نویسنده: فاطمه دانش یزدی (1)
سنگ‌مقام‌هایی که در قدمگاه‌ها نصب شده یکی از مهم‌ترین آثار ارزشمند مذهبی است که علاوه بر موثق کردن این هجرت، بسیاری از رویدادهای تاریخی را برای ما بازگو می‌کنند. با بررسی قدمگاه‌ها و بازخوانی سنگ‌مقام‌های نصب شده در آن مکان می‌توان علاوه بر تعیین مسیر دقیق حرکت امام رضا (علیه السلام) در ایران، بر اعتبار و اهمیت جنبش تشیع در یزد پس از چند قرن از این هجرت با ساخت قدمگاه‌های منسوب به ایشان پی برد.
با توجه به اینکه امام رضا (علیه السلام) در مسیر حرکت خود به مرو در شهر یزد و توابع آن (ابرکوه، خرانق، دهشیر، فراشاه و ...) نیز توقف کوتاه مدتی داشته‌اند، در این مقاله سعی بر این شده به دو روش کتابخانه‌ای و میدانی به بررسی بناهایی که به قدوم مبارک امام (علیه السلام) متبرک شده و در یزد به نام «قدمگاه امام رضا (علیه السلام)» معروف شده است، مورد شناسایی قرار گیرد.
این اسناد کمتر دستخوش تغییر شده و به عنوان یک سند زنده و گویا تلقی می‌شوند. در لابه‌لای متون حجاری شده در کتیبه‌ها، علاوه بر نوع فرهنگ و هنر، هویتی تاریخی‌ای بازگو می‌شود که کمتر بدان پرداخته شده است و همانند دست نبشته‌ها به عنوان یک سند تاریخی، زنده و گویا تلقی می‌شوند.
از لحاظ موضوعی کتیبه‌ها عمدتاً به چهار گروه سنگ‌فرمان، سنگ‌وقف، سنگ‌محراب و نهایتاً سنگ‌قبور یا سنگ‌مزار تقسیم می‌شوند، اما جدا از آن، کتیبه‌های دیگری هستند که به سنگ‌مقام معروف و مشهورند که باید در دسته‌بندی فوق گنجانده شود.
بناهایی که تحت عنوان «قدمگاه» در یزد منسوب به حضور، بیتوته و عبادت امام رضا (علیه السلام) در مسیر هجرت تاریخی‌شان به مرو است و سنگ‌مقام‌های نصب شده نشان از عشق و ارادت مردم دارالعباده به امام هشتم شیعیان در این خطه‌ی کویری است.
نظر به اینکه اکثریت این سنگ‌مقام‌ها در فاصله‌ی بین سده‌ی پنج تا شش هجری قمری ساخته و نصب شده است، در این مقاله سعی بر آن شده تا با معرفی و بازخوانی کتیبه‌ها، حیات مذهبی یزد را در دوران مورد بحث بازشناخت.
تأثیر مربیان و وزیران شیعی تا آنجا بود که خلفا در مواقع اضطرار سیاسی، به داشتن گرایش‌های شیعی تظاهر می‌کردند. علی‌رغم آنکه خلافت غالباً سنّی مذهب در حدود سه قرن بدون رقیبی نیرومند در اوج قدرت سیاسی قرار داشت، شیعیان با نفوذ تدریجی در دستگاه خلافت و دستیابی به مشاغل کلیدی مانند وزارت، بر قدرت سیاسی چیره شدند که ادامه‌ی این وضع، قدرت خلفا را تضعیف کرد.
به‌طوری که می‌توان به قدرتیابی امیرالامراها - اغلب از بین ایرانیان و علویان انتخاب می‌شدند - در دوران خلافت راضی بالله (حک: 329-322ق) اشاره کرد. در این زمان خراسان و ماوراء‌النهر در دست سامانیان، طبرستان و گرگان در دست علویان و فارس و بلاد مرکزی در دست آل‌بویه و آل‌زیار قرار داشت. آنان هر چند به ظاهر مطیع خلیفه بودند، اما در حقیقت به طور مستقل حکومت را اداره می‌کردند. کرمر معتقد است: «خلفا به امیرالامراها متکی بودند و به دستور آنها منصوب و معزول می‌شدند» (1375: 72).
حکومت آل‌بویه (حک: 440-320ق) نقطه‌ی عطف سیاسی در روابط ایران و بغداد و آغازی بر ورود خلفای عباسی به دوره‌ی ضعف سیاسی و از دست دادن اقتدار معنوی و دنیوی است. تسلط آل‌بویه بر بغداد، ضعف خلفای عباسی را که از چندین دهه پیش آغاز شده بود، آشکار ساخت (بی نا، 1318: 379). آنان اختیارات معنوی و دنیوی را از خلفای عباسی سلب کردند، به‌طوری که پس از نابودی آل‌بویه نیز خلفا هیچ‌گاه به جایگاه قدرتمند اولیه‌ی خود بازنگشتند (ترکمنی آذر، 1385: 85).
خدمات آل‌بویه به مذهب شیعه، آشکار و بی شمار است. آنان با تجلیل، تقدیر و احترام نسبت به ائمه‌ی شیعه، گنبدها و بارگاه‌هایی بر ضریح امامان و بزرگان شیعه برافراشتند. حتی عضدالدوله و سپاهیانش، نزدیک یک سال برای ساختمان مرقد علی (علیه السلام) و توسعه‌ی آن، در نجف اشرف، منازل و مساکنی برپا داشته و مردم را تشویق می‌کردند که پیرامون آن مقام، سکنی گزینند و برای ساکنان آن منازل، صدقات و هبه‌هایی مقرر می‌کردند (میرخواند، 1383: 156).
اگرچه با ساخت مدارس نظامیه در دوران حکومت سلجوقیان (حک: 522-429ق) و تدریس شافعی مذهبان - یکی از چهار گروه اهل تسنن - تضاد مذهبی شدت یافت، (حسنی، 1386: 221-220) اما نباید قدرت حکومت‌های محلی که از بطن آل‌بویه قد علم کردند را نادیده گرفت (ترکمن آذر، 1385: 89).
