زمین شناسی چیست؟

زمین شناسی یا ژئولوژی (Geology) از لغت یونانی Geo به معنی "زمین" و Logos به معنی "علم" یا "منطق" گرفته شده است. به عبارت دیگرزمین شناسی علم مطالعه زمین می‌باشد.

دید کلی

زمین شناسی علمی است که درباره پیدایش زمین، تشکیلات ، ساختمان و مواد تشکیل دهنده زمین ، کوهها ، دشت‌ها و اقیانوس و همچنین تاریخ پیدایش جانداران و تسلسل وقایع فیزیکی در زمین و بالاخره تحولاتی که در زمین صورت گرفته و می‌گیرد بحث می‌نماید. زمین شناسی در نیم قرن اخیر در جهان و در ربع قرن حاضر در ایران گسترش فراوانی یافت. بسیاری از نظریات سابق دگرگون شد و زمین شناس در بررسی سیاره پرارزش خود به آگاهیهای نوین دست یافت که پایه علوم زمین جدید را فراهم ساخت چون مانند همه رشته‌های تجربی کار زمین شناسی بر اساس مشاهده و تغییر است لذا هر قدر امکان مشاهده مستقیم و غیر مستقیم ما ، از راه‌های ژئوفیزیک ، ژئوشیمی ، ماهواره‌ها و الکترونیک افزایش یابد، طبعا آگاهی‌های ما هم از جهان و از گذشته کره زمین عمیق‌تر می‌گردد

تاریخچه

• مدارک و اسناد حاکی از آن است که حدود 4500 سال قبل از میلاد ، انسان موفق به استخراج مس شد، حدود 2800 سال پیش از میلاد آلیاژ مفرغ بوسیله ایرانیان شناخته شد. در سالهای 1600 تا 1300 پیش از میلاد استفاده از آهن معمول گردید. قدیمی‌ترین نقشه زمین شناسی در 2000 سال قبل از میلاد مربوط به معادن زمرد و طلا در مصر باقی مانده است.
• اینکه اولین مطالعات علمی زمین شناسی از چه زمانی آغاز شده به درستی مشخص نیست، شاید اولین نوشته در مورد این علم به وسیله ارسطو (332-348) سال قبل از میلاد) در کتاب "السما و العالم" به رشته تحریر در آمده باشد، که در آن از تغییرات وارد بر زمین و آثار جوی ذکر به میان آمده است. بعد از جنگ جهانی دوم (1945-1939) با پیشرفت علوم و تکنولوژی و در نتیجه احتیاج به مواد اولیه اهمیت علم زمین شناسی بیش از پیش آشکار شد. برای جستتجوی معادن فلزی و مخصوصا نفت ، زمین شناسان را بر آن داشت که دست به یک سری مطالعات جدید در زمینه ساختمانهای تحت الارضی زده و مطالب جدید کشف نمایند.
• در اوایل قرن بیستم با پیشنهادات وگنر ، نظر زمین شناسان به فرضیه اشتقاق قاره ها معطوف شد. در سالهای اخیر با مطالعات و توجهات بیشتر به نظریه‌های گسترش کف اقیانوس و تکتونیک صفحه‌ای توسط دانشمندانی همچون مس و مورگان و با استفاده از پیشرفته‌ایی که در سایر علوم حاصل گردیده زمین شناسی وارد مرحله جدیدی از علوم شده است.

