و تاملات دقیق فلسفی همراه است و هم كتاب «مزامیر داود» كه تعبدی خاص را نشان می دهد كه مأخوذ از جامعه شبانی آن روزگار مخاطبان است و از طرفی دیگر كتاب «غزل، غزل های سلیمان» كه نگاهی تغزلی دارد. در حالی كه همه اینها در زیر مجموعه آیین یكتاپرستانه پیامبران بنی اسرائیل وجود دارد كه در آن «یهوه» خدای جبار و منتقم و قهار است و كمتر از آن گونه كه دین حنیف اسلام و مسیحیت به رأفت و مهربانی الله و پدر آسمانی پرداخته اند، عنایت شده است.
همچنین است كه در ادیان این نیایش ها تبدیل به سرودهایی مذهبی شده و بسته به نوع فرهنگ خاصی كه آن دین در آن رشد می كند، خوانده و اجرا می شود.
۳- از آنجا كه این نیایش ها واگویه های نهانی انسان است باید همچنین انتظار داشت كه چون انسان دو ساحت معنوی و مادی یا درونی و بیرونی دارد، این واگویه ها نیز ناظر بر ساحات مختلف انسانی باشد و با مطالعه متون و عبارات نیایش وار ادیان مختلف پی به این مهم كه همان بازشناسی تفكر مادی و معنوی ادیان در سیر تاریخی خود است، خواهیم برد. البته از نكات جالب توجه دراین بازشناسی ، مشتركات میان آنهاست، مشتركاتی كه نشان دهنده دغدغه ها و نیازهای مختلف انسان در اعصار گوناگون است. به عنوان مثال از مهمترین درخواستهایی كه در سروده های «ریگ ودا» مطرح است، داشتن فرزندان سالم، كسب روزی، وفور نعمت و باران، پیروزی بر دشمنان، شفای بیماران و... است. همچنین در «مزامیر داود» و «اوستا» طلب رحمت از آسمان، فزونی رمه و سلامتی افراد قوم، نجات یافتن از دشمنان و پیروزی بر آنان... از جمله درخواستهای مادی است.
۴- از جمله نیازهای معنوی انسان شناخت است و شناخت وجود متعالی ،مهمترین دغدغه او، و درست به همین خاطر است كه بسیاری از واگویه های نیایش وار انسان نسبت به وجود متعالی نگاهی فلسفی را در بطن خود دارد و از آنجا كه شناخت وجود متعالی تنها از عقلانیت و استدلال فلسفی بر نمی آید و راز و رمزگشایی و به قولی كشف درونی و شهودی نیز می طلبد، بسیاری از نیایش های اصیل و درجه اول ادیان بزرگ جهان با مایه های عمیق عرفانی همراه هستند. این مایه های اصیل و عمیق عرفانی چون به ناگزیر باید در ساحت زبان اتفاق بیافتند گاه به شاهكارهای هنری _ ادبی نیز منجر می شوند كه نمونه هایی از این دست نیز در متون مقدس و كتابهای نیایش به وجود آمده در حاشیه معارف مذهبی آن دین و آن كتاب مقدس بسیار است. یكی از این كتاب ها صحیفه سجادیه است كه در حسن و جزالت به نام زبور آل محمد(صلی الله علیه و آله و سلم)نیز مشهور است.
۵- صحیفه سجادیه مجموعه نیایش های حضرت علی بن الحسین(علیه السلام)ملقب به زین العابدین و سجاد، امام چهارم شیعیان است. این كتاب كه بعد از قرآن و نهج البلاغه از امهات متون مذهبی شیعیان است، تاثیری بسزا در ترویج فرهنگ و معارف شیعی داشته و دارد،بطوری كه تا بحال شروح گوناگونی در زبانهای مختلف بر آن نگاشته شده است. صحیفه كامله سجادیه از حضرت سجاد(علیه السلام)به فرزندش زید كه از مادری غیر از ام عبدالله فاطمه دختر امام حسن مجتبی(علیه السلام)بود، سپرده شد و بعد از او كه در ماجرای قیام زیدیه در مبارزه با هشام بن عبدالملك به شهادت رسید، به یحیی بن زید محول شد. یحیی بن زید كه نیز مانند پدر خود از مبارزان علوی بود، و در هجده سالگی به شهادت رسید در سفرش به خراسان در راه با متوكل بن هارون بلخی روبرو شد و وقتی از متوكل شنید كه امام صادق(علیه السلام)از شهادتش خبر داده است ، صحیفه كامله سجادیه را به متوكل سپرد تا به عموزادگانش محمد و ابراهیم برساند. بدین ترتیب این میراث معارف شیعه كه در قالب نیایش است، حفظ شد.
تا بحال محققان و مورخان زیادی درباره وضعیت سیاسی و اجتماعی امام سجاد(علیه السلام)در دوره خفقان آمیز حكومت هشام بن عبدالملك نوشته اند و اینكه برگزیدن قالب نیایش برای بیان و ترویج معارف شیعه تا چه حد از طرف امام سیاستی برای تبیین این مسئله بوده است. این خود لزوم كوشش در شرح و بسط مفاهیم آن را بیش از پیش نمایان می سازد چرا كه این كتاب ارزشمند تنها واگویه هایی از جنس نیایش از جانب یك انسان برجسته و معصوم مذهبی نیست، بلكه تئوری و درس گفتار یك معرفت و یك بینش به نام شیعه است كه در قالب نیایش و در مجموعه ای با عنوان صحیفه سجادیه مطرح شده است.