یکی از این حکومت‌ها، آل کاکویه، (حک: 536-388ق) است که قدرت خود را در قسمت‌هایی از عراق عجم و یزد فزونی داد. در سال 433ق، ظهیرالدین ابومنصور فرامرز به عنوان حاکم اصفهان انتخاب و پس از آن به سال 422ق. توسط طغرل بیگ به نواحی یزد و ابرقو فرستاده شد (جعفری، 1338: 19). بر این اساس منابع تاریخ محلی تأسیس حکومت آل‌کاکویه در یزد را در سال 443ق، مصادف با ازدواج ارسلان خاتون، برادرزاده‌ی طغرل با ظهیرالدین و مهریه‌ی دارالعباده یزد به او دانسته‌اند (همان: 35).
با توجه به اینکه با ورود آل کاکویه به یزد، در قرن پنجم ق.، تشیع از رونق خاصی برخوردار شد، اما همچنان گرایش‌های اهل تسنن نیز حس می‌شد. ابن اثیر در کتاب خود، ذیل حوادث سال 494ق. از قتل علاء الدوله کاکویه توسط برکیارق به بهانه باطنی‌گری (2) یاد کرده است (1371: 296) یا ابن بلخی در کتاب خود، به رواج اهل سنت در یزد اشاره دارد (1343: 144). با قدرت یافتن اتابکان در یزد (حک: 715-536ق) گرچه گرایش‌های سنّی قوت گرفت اما اعتدال فرهنگی اتابکان و موقعیت جغرافیایی یزد، باعث شد که این خطه مأمنی برای عرفا و بسیاری از مشایخ شود (کاتب، 1386: 174-173). البته زمانی که از شیعه و سنّی صحبت به میان می‌آید، چنان تعصب مذهبی که در دارالخلافه وجود داشته، مدنظر نیست.
در مورد مسیر واقعی حرکت امام رضا (علیه السلام) از مدینه به مرو روایت‌های مختلفی وجود دارد؛ ولی بر اساس تحقیقات صورت گرفته مسیر واقعی از مدینه به بصره و از طریق سوق‌الاهواز به فارس و سپس از کویر و بیابان میان ایالت‌های فارس و خراسان به مرو ختم می‌شده است. یزد نیز که خود روزگاری از نواحی و توابع شهر اصطخر بوده، چند قدمگاه و یادبود از محل توقف و عبور امام رضا (علیه السلام) دارد (4) که با تأکید بر عبور آن حضرت از سمت کویر یزد به سوی مرو، بر اعتبار این اماکن افزوده می‌شود. (عرفان منش، 1367: 97).
تصویر 1. نقشه‌ای از مسیر حرکت امام رضا (علیه السلام) از مدینه تا مرو
قدمگاه‌های شناخته شده در استان یزد عبارت‌اند از: مسجد بیرون ابرکوه، قدمگاه دهشیر، قدمگاه توران پشت، قدمگاه اسلامیه، مسجد فرط در یزد و قدمگاه مشهدک خرانق که در اینجا صرفاً قدمگاه‌های کتیبه‌دار معرفی می‌شود.
کتابه کاشی معرق در سه سطر به عرض 65 سانتی متر و طول 5 متر بر بالای ورودی نصب است که علاوه بر ذکر قدمگاه علی بن موسی الرضا (علیه السلام) به صورت وقفیات این مسجد هم اشاره دارد که متأسفانه قسمت‌های زیاد آن از بین رفته است.
متن کتیبه‌ی این مسجد بدین شرح است:
الله الموفق و المعین ربنا تقبل منا انک انت السمیع العلیم. چون حضرت صمدیت عز شأنه و عظم سلطانه در عهد خلافت پناه پادشاه اسلام اعظم و اعلم سلاطین ایام لا زال جلال سلطانه ... لله سعیه که توفیق عمارات خیر به هر وقت و به هر جای به تجدید رفیق فرمود و در زمان عبور از ابرکوه عادت و... بر در مسجد تبرک نمود که منزل امام معصوم علی بن موسی الرضا (علیه السلام) منار که از اشعار اسلام ساخت و به مقابل مزار طاوسیه مسجدی فوقانی و خانه رییس الدینی را بعد در سر سنگ‌نما که ابعاضا (؟) مسجد و دارالقرار و دارالحدیث و دارالسیاده و الشـ ... دو دکان متصل به مسجد مذکور و نصف حمام در بازار بلغدریه و نصف حمام بازار با سیب در میان شهر و نصف مشـ ... و نصفی از باغات اشرفی از مستحدثات واقف محدود به مزرعه مذکوره و نصف باغ معین آباد به میان طاحونه چهاگانه و طاحونه نظامی و فتوح‌آباد و ربعی از چشمه و مزرعه چاهک در فراغند مجموع املاک وقف مذکوره وقف بقاع المحتر... مسطور رسانیده بر وفق ... خلایق باشد. هر که تغییر و تبدیل در آن کند و غیر اهل صلاح در این بقاع متبرک سازند والله ولی الله (افشار، 1374: 358/1).
تصویر 2. کتیبه‌ی کاشی معرق سر در ورودی مسجد بیرون ابرکوه
متن کتیبه بدین شرح است: حاشیه‌ی اول: قسمت‌هایی از آیات 17 تا 19 سوره آل عمران به خط کوفی آورده شده «بسم الله الرحمن الرحیم الصابرین و الصادقین و القانتین و المنفقین / و المستغفرین بالأسحار شهد الله انه لا اله الا هو و الملئکه و اولوالعلم قائما بالقسط لا أله الا هو العزیز الحکیم أن الدین عند الله الاسلام»
در حاشیه‌ی دوم، اسامی 14 معصوم ذکر شده است:
بسم الله الرحمن الرحیم اللهم صل علی محمد المصطفی و علی المرتضی و فاطمه الزهرا و الحسن النقی و الحسین التقی و علی [بن] الحسین زین العابدین و محمدبن علی الباقر و جعفر بن محمد الصادق و موسی بن جعفر الکاظم و علی بن موسی الرضا و محمد / التقی و علی بن محمد النقی و الحسن / بن علی الزکی و محمد الحجه القائم المنتظر المهدی صلوات علیهم.