تعریف علم زمین شناسی

• زمین شناسی دانش سیاره زمین است ودرباره منشا مواد و اشکال موجود بر آن صحبت می‌کند. گذشته این سیاره وفرایندهایی که برروی آن رخ داده یا درحال رخ دادن است و بر اشکال آن تاثیر دارد بررسی شود. برای حصول نتیجه از این مباحث در زمین شناسی باید اثر فشارهای مختلف مورد اثر بر زمین وهمچنین شیمی موادی که این سیاره از آن تشکیل شده واثر موجودات زمین در آن از جنبه‌های مختلف مورد بحث قرار گیرد. اطلاعات اولیه در مورد خود کره زمین نظیر پیدایش زمین عمر آن و وضعیت آن در فضا واز این قبیل ازطریق مطالعه سایر اجرام سماوی بدست می‌آید و گاها از این طریق با مطالعه وضع فعلی سایر اجرام شبیه زمین به طرز پیدایش رخدادها وتغییرات در گذشته زمین پی می‌برند.
• تمام مطلعاتی که در مسیر شناخت زمین صورت می‌گیرد و علومی که در این مسیر پا گرفته و می‌گیرند در نهایت در خدمت جامعه بشری قرار می‌گیرد‌. در این علوم چگونگی استخراج واستفاده از مواد موجود در زمین و محیطهای زیستی پایدار در زمان پیدایش این مواد مورد بررسی قرار می‌گیرد و در علومی دیگر از خطرات ناشی از نیروهائی در حال حرکت و پویای موجود در زمین که ممکن است رفاه یا هستی انسانها را با خطر نیستی مواجه سازد آگاه می‌سازد. چون مواد موجود در زمین و ساختمانهای طبیعی موجود در آن از ابتدای تاریخ بشریت مورد استفاده انسانها بوده است می‌توان گفت این علم از قدیمیترین علومی است که انسانها نا خودآگاه به آن پرداخته‌اند ودر طی قرون رفته رفته این علم و شاخه‌های متنوع آن مدون و طبقه بندی شدند و رشته‌های فرعی وتخصصی با قوانین تعریف شده را به وجود آورده‌اند که هریک بخشی از دانش زمین شناسی را تشکیل می‌دهند.
• زمین شناسی علمی است که به طور کلی در باره زمین صحبت می‌کند. این تعریف را باید کامل‌تر کرد. زیرا موضوع علوم دیگری نیز مثل هیات و نجوم و ... درباره زمین صحبت می‌کنند. ولی مقصود از زمین شناسی ، شناسایی و مطالعه تئوری‌های پیدایش زمین و مواد تشکیل دهنده آن ، بررسی عواملی که در وضعیت آن تاثیر دارند. و بالاخره مطالعه و شناسائی مواد ارزشمند زمین و نحوه استفاده از آنهاست. زمین شناسی علم قدیمی و دارای سابقه طولانی است. و بشر همواره در مورد زمین کنجکاو بوده است. حوادثی مانند زلزله ، طوفان ، سیل ، گردباد و ... انسان را همواره در مورد زمین نگران می کرده. علم زمین شناسی ، یعنی آنچه که امروزه به علم جداگانه دارای رشته‌های متنوعی است که بیش از دو سه قرن سابقه ندارد. و مانند سایر رشته‌های علوم تحقیقات مداوم دانشمندان متعددی این علم را به پایه امروزی رسانده است.

نقش زمین شناسی در زندگی

زمین شناسی علم قدیمی و سابقه‌داری است. اصولا بشر اولیه ، همیشه در مورد زمین کنجکاو بوده است. این کنجکاوی را می‌توان معلول دو علت اساسی دانست. اول اینکه بشر و سایر موجودات زنده ، هستی خود را مرهون زمین بوده و همیشه غذای خود را از آن بدست می‌آورده‌اند و بدین ترتیب مجبور بوده‌اند که دائما در مورد آن مطالعه کنند تا بتوانند غذای مناسب و حدالامکان متنوعی برای خود به دست آورند. نکته دومی که بشر را در مورد زمین نگران می‌کرده است، وقوع حوادث ناگواری مانند زلزله ، آتشفشان ، طوفان ، سیل و نظایر آن بوده که همیشه خسارات مالی و جانی زیادی را سبب می‌شده است و بشر به ناچار همواره در صدد بوده است که علل این حوادث را دریابد تا بتواند حتی المقدور از وقوع آن جلوگیری و یا حداقل آن را پیش بینی کند.

همگی زمین را بشناسیم.

