وقتی این کوهها سفره دلشان باز شود

آتشفشان

تمام پدیدههایی که با فوران توده های مذاب بستگی دارند، پدیده آتشفشانی می‌گویند و علمی را که هدف آن بررسی این پدیده هاست با آتشفشان شناسی می‌نامند.
آتشفشان یکی از پدیده های طبیعی و دائمی زمین شناسی است که در طول تاریخ زمین شناسی نسبتا بدون تغییر باقی مانده و در ایجاد، تحول و تکامل پوسته و گوشته زمین نقش اساسی داشته و دارد.
آتشفشان یک ساختمان زمین شناسی است که به وسیله آن مواد آتشفشانی (به صورت مذاب ، گاز ، قطعات جامد یاهر 3)از درون زمین به سطح آن راه می یابند. .

وقوع آتشفشان جريان مواد آتشفشاني با سرعتي معادل چند صدكيلومتر در ساعت بر دامنه كوهها سرازير گشته و اغلب تا فاصله 10 كيلومتري محل وقوع را در بر مي‎گيرد
گرماي اين مواد تاحدي بالا است كه در سر راه خود همه چيز را مي‎سوزاند و نابود مي‎كند، فوران سنگ يا مواد مذاب از درون زمين وجريان آن در محيط زيست از جمله وقايعي است كه با آلودگي منابع اصلي حيات يعني هوا، آب، خاك و نيز تخريب ساختمان‎ها، مزارع و تلفات انساني همراه مي‎باشد.
فوران مي‌تواند به آرامي ‌يا به صورت انفجاري رخ دهد. جريان گدازه، گازهاي سمي‌، پرتاب خاكستر و سنگ و تخريب نواحي اطراف نيز همراه با فوران آتشفشان رخ مي‌دهد.
جريان گدازه بيشتر از آتش‌سوزي مخاطره‌آميز مي‌باشد به علت اينكه حرارت توليد شده به مراتب شديدتر و سوزاننده‌تر است.
جريان گدازه، هرچيزي كه درمسيرش قرارگرفته باشد را از بين مي‌برد ولي به دليل اينكه جريان مواد مذاب به كندي و آرامي‌ پيش مي‌رود و مردم زمان كافي دارند تا از مسير جريان گدازه دورشوند.
خاكسترهاي آتش‌فشاني، مواد نرم شبيه پودر يا ماسه هستند که يا از دانه‌های ريز گدازه يا از خرد شدن سنگهای جدار دودکش حاصل شده‌اند، كه مي‌تواند سوزاننده، اسيدي، شن مانندو گازدار باشند. خاكستر آتشفشاني به ماشين‌آلاتي از قبيل تجهيزات الكتريكي و موتوري نيز خسارت وارد مي‌كند. تركيب خاكستر با آب به علت سنگيني مي‌تواند بام ساختمان‌ها را فرو بريزد.
خاكستر آتشفشاني مي‌تواند كيلومترها دور از مخروط آتشفشان بر روي صدها نفر از مردم تاثير بگذارد.
انفجارهاي آتشفشاني مي‌توانند تكه‌هاي بزرگ سنگ را با سرعت بسيار زياد به مسافت چندين كيلومتر پرتاب كنند. انفجارهاي آتشفشاني به خاطر پرتاب سنگ‌ها و برخورد آنها با جانداران و دفن‌شدن آنها در زير توده خاكستر و گرماي بسيار شديد مي‌توانند كشنده باشند. چه بسا مواد حاصل از انفجار آتش‌فشان، جنگل‌هاي اطراف را به كلي نابود مي‌كند. فوران‌هاي آتشفشاني مي‌توانند با مخاطرات طبيعي همچون زمين‌لرزه‌ها، جريان گل و سيل‌هاي ناگهاني، ريزش كوه و زمين‌لغزه، باران‌هاي اسيدي، آتش‌سوزي و درشرايط خاص وقوع سونامي‌ همراه باشد.
مناطق خطر در اطراف يك آتشفشان تقريباً تا شعاع30 كيلومتري مي‌باشد. كه گاهي‌اوقات ممكن است خطر آتشفشان صدها كيلومتر دورتر را نيز تهديد نمايد.
از نظر زمين‎شناسي 4 دسته آتشفشان وجود دارد:
1. مخروط خاكستر
2. مسطح
3. مركب
4. گنبد گدازه
1. مخروط خاكستر : از ساده‎ترين نوع آتشفشان‎ها است كه بر اثر منجمدشدن گدازه‎هاي بيرون ريخته از آتشفشان تشكيل شده است.
2. مسطح : از گدازه سياه تشكيل شده و از تراكم متناوب مواد گدازه بوجود مي‎آيد.
3. مركب : اين آتشفشان مجموعه‎اي است از گدازه سياه و خاكستر و ارتفاع آن تا هشت هزار پا نيز مي‎رسد (مانند كوه فوجي ياما در ژاپن)
4. گنبد گدازه : گدازه بسيار ضخيم تشكيل شده و بجاي جاري شدن در بالاي آتشفشان انباشته مي‎شود.
تولید مواد آتش فشانی و پدیده های مؤثر در ایجاد آتشفشان از دوره پرکامبرین تا عهد حاضر تغییر چندانی نداشته است و آنچه در این راستا تغییر کرده است، نوع دانسته ها، چگونگی اندیشیدن و نحوه بهره گیری از آنهاست.آتشفشانها پدیده های جهانی هستند و در سایر کرات منظومه شمسی به ویژه سیارات مشابه زمین یک پدیده عادی محسوب می شود و آتشفشان بی شک در کیهان نیز رخ می دهد.
همچنین پوشش سطحی ماه اغلب با سنگ های آتشفشانی پوشیده شده است و بارزترین ارتفاعات مریخ توسط آتش فشانها ساخته شده است.