در قسمت پیشانی علاوه بر ذکر شهادتین، قسمت‌هایی از آیه‌ی 33 سوره‌ی احزاب به خط کوفی آورده شده است «لا إلا الا الله محمد رسول الله / إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً».
در هلال محراب نما: الله اکبر و دور تا دور آن، آیه‌ی 1 و 2 سوره‌ی مؤمنون «قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ هُمْ فِی صَلاَتِهِمْ خَاشِعُونَ ».
در محراب وسط و قسمت‌های لچکی آن سوره‌ی اخلاص «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ اللَّهُ الصَّمَدُ لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ» و در ادامه آورده شده است «امربعماره هذا المسجد المعروف بمشهد علی بن موسی الرضا (علیه السلام)، العبد المذنب الفقیر الی رحمه الله تعالی جنید بن عماربن العلا» و در پایین سنگ نیز نام حجار و سال کتیبه آورده: فی سنه سبع و اربعین و خمس مائه. عمل احمدبن محمدبن احمد اسبک (افشار، 1374: 918/2).
تصویر 3. کتیبه‌ی قدمگاه توران پشت و جزئیات سنگ نوشته
«امر بعماره هذا المسجد المعروف بمشهد علی بن موسی الرضی (علیه السلام) العبد المذنب الفقیر إلی رحمه الله تعالی الجنید بن عمار بن العلاء»
در حاشیه‌ی اول، آیه‌ی 23 سوره‌ی شوری ذکر شده است: «بسم الله الرحمن الرحیم، ذ?لِکَ الَّذِی یُبَشِّرُ اللَّهُ عِبَادَهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ» در حاشیه‌ی دوم، اسامی 14 معصوم درج شده است:
بسم الله الرحمن الرحیم صل علی محمد المصطفی و علی المرتضی و فاطمه الزهرا و الحسن النقی و الحسین التقی و علی بن الحسین زین العابدین و محمدبن علی الباقر و جعفربن محمد الصادق و موسی بن جعفر الکاظم و علی بن موسی الرضا و محمدالتقی و علی بن محمد النقی و الحسن بن علی الزکی و محمد الحجه القائم المنتظر.
در متن وسط آیه‌ی 33 سوره‌ی احزاب «إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً» و در سطر بعد شهادتین «لا اله الا الله، محمد رسول الله» و در زیر آن «علی ولی الله» الحاق شده است.
خط سوم: (در هلالی زاویه‌دار) آیه‌ی 1و 2 سوره‌ی مؤمنون آورده شده است: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْم?نِ الرَّحِیمِ قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ هُمْ فِی صَلاَتِهِمْ خَاشِعُونَ»
در طرح محراب وسط کتیبه سوره‌ی توحید درج شده «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ اللَّهُ الصَّمَدُ لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ» و پس از آن موضوع کتیبه ذکر شده است «امر بعماره هذا المسجد المعروف بمشهد علی بن موسی الرضا (علیهما السلام) العبد المذنب الفقیر الی رحمه الله تعالی کرشاسپ بن علی بن فرامرزابن علاء الدوله تقبل الله منه فی شهور سنه اثنی عشره و خمس مائه» و در نهایت نام حجار ذکر شده است: «عمل عبدالله بن احمد مریه و استعملها علی بن جواهوله ...» (دو یا سه کلمه شکسته است) (افشار، 1374: 384/1-383).
تصویر 4. کتیبه‌ی قدمگاه اسلامیه و جزییات سنگ نوشته «امر بعماره هذا المسجد المعروف بمشهد علی بن موسی الرضی (علیهما السلام) العبد المذنب الفقیر الی رحمه الله تعالی کرشاسپ بن علی بن فرامرزابن علاء الدوله تقبل الله منه»
لا اله الا الله محمد رسول ا... امیرالمؤمنین [این کلمه به صورت منفرد در لبه‌ی دست چپ کنده شده است و احتمال دارد که الحاقی باشد] به تاریخ سنه‌ی سنت و تسعین و مائه علی بن موسی الرضا اینجا رسیده است و در این مشهد فرو آمد، مقام کرد و به تاریخ سند اثنی و تسعین و خمسمائه مشهد خراب بوده و از جهد ابوبکربن علی ابی نصرو حمدالله فرمودند و به دست ضعیف پرگناه یوسف بن علی بن محمدبنا واکرده شد. خدایا بر آن کس رحمت کن که یکبار قل هوالله به اخلاص در کارآنک فرمود و آنک کرد وآنک خواند کند. کتیبه‌ی یوسف بن علی بن محمد فی شهر ربیع الاول سنه‌ی خمس و تسعین و خمس مائه (افشار، 1374، ج 1: 177).
اما امروزه اثری از کتیبه نیست.
با حرکت امام رضا (علیه السلام) به ایران سیر مهاجرت علویان و دوستداران اهل بیت برای دیدار معشوق خود و پس از آن زیارت قبر متبرک آن بزرگوار، ایرانیان را از یک طرف با فرهنگ رضوی آشنا کرد و از طرف دیگر ورود دیگر سادات را به همراه داشت.
منابع تاریخ اسلام از تشکیل دولت شیعی در مراکز جهان اسلام نام می‌برد که عبارت‌اند از: دولت فاطمیان در مصر، آل‌بویه در عراق و ایران، دولت حمدانی در سوریه و زیدی‌ها در یمن (جعفریان، 1368: 239).
حکومت آل‌بویه که یکی از دولت‌های شیعی 12 امامی بودند، توجه و برپایی آیین‌های مذهبی و عزاداری سالار شهیدان از یک طرف و توجه به امامزادگان را مورد توجه قرار داد که با برشماری شهرهای شیعه نشین در ایران می توان صحت گفته‌های فوق را تأیید کرد (اشپولر، 1364: 329).