سیاره ای که بر روی آن زندگی می کنیم شرایط، رفتارها و خصوصیات خاص و منحصر به فردی دارد. آتشفشان ها، رودها، زمینلرزه ها، دریاها و کوه ها هر کدام در شرایط مختلف رفتارهای گوناگونی را از خود بروز می دهند. مسلما برای زندگی با این سیاره ناشناخته باید اطلاعات خود را درباره آن گسترش دهیم و هرچه بیشتر راجع به آن بیاموزیم. بدانیم که در هر موقعیت چه رفتاری با سیاره مادر خود بکنیم و در مقابل عمل اشتباه خود در قبال این سیاره زیبا چه ضرری متوجه ما خواهد بود. از این رو دانشمندان و محققان سالهاست که در مورد پدیده های مختلف زمینی تحقیق و بررسی می کنند. عده ای سعی در شناخت ساختمان درونی زمین دارند، زیرا منشاء بسیاری از اتفاقات سطح زمین را حاصل عملکرد درونی زمین می دانند. برخی به دنبال شناسایی عوارض سطحی زمین و اثر آنها بر زندگی بشر هستند و تعدادی نیز به کشف منابع درونی زمین برای بهسازی زندگی انسان مشغول اند. جمع زیادی از دانشمندان نیز به تحقیق در مورد بلایای طبیعی زمینی می پردازند تا از اثر آنها بر زندگی مردم بکاهند. همه اینها شناخت نسبی خوبی را برای دانشمندان ومحققین علوم زمین فراهم می آورد و می تواند کمک بزرگی در راستای اهداف مورد نظر بشر باشد. اما سئوالی که مطرح می شود این است که شناخت زمین برای همه مردم لازم است یا نه؟اگر کمی به نوع زندگی انسان از ابتدای خلفتش تاکنون و پیشرفت هایی که داشته و همزیستی ای که با این کره خاکی یافته توجه کنیم. ضررها و تلفاتی که تاکنون به سبب جهل نسبت به این سیاره محتمل گردیده را مورد بررسی قرار دهیم جواب سئوالمان را خواهیم یافت. بسیاری از کشورها آموزش آشنایی با سیاره زمین را از کودکان خود آغاز کرده اند. داستان های جذاب، کتاب های مصور، وسایل کمک آموزشی، دروس مدارس، سفرهای علمی، انجام آزمایش های جالب و ... همگی در خدمت آموزش علوم زمین از دوران کودکی قرار گرفته اند.
بسیاری از کشورها آشنایی با بلایای طبیعی و نحوه برخورد با آنها را به صورت عمومی به کودکان تا بزرگسالان خود آموزش می دهند تا در صورت بروز این حوادث، مردم آموزش دیده، خود به صورت یک نیروی امدادی به نجات حادثه دیدگان بشتابند. این درحالی است که به تازگی در خبرها عنوان شد 90 درصد کشور ما در معرض بروز حوادث طبیعی از جمله زمینلرزه، سیل، رانش زمین، فرونشست و ... قرار دارد. کمبود آگاهی مردم ما در این زمینه باعث بروز تراژدی هایی چون زمینلرزه های بوئین زهرا، رودبار و بم شده است. هرچند که تلاش هایی در زمینه آگاه سازی عمومی در چند سال اخیر صورت گرفته ولی کافی به نظر نمی رسد. برگزاری دوره های آموزشی در مدارس، انجام مانورهای امداد و نجات و مقابله با زلزله، چاپ کتاب و بروشورهای متنوع آموزشی، ساخت برنامه های تلویزیونی، چاپ مقالات علمی در روزنامه ها همگی مفید است ولی کافی نیست. بسیاری از خطرات بالقوه در ارتباط با حوادث طبیعی ناشی از ناآگاهی و رفتار اشتباه مردم عدی است. پیشروی و اشغال مسیر رودها، برهم زدن اکوسیستم هر ناحیه، ساخت و سازهای غیر اصولی، دخالت در طبیعت هر منطقه، آلوده سازی محیط زیست، ساخت و ساز در حریم دریا و ...، همه و همه باعث ریزش آوار ناآگاهی بر سر ما و کشته شدن به دست خودمان خواهد بود. زمین به خودی خود خطرناک نیست، این رفتار ما با زمین است که حوادث را ایجاد می کند. اگر آگاهی و شناخت خود را از زمین و محیط زیست خود افزایش دهیم، اگر به جای همساز کردن زمین با خود، خودمان را با آن همزیست کنیم، خواسته یا ناخواسته از بسیاری از تلفات جانی و مالی خواهیم کاست.بهتر است از همین امروز آغاز کنیم و از کودکانمان. بهتر است یک برنامه ریزی مدون و دقیق برای افزایش آگاهی عمومی بنویسیم و موبه مو آن را اجرا کنیم. بهتر است نظارت بر فعالیت های بشری مرتبط با زمین را در کشورمان با دقت بیشتری انجام دهیم. بهتر است به علوم زمین بها داده و متخصصان این رشته را در تمامی فعالیت های علمی و اجرایی به کار گیریم. چراکه فردا خیلی دیر است. بسا همین فردا بمی دیگر را پیش روی ما ترسیم کرده و اینبار توبت تهران باشد. حتی اگر یک نفر در اثر آگاهی زنده بماند، پیروزی مارا به همراه خواهد داشت. چراکه یک نفر، نسلی را پشت سر خود خواهد داشت.