در ابتدای صحیفه از كسانی كه صحیفه را بنابر نقل و حدیث روایت كرده اند سند داده شده است و همچنین گفت وگویی كه بین متوكل بن هارون بلخی و یحیی بن زید در گرفته است
_ همچنان كه ذكر شد _ به تفصیل آمده است.
همچنین در بخش دیگر این مقدمه كه مشتمل بر ۵۴ فقره دعاست، بنابر نقل از متوكل بن هارون بلخی از امام صادق(علیه السلام)عنوان ۵۴ باب صحیفه ذكر شده است.
باب اول صحیفه در ستایش خداوند است، و باب دوم در صلوات و تحیات بر محمد و آل محمد(صلی الله علیه و آله و سلم)و باب سوم درود بر حمل كنندگان عرش و باب چهار در درود فرستادن بر كسانی كه به پیامبران الهی ایمان آورده اند و باب پنجم در دعا برای خود و نزدیكان مخصوص خود و الی آخر كه دعا در تضرع و عجز و دعا در الحاح و دعا در ابراز مذلت به درگاه خدا و به خاطر رفع غصه ها و غم هاست.
نیایش های انسان در بستر تفكر مذهبی به انحای مختلف آشكار شده است و یكی از علل تنوع این گفت وگوی مهم انسان با وجود متعالی طرز نگاه و بالطبع تأمل در آن وجود متعالی است
بسط تفكر و دقایق فلسفی و عرفانی در میان شیعیان برای بازگوكردن و بازشناساندن بیشتر نیاز به قالبی چون نیایش داشت تا بتواند راحت تر و البته خاص تر به مخاطبان خود منتقل شود
۶- صحیفه یك درس گفتار است كه با بن مایه های عمیق فلسفی و عرفانی در آن می توان شكوه معرفت شیعه را در كلام معصوم به تماشا نشست. درصحیفه در ابتدای سخن در باب حمد و ستایش پروردگار آمده است؛
«به درگاه كبریا و عظمت پروردگار سپاس و ستایش می گزارم كه ذات لایزالش ازلی است و ازلیت بی ابتدایش لایزال و جاویدان است. دیده كوتاه بین ما یارای دیدارش ندارد و فكر كودك و كوچك ما از عهده تعریف و توصیفش بر نیاید. جهان را به قدرت بی مانند ش بیافرید و مشیت عظمایش بنای خلقت فرو گذاشت. ابتداع كرد، اختراع كرد و... كائنات را با اراده خویشتن به سیر و سفر واداشت و هدف خلقت را محبت ذات اقدس خود قرار داد.»
در آخرین باب؛ یعنی باب پنجاه و چهارم در دفع هم و غم می گوید:
« ای گشاینده عقده ها و ای در هم شكننده انبوه اندوه. ای كه ابرهای كدورت و غم را از افق فكرها بركنار می كنی. ای بخشاینده این جهان و آن جهان... پروردگارا از فتنه هایی كه گمراه كننده اند و روزگار را بر ما تباه سازند بركنارمان دار، به رحمت تو ای مهربان تر از هر كس كه مهربان است پناه آورده ایم و چنان خواهیم كه به روان مقدس محمد و آل محمد بندگان برگزیده و پاكدامن و پارسای خویش صلوات و تحیات بسیار فرو فرست.»
۷- صحیفه سجادیه درسنامه شیعه است و بر این كلمه شیعه تاكید زیادی است . اگر دقت و تامل ویژه ای داشته باشیم، متوجه می شویم اهل سنت كمتر در حوزه نیایش وارد شده اند و متون دست اولی كه در قالب نیایش به دنبال ترویج معارف اسلامی باشد بسیار كم می بینیم، در صورتی كه در شیعه غیر از صحیفه سجادیه، كتابهای ارزشمند دیگر كه حاوی دعاهای رسیده از اهل بیت(علیه السلام)است به وفور یافت می شود، نیایش های كمیل، ندبه وتوسل كه هر كدام به نوبه خود بسیار قابل توجهند از این دست است. اما اگر به واكاوی و چرایی این مسئله بپردازیم باید گفت: از منظر جامعه شناختی به دلیل غلبه سیاسی اهل سنت در سالهای بعد از وفات پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)تا چند سده و بالتبع در كمون ماندن شیعیان كه گاه این كمون منجر به اختناق شدیدی در جو فكری جامعه نسبت به شیعیان می شد، اهل بیت در بسیاری از اوقات معارف خود را در قالب نیایش واره ها به گوش جان و دل مردم می رساندند.
اما از منظر معرفت شناختی اینكه شیعه با توجه به نگاه ائمه معصومین خود به دین، خداوند، انسان و جامعه نگاهی دیگرگون و متفاوت داشتند و گواه این مطلب نیز بسط تفكر و دقایق فلسفی و عرفانی در میان شیعیان است و این ها خود برای بازگوكردن و بازشناساندنشان بیشتر نیاز به قالبی چون نیایش داشتند تا بتوانند راحت تر و البته خاص تر به مخاطبان خود منتقل شوند، به همین خاطر نیز شاید بتوان گفت اصلاً نگاه شیعه به نیایش از طور دیگری است.طوری كه در آن گاهی نیایش و نیایش كننده و نیایش شونده در شعور یك پرتو هستند و خواندن دعا تنها یك فعل گفتاری محسوب نمی شود.
منبع: روزنامه همشهری