یزد نیز از این مقوله مستثنا نیست چرا که با ورود یکی از سادات عریضی به یزد - محمدبن علی عبیدالله بن علی العریضی بن جعفر صادق (علیه السلام)- متوفی به سال 424ق- ارادت مردم این منطقه به خاندان علوی آشکار شد و با حکومت‌گیری خاندان آل کاکویه که یکی از فرماندهان آل‌بویه در یزد بودند، توجه به مقابر سادات و ساخت قدمگاه‌ها رونق یافت که با ساخت بناهای عام المنفعه در کنار این مجموعه و مقرر کردن موقوفاتی توانسته پس از گذشت قرن‌ها میراث رضوی را در خطه‌ی یزد حفظ کند.
1. کارشناس ارشد تاریخ و تمدن ملل اسلامی Fdanesh2010@yahoo.com
منابع تحقیق :
ابن اثیر، (1371). الکامل فی التاریخ. مترجم ابوالقاسم حالت و عباس خلیلی، جلد 23، تهران: موسسه مطبوعاتی علمی.
ابن بلخی، (1343). فارسنامه ابن بلخی. به کوشش علی نقی بهروزی، شیراز: اتحادیه‌ی مطبوعاتی فارس.
اشپولر، برتولد، (1364). تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی. مترجم فلاطوری، تهران: علمی و فرهنگی.
افشار، ایرج، (1374). یادگاری‌های یزد. 2 جلد، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
بی نا، (1318). مجمل التواریخ و القصص. تصحیح ملک الشعرای بهار، به همت محمد رمضانی، تهران: خاور.
ترکمنی آذر، پروین، (1385). «آل‌بویه، عباسیان و تشیع». تاریخ اسلام، دانشگاه باقرالعلوم، شماره‌ی 25.
جعفری، جعفربن محمد، (1338). تاریخ یزد. تصحیح: ایرج افشار، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
جعفریان، رسول، (1368). تاریخ تشیع در ایران. تهران: مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی.
حسنی، سیدعلی، (1386). «دوری از تعصب در نظرات و رفتار علمی شیعه اثنی عشریه از نیمه‌ی دوم قرن پنجم تا نیمه‌ی دوم قرن هفتم هجری». شیعه‌شناسی، شماره‌ی 17.
عرفان‌منش، جلیل، (1367). جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا (علیه السلام) از مدینه تا مرو. مشهد: انتشارات آستان قدس.
کاتب، احمد، (1386). تاریخ جدید یزد. تصحیح: ایرج افشار، تهران؛ امیرکبیر.
کرمر، جوئل. ت، (1375). احیای فرهنگی در عهد آل‌بویه. مترجم محمدسعید حنایی کاشانی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
میرخواند، میر محمدبن سیر برهان الدین خواندشاه، (1383). روضة الصفا. 4 جلد، تهران: خیام.
منبع مقاله :
فصلنامه‌ی فرهنگ رضوی، سال دوم، شماره‌ی هفتم، پاییز 1393
چکیده
بناها و آثار به جا مانده از سفر تاریخی امام رضا (علیه السلام) در ایران همچون: قدمگاه‌ها، مساجد، کتیبه‌ها،سنگ‌نبشته‌ها، سکه‌ها و ... در طول تاریخ، فرهنگ رضوی را زنده نگه داشته است.سنگ‌مقام‌هایی که در قدمگاه‌ها نصب شده یکی از مهم‌ترین آثار ارزشمند مذهبی است که علاوه بر موثق کردن این هجرت، بسیاری از رویدادهای تاریخی را برای ما بازگو می‌کنند. با بررسی قدمگاه‌ها و بازخوانی سنگ‌مقام‌های نصب شده در آن مکان می‌توان علاوه بر تعیین مسیر دقیق حرکت امام رضا (علیه السلام) در ایران، بر اعتبار و اهمیت جنبش تشیع در یزد پس از چند قرن از این هجرت با ساخت قدمگاه‌های منسوب به ایشان پی برد.
با توجه به اینکه امام رضا (علیه السلام) در مسیر حرکت خود به مرو در شهر یزد و توابع آن (ابرکوه، خرانق، دهشیر، فراشاه و ...) نیز توقف کوتاه مدتی داشته‌اند، در این مقاله سعی بر این شده به دو روش کتابخانه‌ای و میدانی به بررسی بناهایی که به قدوم مبارک امام (علیه السلام) متبرک شده و در یزد به نام «قدمگاه امام رضا (علیه السلام)» معروف شده است، مورد شناسایی قرار گیرد.
مقدمه
سنگ‌نبشته‌ها همچون کتاب سنگی و اسنادی غیرقابل تردید، تاریخ زنده‌ی مردم این سرزمین است که بدون واسطه و به طور مستقیم از بانی آن به ما رسیده و پس از گذشت سالیان، همچنان پا برجا مانده‌اند.این اسناد کمتر دستخوش تغییر شده و به عنوان یک سند زنده و گویا تلقی می‌شوند. در لابه‌لای متون حجاری شده در کتیبه‌ها، علاوه بر نوع فرهنگ و هنر، هویتی تاریخی‌ای بازگو می‌شود که کمتر بدان پرداخته شده است و همانند دست نبشته‌ها به عنوان یک سند تاریخی، زنده و گویا تلقی می‌شوند.
از لحاظ موضوعی کتیبه‌ها عمدتاً به چهار گروه سنگ‌فرمان، سنگ‌وقف، سنگ‌محراب و نهایتاً سنگ‌قبور یا سنگ‌مزار تقسیم می‌شوند، اما جدا از آن، کتیبه‌های دیگری هستند که به سنگ‌مقام معروف و مشهورند که باید در دسته‌بندی فوق گنجانده شود.
بناهایی که تحت عنوان «قدمگاه» در یزد منسوب به حضور، بیتوته و عبادت امام رضا (علیه السلام) در مسیر هجرت تاریخی‌شان به مرو است و سنگ‌مقام‌های نصب شده نشان از عشق و ارادت مردم دارالعباده به امام هشتم شیعیان در این خطه‌ی کویری است.