سالیابی زمین شناسی:

ساليابي زمين شناسي به دو طريق مطلق (وقوع رخداد با ذكر عدد) و نسبي (تعيين تقدم يا تأخر يك پديده نسبت به پديده ديگر) مي باشد. تعيين سن نسبي كابرد بيشتري دارد.
تاريخ گذشته زمين را به بخشهاي مختلفي تقسيم مي كنند و به طور كلي پيدايش كره زمين در ۲ ايون صورت گرفته:
۱- ايون پركامبرين كه مشتمل بر ۲ بخش است:
الف) پروتروزوئيك (آثار حياتي اوليه) بخش فوقاني
ب) آركئوزوئيك (فاقد آثار حياتي) بخش زيرين
۲- ايون فانئروزوئيك به معناي پيدا زيستي كه مشتمل بر دورانهاي :
الف) پالئوزوئيك(ديرينه زيستي): كامبرين، اردوسين، سيلورين، دونين، كربونيفروپرمين.
ب) نروزوئيك (ميانه زيستي): ترياس، ژوراسيك و كرتاسه
ج) سنوزوئيك (نوزيستي): ترسيروكواترنر.
به منظور رده بندي موجودات زنده از يكسري فاكتورها مثل فرم ساختمان بدني استفاده مي شود. به طور كلي موجودات زنده و فسيلها را به چند دسته تقسيم مي كنند:
الف) تك سلوليها كه مهمترين گروه آنها راديولاريا يا شعاعيان، فرامينيفرها و كوكوليتها هستند.
ب) پرسلوليها كه در محيطهاي آبي و خشكي زندگي مي كنند و به گروه بي مهرگان و مهره داران تقسيم مي شوند.

دوران زمین شناسی

دوران پالئوزوئيك سيصد سال طول كشيده و به دو دوره تحتاني و فوقاني تقسيم مي شود. حوادث مهم اين دوره عبارتند از: غلظت مناسب اكسيژن براي تنفس موجودات در اين دوره بوجود آمده، در لايه هاي فوقاني اتمسفر، اوزون تشكيل شده، بنابريان شاهد گسترش جانوران و گياهان هستيم، بخشي از قاره نيمكره شمالي كه زير آب بوده بيرون آمده و به خشكي متصل شده، كوههاي اين قاره تخريب شده و رسوبات آن به قاره سرخ نام گرفته است؛ به علت داشتن اكسيد آهن قرمز رنگ.
يكي از دوره هاي دوران پالئوزوئيك دوره كامبرين است كه وجه تمايز آن از دوره پركامبرين عبارتست از:
۱- در برخي از نواحي طبقات كامبرين به طور دگر پيب روي لايه هاي پركامبرين را پوشانده است.
۲- در برخي نواحي رسوبات يخچالي و تيره ها ديده مي شود
۳- طبقات فسيل دار.
جانداران كامبرين منحصر به محيطهاي دريايي اند. دنياي گياهي آن با پركامبرين تفاوت چنداني ندارد. از مهمترين موجودات كامبرين، تريلوبيتها و آركئوسيتها هستند.

زمین شناسی تاریخی:

در آبهاي آرام دور از ساحل دوره سيلورين، گراپتوليتها تنها فسيلها مي باشند. موجودات نواحي ساحلي آبهاي كم عمق، تريلوبيتها، براكيوپودا، مرجانها، خارپوستان، نرم تنان و بند پايان هستند.
پديده هاي مهم اين دوره پيدايش مهره داران براي اولين بار است، از قبيل آگناتاها و پلاكودرمها. با سيلورين پلئوزوئيك تحتاني به پايان مي رسد و پالئوزوئيك فوقاني با دوره دونين شروع مي شود. ماسه سنگهاي رنگين و بسيار كم فسيل، دوره پرتكاپو از نظر حركات كوهزايي، تكامل موجودات و تسخير خشكي توسط گياهان و جانوران، مهمترين پديدها هاي اين دوره هستند. جانداران اين دوره گياهان آوند دار در خشكيها، نهاتردان آوندي كه انشعابات شاخه اي ۷ شكل داشتند و آمدن مهره داران از آب به خشكي است.
دوره كربونيفر، كوههاي هرسي نين در اروپا و كوههاي آپالاش در امريكا بوجود آمد. قسمت اعظم معادن زغال سنگ اروپا مربوط به اين زمان است. گياهان گسترش چشمگيري داشتند و مهمترين آنها سيژيلر، لپيدودندرن، كالاميت، كردائيت و سرخسها هستند.

منابع:

1.ویکی پدیا
2. http://earth.persianblog.ir/
3. http://www2.irib.ir/amouzesh/f/zamin/lastpage.htm