فوران های فومرولی در برخی کرات مانند قمر آیو در سیاره مشتری یک پدیده عادی می باشد. زبانه های آتش و لکه های خورشیدی را جدا از ماهیتشان، می توان نوعی فوران آتش فشانی در خورشید تلقی نمود.
علم آتشفشان شناسی به مباحث نحوه تشکیل و تحول ماگما، چگونگی جابجایی و حرکت انواع مواد، گدازه ها و ماگماها و نیز تحولات آنها در اتاقک های ماگمایی، چگونگی فعالیت آتش فشان ها و گسترش مواد آتشفشانی در سطح زمین، چگونگی تحول مواد آتشفشانی و ... اشاره می کند.

فعالیت آتشفشانی

سطح زمین را با مناطق درونی زمین ، یعنی جایی که بر اثر بالا بودن دما ، سنگها به صورت مذاب‌اند، مربوط می‌کند و از آن گدازه‌های آتشفشانی ، مواد آذر آواری و گازها خارج می‌شود. هنگامی که مواد مذاب به سطح زمین می‌رسند. غالبا برجستگیها و اشکال خاصی ایجاد می‌کنند. در بسیاری از آتشفشانها ، فعالیت به یکباره به اتمام نمی‌رسد و در اکثر موارد ، مراحل خروج مواد یا مراحل فعالیت آتشفشانها با مراحل آرامش توام است. مرحله آرامش یک آتشفشان ، که ممکن است بسیار طولانی هم باشد، به نام مرحله خاموشی آتشفشان نامیده می‌شود (مانند مرحله فعلی سهند).
در بعضی از آتشفشانها مرحله خاموشی ممکن است دائمی باشد، اما این امر نسبی است. اصطلاح آتشفشان معمولا تصوری از کوه مخروطی را در خاطرتجسم می‌کند که قله آن شکل قیف مانند داشته و دهانه آتشفشان در داخل آن قرار دارد و معمولا از آن دودهای غلیظ و رنگی خارج می‌شود. بسیاری از محققین سعی کرده‌اند برای فعالیتهای آتشفشانی که به صور مختلف انجام می‌پذیرد، نظم و ترتیب قائل شده و آنها را رده‌بندی نماید. انواع فعالیتهای آتشفشانی بر اساس اهمیت مواد خارج شده به قرار زیر است:

فورانهای اصلی

معمولا تحت عنوان فوران اصلی از مراحل تشکیل یک آتشفشان جدید صحبت می‌شود. این فورانها را نمی‌توان از فورانهایی که دودکش مسدود دارند مجزا نمود. ولی می‌توان ادعا کرد که در فورانهای اصلی دودکش جدید حاصل می‌شود در حالی که در فورانهای گازی فقط دودکش قدیمی دوباره باز می‌گردد.
از نظر توصیفی مراحل تولید یک آتشفشان به شرح زیر است:
اول خاکهای محل دهانه بر اثر انفجار به اطراف پراکنه می‌شود. این عمل با لرزشهای موضعی شدید همراه است. بعد فوران گاز شروع می‌گردد که آبهای زیرزمینی و گل را به خارج پرتاب می‌کند و پس از باز شدن دودکش آغاز می‌گردد که قطعات سنگ با شدت به اطراف پراکنده می‌شود و برش خاصی تولید می‌کند که به آن برش حفر دودکش می‌گویند. و به این ترتیب آتشفشان متولد می‌شود و تمام آتشفشانهایی که در قرن اخیر فعالیت نموده‌اند در مجاورت آتشفشانهای قدیمی تولید شده‌اند.

فورانهای گازی

فوران گازی انفجاری ممکن است دهانه مسدود آتشفشان را باز نماید و یا قله آن را به خارج پرتاب کند. در حالی که فاقد هرگونه گدازه است. نمی‌توانیم منشا گازهایی را که سبب انفجار می‌شوند با اطمینان تعیین کنیم، زیرا انفجار ممکن است مربوط به خروج گازهای ماگمایی یا مربوط به آبهای زیرزمینی باشد که بر اثر گرما تبخیر گردیده‌اند. فورانهای گازی غالبا در آتشفشانهای نیمه خاموشی که دهانه مسدود دارند، حاصل می‌شود. فورانهای مزبور بوسیله دانا (Dana) نیمه ولکانیک ، بوسیله موکالی اولتراولکانیک و بوسیله فون‌ولف فوران غیر‌مستقیم نامگذاری گردید. از بین گازها هم بخار آب دارای اهمیت فوق‌العاده است.

فورانهای آبدار

کلی هنگامی که سفره‌های آبدار زیرزمینی در مجاورت ستونهای ماگمایی قرار گیرد، آب آن گرم و به بخار تبدیل می‌شود. افزایش فشار باعث انفجار مخزن بخار می‌گردد و در این حالت از فورانهای آبدار صحبت می‌شود. این قبیل فورانها انفجاری‌‌اند و به همین دلیل به آنها انفجار آبدار می‌گویند. مآرهای بازالتی به این طریق بوجود می‌آیند. انفجار آبدار دارای انواع متفاوتی به شرح زیر است:

نوع اول
یکی از انفجارهای آبدار شناخته شده مربوط به ناحیه گوگردزایی پما‌تانگ‌باتا در سوماتر در سال 1933 است. در ناحیه مزبور ، دو هفته قبل از فوران ، زمین لرزه‌ای سبب باز شدن شکافهایی در زمین گردید و آبهای سطحی به داخل آبها نفوذ نمود. این آبها در اثر برخورد با گازهای گرم ماگمایی به دمای جوش رسید و سپس تبخیر گردید. در نتیجه انفجارهایی تولید شد که بخار آب تا ارتفاع 2000 متری از سطح زمین بالا رفت و قطعات سنگهای قدیمی و گل تا 1100 متر به هوا پرتاب شد و دو دهانه بزرگ در محل خروج ایجاد شد.
نوع دوم
فوران سودتسی سال 1963 در ایسلند با انفجار آبدار شروع گردید. در این منطقه گدازه‌ها به کف دریای کم‌عمقتر نزدیک شد و از برخورد آن با آب دریا انفجار مهیبی به وقوع پیوست و بخار آب همرام خرده سنگ تا ارتفاع زیاد به هوا پرتاب شد.
نوع سوم
فوران آبدار کیلوئه در سال 1924 را نتیجه نشت سطح گدازه در دریاچه گدازه و حجاری آتشفشان و نفوذ بعدی آب به داخل مجاری خالی تصور می‌کنند. در اینجا تماس آب با گدازه ، فوران انفجاری بسیار شدیدی تولید نمود و تا 17 روز ادامه داشت.