نظر به اینکه اکثریت این سنگ‌مقام‌ها در فاصله‌ی بین سده‌ی پنج تا شش هجری قمری ساخته و نصب شده است، در این مقاله سعی بر آن شده تا با معرفی و بازخوانی کتیبه‌ها، حیات مذهبی یزد را در دوران مورد بحث بازشناخت.
نگرشی به حیات مذهبی و روند تشیع در یزد
با گذشت بیش از سه قرن از سقوط حکومت ساسانیان در ایران، خلفای اموی و عباسی، با تسلط بر امور سیاسی، قدرت خود را بر ایرانیان تحمیل کردند و تسنن، مذهب غالب دستگاه خلافت و بالطبع مورد پذیرش حاکمان و کارگزاران دستگاه خلافت در قلمرو حکومت اسلامی، از جمله ایران شد. اما عباسیان به سبب بهره‌گیری از ایرانیان و دوستداران آل محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) در رسیدن به قدرت، ناچار بودند در رفتار با مردمان ایران و علویان ملایمت نشان دهند. ادامه‌ی این وضع به حضور بیشتر ایرانیان و علویان در دربار خلافت انجامید.تأثیر مربیان و وزیران شیعی تا آنجا بود که خلفا در مواقع اضطرار سیاسی، به داشتن گرایش‌های شیعی تظاهر می‌کردند. علی‌رغم آنکه خلافت غالباً سنّی مذهب در حدود سه قرن بدون رقیبی نیرومند در اوج قدرت سیاسی قرار داشت، شیعیان با نفوذ تدریجی در دستگاه خلافت و دستیابی به مشاغل کلیدی مانند وزارت، بر قدرت سیاسی چیره شدند که ادامه‌ی این وضع، قدرت خلفا را تضعیف کرد.
به‌طوری که می‌توان به قدرتیابی امیرالامراها - اغلب از بین ایرانیان و علویان انتخاب می‌شدند - در دوران خلافت راضی بالله (حک: 329-322ق) اشاره کرد. در این زمان خراسان و ماوراء‌النهر در دست سامانیان، طبرستان و گرگان در دست علویان و فارس و بلاد مرکزی در دست آل‌بویه و آل‌زیار قرار داشت. آنان هر چند به ظاهر مطیع خلیفه بودند، اما در حقیقت به طور مستقل حکومت را اداره می‌کردند. کرمر معتقد است: «خلفا به امیرالامراها متکی بودند و به دستور آنها منصوب و معزول می‌شدند» (1375: 72).
حکومت آل‌بویه (حک: 440-320ق) نقطه‌ی عطف سیاسی در روابط ایران و بغداد و آغازی بر ورود خلفای عباسی به دوره‌ی ضعف سیاسی و از دست دادن اقتدار معنوی و دنیوی است. تسلط آل‌بویه بر بغداد، ضعف خلفای عباسی را که از چندین دهه پیش آغاز شده بود، آشکار ساخت (بی نا، 1318: 379). آنان اختیارات معنوی و دنیوی را از خلفای عباسی سلب کردند، به‌طوری که پس از نابودی آل‌بویه نیز خلفا هیچ‌گاه به جایگاه قدرتمند اولیه‌ی خود بازنگشتند (ترکمنی آذر، 1385: 85).
خدمات آل‌بویه به مذهب شیعه، آشکار و بی شمار است. آنان با تجلیل، تقدیر و احترام نسبت به ائمه‌ی شیعه، گنبدها و بارگاه‌هایی بر ضریح امامان و بزرگان شیعه برافراشتند. حتی عضدالدوله و سپاهیانش، نزدیک یک سال برای ساختمان مرقد علی (علیه السلام) و توسعه‌ی آن، در نجف اشرف، منازل و مساکنی برپا داشته و مردم را تشویق می‌کردند که پیرامون آن مقام، سکنی گزینند و برای ساکنان آن منازل، صدقات و هبه‌هایی مقرر می‌کردند (میرخواند، 1383: 156).
اگرچه با ساخت مدارس نظامیه در دوران حکومت سلجوقیان (حک: 522-429ق) و تدریس شافعی مذهبان - یکی از چهار گروه اهل تسنن - تضاد مذهبی شدت یافت، (حسنی، 1386: 221-220) اما نباید قدرت حکومت‌های محلی که از بطن آل‌بویه قد علم کردند را نادیده گرفت (ترکمن آذر، 1385: 89).
یکی از این حکومت‌ها، آل کاکویه، (حک: 536-388ق) است که قدرت خود را در قسمت‌هایی از عراق عجم و یزد فزونی داد. در سال 433ق، ظهیرالدین ابومنصور فرامرز به عنوان حاکم اصفهان انتخاب و پس از آن به سال 422ق. توسط طغرل بیگ به نواحی یزد و ابرقو فرستاده شد (جعفری، 1338: 19). بر این اساس منابع تاریخ محلی تأسیس حکومت آل‌کاکویه در یزد را در سال 443ق، مصادف با ازدواج ارسلان خاتون، برادرزاده‌ی طغرل با ظهیرالدین و مهریه‌ی دارالعباده یزد به او دانسته‌اند (همان: 35).
با توجه به اینکه با ورود آل کاکویه به یزد، در قرن پنجم ق.، تشیع از رونق خاصی برخوردار شد، اما همچنان گرایش‌های اهل تسنن نیز حس می‌شد. ابن اثیر در کتاب خود، ذیل حوادث سال 494ق. از قتل علاء الدوله کاکویه توسط برکیارق به بهانه باطنی‌گری (2) یاد کرده است (1371: 296) یا ابن بلخی در کتاب خود، به رواج اهل سنت در یزد اشاره دارد (1343: 144). با قدرت یافتن اتابکان در یزد (حک: 715-536ق) گرچه گرایش‌های سنّی قوت گرفت اما اعتدال فرهنگی اتابکان و موقعیت جغرافیایی یزد، باعث شد که این خطه مأمنی برای عرفا و بسیاری از مشایخ شود (کاتب، 1386: 174-173). البته زمانی که از شیعه و سنّی صحبت به میان می‌آید، چنان تعصب مذهبی که در دارالخلافه وجود داشته، مدنظر نیست.
کتیبه‌های سنگ‌مقام منسوب به امام رضا (علیه السلام) در یزد
کتیبه‌ها از دیرباز تاکنون حامل زیباترین نقوش، نگارش، انشایی گویا و نمونه‌های جالب نظم و نثر متداول هر دوره بوده است و اثر و پویایی این پدیده در رشد و تکامل هنر، امری انکارناپذیر است. چه بسا که قدمت و کارایی کتیبه‌ها به عنوان عامل انتقال زمینه‌های هنری هر زمان از دیگر عوامل مشابه خود زیادتر است. تجربه‌های اعمال شده و فنون به کار رفته در ایجاد سنگ‌مقام‌ها و نیز عوامل هنری آن شامل خطاطی، حکاکی و حجاری روی سنگ با سایر موارد هم دوره‌ی خود کاملاً متفاوت است. در قرن پنجم هجری، توجه هنرمندان باز به هنر حجاری که پس از ساسانیان تا اندازه‌ای متروک و مهجور شده بود، معطوف شد. این کتیبه‌ها با طرح محراب با دو طاق‌نما و ستون‌هایی با پیچ‌های تزئینیِ بسیار زیبا که از شاهکارهای هنر اسلامی به شمار می‌آید، در طی این قرون به اوج شکوفایی خود رسید. از مهم‌ترین طرح‌های تزئینی این دوره می‌توان به نقوش اسلیمی و هندسی (3) اشاره کرد.در مورد مسیر واقعی حرکت امام رضا (علیه السلام) از مدینه به مرو روایت‌های مختلفی وجود دارد؛ ولی بر اساس تحقیقات صورت گرفته مسیر واقعی از مدینه به بصره و از طریق سوق‌الاهواز به فارس و سپس از کویر و بیابان میان ایالت‌های فارس و خراسان به مرو ختم می‌شده است. یزد نیز که خود روزگاری از نواحی و توابع شهر اصطخر بوده، چند قدمگاه و یادبود از محل توقف و عبور امام رضا (علیه السلام) دارد (4) که با تأکید بر عبور آن حضرت از سمت کویر یزد به سوی مرو، بر اعتبار این اماکن افزوده می‌شود. (عرفان منش، 1367: 97).
قدمگاه‌های شناخته شده در استان یزد عبارت‌اند از: مسجد بیرون ابرکوه، قدمگاه دهشیر، قدمگاه توران پشت، قدمگاه اسلامیه، مسجد فرط در یزد و قدمگاه مشهدک خرانق که در اینجا صرفاً قدمگاه‌های کتیبه‌دار معرفی می‌شود.
مسجد بیرون ابرکوه
مسجد بیرون همان‌گونه که از نامش پیداست، در بیرون شهر ابرکوه، در بیرون حصار و دروازه‌ی شفاباد و به احتمال زیاد بر سر راه قدیم فارس به خراسان که از خارج از ابرکوه می‌گذشت، واقع است.
متن کتیبه‌ی این مسجد بدین شرح است:
الله الموفق و المعین ربنا تقبل منا انک انت السمیع العلیم. چون حضرت صمدیت عز شأنه و عظم سلطانه در عهد خلافت پناه پادشاه اسلام اعظم و اعلم سلاطین ایام لا زال جلال سلطانه ... لله سعیه که توفیق عمارات خیر به هر وقت و به هر جای به تجدید رفیق فرمود و در زمان عبور از ابرکوه عادت و... بر در مسجد تبرک نمود که منزل امام معصوم علی بن موسی الرضا (علیه السلام) منار که از اشعار اسلام ساخت و به مقابل مزار طاوسیه مسجدی فوقانی و خانه رییس الدینی را بعد در سر سنگ‌نما که ابعاضا (؟) مسجد و دارالقرار و دارالحدیث و دارالسیاده و الشـ ... دو دکان متصل به مسجد مذکور و نصف حمام در بازار بلغدریه و نصف حمام بازار با سیب در میان شهر و نصف مشـ ... و نصفی از باغات اشرفی از مستحدثات واقف محدود به مزرعه مذکوره و نصف باغ معین آباد به میان طاحونه چهاگانه و طاحونه نظامی و فتوح‌آباد و ربعی از چشمه و مزرعه چاهک در فراغند مجموع املاک وقف مذکوره وقف بقاع المحتر... مسطور رسانیده بر وفق ... خلایق باشد. هر که تغییر و تبدیل در آن کند و غیر اهل صلاح در این بقاع متبرک سازند والله ولی الله (افشار، 1374: 358/1).
قدمگاه توران پشت
روستای توران پشت از آبادی‌های کهن یزد در دامنه‌های پشتکوه است که قدمگاه آن، بنایی ساده و کوچک است که سنگ‌مقامی به ابعاد 92×67 سانتی متر منسوب به امام هشتم (علیه السلام) در محراب آن نصب بوده که به استناد آن، بنای ساخت قدمگاه توسط حاکم وقت منطقه، جنیدبن عماربن العلا ساخته شده است. این کتیبه در حال حاضر در گالری فریر واشنگتن نگهداری می‌شود.متن کتیبه بدین شرح است: حاشیه‌ی اول: قسمت‌هایی از آیات 17 تا 19 سوره آل عمران به خط کوفی آورده شده «بسم الله الرحمن الرحیم الصابرین و الصادقین و القانتین و المنفقین / و المستغفرین بالأسحار شهد الله انه لا اله الا هو و الملئکه و اولوالعلم قائما بالقسط لا أله الا هو العزیز الحکیم أن الدین عند الله الاسلام»
در حاشیه‌ی دوم، اسامی 14 معصوم ذکر شده است:
بسم الله الرحمن الرحیم اللهم صل علی محمد المصطفی و علی المرتضی و فاطمه الزهرا و الحسن النقی و الحسین التقی و علی [بن] الحسین زین العابدین و محمدبن علی الباقر و جعفر بن محمد الصادق و موسی بن جعفر الکاظم و علی بن موسی الرضا و محمد / التقی و علی بن محمد النقی و الحسن / بن علی الزکی و محمد الحجه القائم المنتظر المهدی صلوات علیهم.