مراحل فعالیت آتشفشان

آتشفشان را می‌توان بر حسب مراحل فعالیت در دو گروه قرار داد:

آتشفشان یک مرحله‌ای

که فعالیت آن در طی یک مرحله به صورت محصول انفجاری یا جریان گدازه خاتمه می‌یابد. مدت این قبیل فعالیت ممکن است کوتاه و تا چندین سال طول بکشد ولی ترکیب و نوع مواد مذاب یک سال است و تنها یک مسیر ساده برای خروج مواد وجود دارد.

آتشفشان چند مرحله‌ای

که فعالیت آن شامل مراحل مختلف است و هر مرحه بوسیله دوره آرامش نسبتا طولانی از هم جدا می‌شود، مثلا دماوند یا سبلان. در هر مرحله ممکن است مجاری خروج (دهانه و مخروط‌های فرعی) جدیدی بوجود آید. بنابراین مسیر خروج پیچیده و انشعابی است. به نحوی که در زمانهای مختلف بعضی از آنها فعال و بعضی به صورت غیر فعال باقی می‌مانند.

بزرگترین آتشفشان کره زمین

بزرگترین آتشفشان کره زمین مونالوآ نام دارد که بخشی از جزایر هاوایی را تشکیل می‌دهد. محیط قاعده مخروط این آتشفشان 600 کیلومتر و قله آن نسبت به کف اقیانوس که آن را احاطه کرده است 10 کیلومتر ارتفاع دارد. این آتشفشان ، همراه با سایر قسمتهای جزایر هاوایی نشاندهنده موادی هستند که به وسیله فورانهایی که از یک میلیون سال پیش تا کنون ادامه داشته‌اند، بیرون ریخته شده‌اند.

بزرگترین آتشفشان کشف بشر

بزرگترین آتشفشانی که تا کنون به وسیله بشر کشف شده است، الیمیوس مونز یا کوه المپیک نام دارد که در کره مریخ واقع است. شواهد به دست آمده از طریق عکسبرداریهای سفینه فضایی ماریند 9 نشان میدهد که ارتفاع این آتشفشان احتمالا 23 کیلومتر بوده و کالدرای آن نیز 65 کیلومتر عرض دارد.

نمونه‌ای از فورانهای مهم دنیا

آتشفشان وزوو
آتشفشان مونالوآ
آتشفشان پله
آتشفشان بزیمیانی
آتشفشان پاری کوتین در مکزیک
آتشفشان نست هلن
اقسام آتشفشانها
آتشفشانهای نقطه‌ای که مواد گداخته از یک محل بیرون می‌آید (آتشفشان نوع مرکزی).

انواع آتشفشانهای نقطه ای عبارتند از:

آتشفشانهای نوع هاوایی یا سپری
آتشفشانهای نوع استرومبولی
آتشفشانهایی پرکابی
آتشفشانهای نوع پله
آتشفشانهای نوع ولکانو
آتشفشانهای شکافی یا خطی که فوران آن در امتداد یک شکاف صورت می‌گیرد.

انواع آتشفشانهای شکافی یا خطی:

فورانهای خطی غیر انفجاری
فورانهای خطی انفجاری

رابطه آتشفشان شناسی با سایر علوم زمینی

ژئوفیزیک: برای اثبات و آگاهی از کانونهای درونی آتشفشانها و پیشگویی شکل و محل و موقعیت آن.
ژئوشیمی: تعیین دقیق عناصر که بصورت مواد جامد ، مایع و گاز از آتشفشان خارج می‌شوند.
ترمودینامیک: برای فهم و ارزیابی نیروی حرارتی آتشفشان و انرژی حاصله از آن و رابطه تشکیل مواد گداخته با حرارت و فشار و همچنین انجماد آن.
سنگ شناسی: جهت اطلاع از اختصاصات گدازه و شناسایی دقیق سنگهای آتشفشانی
رسوب شناسی: پراکندگی و نحوه انتشار مواد جامد آتشفشانی در دریاها و خشکیها که به صورت خاکستر ، توف ، برش و ... ته نشین می‌شوند.