در قسمت پیشانی علاوه بر ذکر شهادتین، قسمت‌هایی از آیه‌ی 33 سوره‌ی احزاب به خط کوفی آورده شده است «لا إلا الا الله محمد رسول الله / إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً».
در هلال محراب نما: الله اکبر و دور تا دور آن، آیه‌ی 1 و 2 سوره‌ی مؤمنون «قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ هُمْ فِی صَلاَتِهِمْ خَاشِعُونَ ».
در محراب وسط و قسمت‌های لچکی آن سوره‌ی اخلاص «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ اللَّهُ الصَّمَدُ لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ» و در ادامه آورده شده است «امربعماره هذا المسجد المعروف بمشهد علی بن موسی الرضا (علیه السلام)، العبد المذنب الفقیر الی رحمه الله تعالی جنید بن عماربن العلا» و در پایین سنگ نیز نام حجار و سال کتیبه آورده: فی سنه سبع و اربعین و خمس مائه. عمل احمدبن محمدبن احمد اسبک (افشار، 1374: 918/2).
«امر بعماره هذا المسجد المعروف بمشهد علی بن موسی الرضی (علیه السلام) العبد المذنب الفقیر إلی رحمه الله تعالی الجنید بن عمار بن العلاء»
قدمگاه فراشاه
قدمگاه فراشاه در روستایی به همین نام در مسیر راه یزد - ابرکوه قرار دارد که به استناد کتیبه‌ی موجود در محراب آن در سال 512ق. به دست یکی از امرای آل کاکویه - گرشاسب بن علی بن فرامرز - ساخته شد. این کتیبه به ابعاد 60×116 سانتی متر بوده و مطالبی به شرح زیر در آن ذکر شده است.در حاشیه‌ی اول، آیه‌ی 23 سوره‌ی شوری ذکر شده است: «بسم الله الرحمن الرحیم، ذ?لِکَ الَّذِی یُبَشِّرُ اللَّهُ عِبَادَهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ» در حاشیه‌ی دوم، اسامی 14 معصوم درج شده است:
بسم الله الرحمن الرحیم صل علی محمد المصطفی و علی المرتضی و فاطمه الزهرا و الحسن النقی و الحسین التقی و علی بن الحسین زین العابدین و محمدبن علی الباقر و جعفربن محمد الصادق و موسی بن جعفر الکاظم و علی بن موسی الرضا و محمدالتقی و علی بن محمد النقی و الحسن بن علی الزکی و محمد الحجه القائم المنتظر.
در متن وسط آیه‌ی 33 سوره‌ی احزاب «إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً» و در سطر بعد شهادتین «لا اله الا الله، محمد رسول الله» و در زیر آن «علی ولی الله» الحاق شده است.
خط سوم: (در هلالی زاویه‌دار) آیه‌ی 1و 2 سوره‌ی مؤمنون آورده شده است: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْم?نِ الرَّحِیمِ قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ هُمْ فِی صَلاَتِهِمْ خَاشِعُونَ»
در طرح محراب وسط کتیبه سوره‌ی توحید درج شده «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ اللَّهُ الصَّمَدُ لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ» و پس از آن موضوع کتیبه ذکر شده است «امر بعماره هذا المسجد المعروف بمشهد علی بن موسی الرضا (علیهما السلام) العبد المذنب الفقیر الی رحمه الله تعالی کرشاسپ بن علی بن فرامرزابن علاء الدوله تقبل الله منه فی شهور سنه اثنی عشره و خمس مائه» و در نهایت نام حجار ذکر شده است: «عمل عبدالله بن احمد مریه و استعملها علی بن جواهوله ...» (دو یا سه کلمه شکسته است) (افشار، 1374: 384/1-383).
قدمگاه مشهد خرانق
مشهد خرانق که به صورت یک بنای خشتی و محقر است در مجاورت گورستان قدیمی روستای خرانق قرار دارد، کتیبه‌ی سنگی به خط نسخ به تاریخ 595 ق و به ابعاد 29×27 سانتی متر در قسمت محراب قرار داشته که عبارت زیر بر آن درج شده است.
لا اله الا الله محمد رسول ا... امیرالمؤمنین [این کلمه به صورت منفرد در لبه‌ی دست چپ کنده شده است و احتمال دارد که الحاقی باشد] به تاریخ سنه‌ی سنت و تسعین و مائه علی بن موسی الرضا اینجا رسیده است و در این مشهد فرو آمد، مقام کرد و به تاریخ سند اثنی و تسعین و خمسمائه مشهد خراب بوده و از جهد ابوبکربن علی ابی نصرو حمدالله فرمودند و به دست ضعیف پرگناه یوسف بن علی بن محمدبنا واکرده شد. خدایا بر آن کس رحمت کن که یکبار قل هوالله به اخلاص در کارآنک فرمود و آنک کرد وآنک خواند کند. کتیبه‌ی یوسف بن علی بن محمد فی شهر ربیع الاول سنه‌ی خمس و تسعین و خمس مائه (افشار، 1374، ج 1: 177).
اما امروزه اثری از کتیبه نیست.
نتیجه‌گیری
گرچه هجرت تاریخی امام رضا (علیه السلام) از مدینه به مرو دراواخر قرن دوم و اول قرن سوم هجری رخ داده است، اما در مستندات عینی و بناها و کتیبه‌های به جای مانده می‌بینیم که از شروع قرن پنجم هجری است که قدمگاه‌ها ایجاد و مطرح می شوند.با حرکت امام رضا (علیه السلام) به ایران سیر مهاجرت علویان و دوستداران اهل بیت برای دیدار معشوق خود و پس از آن زیارت قبر متبرک آن بزرگوار، ایرانیان را از یک طرف با فرهنگ رضوی آشنا کرد و از طرف دیگر ورود دیگر سادات را به همراه داشت.
منابع تاریخ اسلام از تشکیل دولت شیعی در مراکز جهان اسلام نام می‌برد که عبارت‌اند از: دولت فاطمیان در مصر، آل‌بویه در عراق و ایران، دولت حمدانی در سوریه و زیدی‌ها در یمن (جعفریان، 1368: 239).
حکومت آل‌بویه که یکی از دولت‌های شیعی 12 امامی بودند، توجه و برپایی آیین‌های مذهبی و عزاداری سالار شهیدان از یک طرف و توجه به امامزادگان را مورد توجه قرار داد که با برشماری شهرهای شیعه نشین در ایران می توان صحت گفته‌های فوق را تأیید کرد (اشپولر، 1364: 329).
یزد نیز از این مقوله مستثنا نیست چرا که با ورود یکی از سادات عریضی به یزد - محمدبن علی عبیدالله بن علی العریضی بن جعفر صادق (علیه السلام)- متوفی به سال 424ق- ارادت مردم این منطقه به خاندان علوی آشکار شد و با حکومت‌گیری خاندان آل کاکویه که یکی از فرماندهان آل‌بویه در یزد بودند، توجه به مقابر سادات و ساخت قدمگاه‌ها رونق یافت که با ساخت بناهای عام المنفعه در کنار این مجموعه و مقرر کردن موقوفاتی توانسته پس از گذشت قرن‌ها میراث رضوی را در خطه‌ی یزد حفظ کند.
پی‌نوشت‌ها:
1. کارشناس ارشد تاریخ و تمدن ملل اسلامی Fdanesh2010@yahoo.com
2. باطنیه، فرقه‌ای از شیعه‌ی هفت امامی اسماعیلیه است.
3. در مورد تزیینات کتیبه‌های منسوب به قدمگاه‌های امام رضا (علیه السلام) می‌توان گفت بیشترین کاربرد را طرح‌های اسلیمی و هندسی داشتند. به طوری که نقوش اسلیمی به صورت نقوش استلیزه شده‌ی گیاهی در دور تا دور لچکی سنگ دیده می‌شود، این طرح بعدها به صورت گل و برگ‌های اسلیمی در زمینه‌ی کتیبه‌ی کوفی در حاشیه‌ی کتیبه به کار گرفته شد. اما نقوش هندسی، همگام با نقوش اسلیمی زینت بخش کتیبه‌ها شد، با این تفاوت که کاربرد کمتری داشت.
خط نیز همیشه جزء لاینفک کتیبه‌ها به شمار می‌رود. هنرمند و حجار سعی بر آن داشته با نهایت زیبایی، مضمونی زیبا را به سنگ تلقین کند، سنگ را از بی روحی و یکنواختی خارج سازد و او را تبدیل به موجودی گویا کند. این خطوط به صورت کوفی (ساده و مزهر) و نسخ ابتدایی متبلور شده است.
جنس سنگ‌ها نیز بر اساس موقعیت اقتصادی و تشخص اجتماعی افراد قابل تغییر بوده است و از این رو که این سنگ‌مقام‌ها برای شأن و منزلت امام رضا (علیه السلام) از مرغوب‌ترین سنگ مرمرها ساخته می‌شد.
شکل و پیکره‌ی این کتیبه‌ها به دو طریق افقی (خوابیده) و عمودی و ریشه‌دار (ایستاده) تراشیده می‌شدند که گاه با ضخامت کم یا با قطر زیاد تراشیده شده و اکثراً در محراب قدمگاه‌ها نصب می‌شد.
4. با توجه به مسیر عبور کاروان امام رضا (علیه السلام) از مدینه به مرو، مکان‌هایی که آن امام (علیه السلام) بیتوته داشته و به عبادت پرداختند، تحت عنوان قدمگاه‌ها شناخته شده است. قدمگاه‌های منسوب به امام (علیه السلام) در استان یزد شامل: مسجد بیرون ابرکوه، قدمگاه دهشیر، قدمگاه توران پشت، قدمگاه فراشاه مسجد قدمگاه، مسجد و حمام فرط در شهر یزد و قدمگاه مشهدک در خرانق است.
منابع تحقیق : ابن اثیر، (1371). الکامل فی التاریخ. مترجم ابوالقاسم حالت و عباس خلیلی، جلد 23، تهران: موسسه مطبوعاتی علمی.
ابن بلخی، (1343). فارسنامه ابن بلخی. به کوشش علی نقی بهروزی، شیراز: اتحادیه‌ی مطبوعاتی فارس.
اشپولر، برتولد، (1364). تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی. مترجم فلاطوری، تهران: علمی و فرهنگی.
افشار، ایرج، (1374). یادگاری‌های یزد. 2 جلد، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
بی نا، (1318). مجمل التواریخ و القصص. تصحیح ملک الشعرای بهار، به همت محمد رمضانی، تهران: خاور.
ترکمنی آذر، پروین، (1385). «آل‌بویه، عباسیان و تشیع». تاریخ اسلام، دانشگاه باقرالعلوم، شماره‌ی 25.
جعفری، جعفربن محمد، (1338). تاریخ یزد. تصحیح: ایرج افشار، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
جعفریان، رسول، (1368). تاریخ تشیع در ایران. تهران: مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی.
حسنی، سیدعلی، (1386). «دوری از تعصب در نظرات و رفتار علمی شیعه اثنی عشریه از نیمه‌ی دوم قرن پنجم تا نیمه‌ی دوم قرن هفتم هجری». شیعه‌شناسی، شماره‌ی 17.
عرفان‌منش، جلیل، (1367). جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا (علیه السلام) از مدینه تا مرو. مشهد: انتشارات آستان قدس.
کاتب، احمد، (1386). تاریخ جدید یزد. تصحیح: ایرج افشار، تهران؛ امیرکبیر.
کرمر، جوئل. ت، (1375). احیای فرهنگی در عهد آل‌بویه. مترجم محمدسعید حنایی کاشانی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
میرخواند، میر محمدبن سیر برهان الدین خواندشاه، (1383). روضة الصفا. 4 جلد، تهران: خیام.
منبع مقاله :
فصلنامه‌ی فرهنگ رضوی، سال دوم، شماره‌ی هفتم، پاییز 1393