اهمیت آتشفشان شناسی

از نظر اقتصادی: استفاده از انرژی گرمایی آن و انرژی گازهای فومرولی در گردش توربین و به دست آوردن مواد شیمیایی با ارزش که امروزه در ایتالیا ، زلاندنو ، ژاپن و ایسلند اهمیت پیدا کرده است و در کشور ما نیز اخیرا برای استفاده از نیروی حرارتی زمین (انرژی ژئوترمال) حفاریهایی انجام شده است

ایمنی از خطرات آتشفشان

اما برای ایمنی از خطرات آتشفشان لازم است موارد زیر را به یاد داشته باشید:

اقدامات قبل از فوران آتشفشان

براي تكميل تجهيزات مخصوص در مواقع اضطراري به ازاي هريك از اعضاي خانواده خود، يك جفت عينك ايمني و ماسك تنفسي يكبارمصرف تهيه‌كنيد.
اگر در نزديكي يك آتشفشان فعال يا خاموش زندگي‌ مي‌كنيد خود را براي تخليه فوري محل در مواقع ضروري آماده كنيد.

اقدامات حين فوران آتشفشان

براي اجتناب از خطرات ناشي از انفجارهاي شديد، پرتاب سنگ و خاكستر به اطراف، جريان گل و تشكيل گازهاي گرم مطابق دستور مقامات محلي فوراً منطقه را ترك نماييد.
فوراً سرپناهي براي خود بيابيد.
از دره‌ها و نقاط پست اطراف رودخانه دور شويد.
فراموش‌ نكنيد به افرادي كه به كمك شما احتياج دارند، به ويژه كودكان، سالمندان و معلولين كمك كنيد.
مراقب جريان گل و لاي باشيد. جريان گل و لاي مي‌تواند سريع‌تر از شما كه پياده راه مي‌رويد يا درحال دويدن هستيد، حركت كند. بنابراين، قبل از عبور از يك پل به مسير توجه كنيد و اگر در مسير جريان گل و لاي درحال حركت مي‌باشد از عرض پل رد نشويد.
براي گرفتن آخرين اطلاعات اضطراري به راديو و يا تلويزيون گوش فرا دهيد.
اگر مشكل تنفسي داريد از تماس با مقاديركم خاكستر هم اجتناب كنيد.
پيراهن آستين‌دار و شلوار بلند بپوشيد.
از عينك ايمني استفاده كنيد و به جاي لنز از عينك معمولي استفاده كنيد.
براي تنفس درمحيط پر از غبار و خاكستر از ماسك يا پارچه‌اي نمناك استفاده كنيد.
درها، پنجره‌ها را ببنديد، دستگاه‌هاي تهويه و حرارتي را خاموش كنيد.
از رانندگي در زمان ريزش سنگين خاكستر خودداري كنيد، مگر اينكه مجبور به اين‌كار باشيد؛ كه دراينصورت، به آهستگي و با سرعت 30 كيلومتر در ساعت برانيد.
اقدامات بعد از فوران آتشفشان
براي گرفتن آخرين اطلاعات به راديو و يا تلويزيون گوش فرا دهيد.
تا زماني‌كه خاكستر آتشفشاني در هوا معلق است درخانه بمانيد، مگر اينكه احتمال ريزش سقف خانه باشد.
خاكسترهاي روي سطح، بام و ناودان ساختمان را تميزكنيد.
از روشن‌كردن كاميون و ماشين‌هاي موتوري خودداري‌كنيد. خاكستر آتشفشاني مي‌تواند مانع روشن شدن موتور و آسيب به بخش‌هايي از وسيله نقليه و درنتيجه خراب شدن آن شود

منابع:

دانشنامه رشد
پورتال جامع هلال احمر
www.avarbardari.com