مشروطه چي عهد ناصري
9 - ميرزا علي اكبر دهخدا: ميرزا علي اكبر دهخدا- مولف لغتنامه دهخدا- نيز به سبب همسايگي با شيخ هادي به وي نزديك بود و حكايتهايي را از وي نقل كرده است.64 وي در صدر مشروطه به جناح تندرو و سوسيال- دموكرات تعلق داشت و در روزنامه صوراسرافيل به حملات شديدي بر ضد مشروعه خواهان (هواداران شيخ فضل الله نوري) مي‌پرداخت. دهخدا در جريان انحلال مجلس نيز به همراه تقي‌زاده(نماينده معروف و فراماسونري برجسته) با كمك و تامين سفارت انگلستان به اروپا رفت. وي در آن جا نيزمقالاتي بسيار هتاكانه درباره محمدعلي شاه مي‌نوشت و اين تندي در حدي بود كه حتي ادوارد براون ] مامور وزارت خارجه انگلستان و پدر روحاني تقي‌زاده و جناح وي[ را عصباني كرد؛ چرا كه او اين همه تندي را مضر و خلاف مصلحت مي‌دانست!65
البته بايد دانست كه دهخدا مدتي بعد، از عملكرد تند خود بازگشت و به نادرستي كليات روش پيشين خويش اعتراف نمود. وي پس از آن به كارهاي علمي روي آورد و با تدوين لغتنامه، نام خود را جاودانه ساخت.66
10 – آغابيگم(دختر شيخ هادي نجم‌آبادي): وي به همراه همسر شيخ، سكينه كنداشلو، از زنان مبارز آن روزگار به شمار مي‌رفت و رياست «انجمن مخدرات وطن» را بر عهده داشت كه به وسيله شصت تن از زنان فعال ايراني تشكيل شد.(حدود سال 1328 هجري قمري و هشت سال پس از درگذشت شيخ هادي) اين انجمن از تحريم كالاها و دام‌هاي خارجي حمايت مي‌كرد و مدرسه‌اي را براي تحصيل يكصد دختر در تهران تاسيس نمود و مديريت آن را به يك بانوي مربي ارمني واگذار كرد. همچنين محلي را براي كودكان بي‌سرپرست تدارك ديد.
صديقه دولت‌آبادي(خواهر يحيي دولت‌آبادي ، از جانشينان ميرزا يحيي صبح ازل ، پيشواي دوم بابيان) نيز دبير انجمن مخدرات وطن بود.67 وي پس از جريان كشف حجاب در دوره رضا شاه، به عضويت كانون بانوان تهران درآمد كه تحت رياست شمس پهلوي اداره مي‌شد.68
قابل ذكر است كه زنان ديگري نيز در جريان مشروطه در اين مسير گام بر‌مي‌داشتند كه ذكر حضورشان در اين قافله، خالي از لطف نيست. كساني همچون؛ همسر ملك‌المتكلمين (شاگرد شيخ هادي با آن سابقه قابل تامل)، همسر يپرم خان ارمني(رييس غيرايراني و سفاك نظميه تهران پس از خلع محمدعلي شاه) ، همسر ميرزا سليمان خان ميكده(عضو برجسته يكي از مهم‌ترين انجمنهاي سري صدر مشروطه)، و در دوره‌هاي بعد شمس‌الملوك جواهر كلام(همسر فراماسونر بر جسته علي جواهر كلام) كه وي نيز در نهايت حجاب از سر برداشت.69
سخن پاياني:
محبوبيت زياد وي در ميان شاگردانش باعث ناباوري ايشان در مورد مرگ وي گرديد، به گونه‌اي كه يكي از آنها خاموشي گزيد و در گوشه مدرسه نشست و اندكي بعد به استاد خود پيوست.70
او در مسير فكري خويش، خود را در راه آمال ميرزا ملكم خان قرار داد و به جهت سلك روحاني خويش توانست قدمهاي موثري در اين طريق بردارد؛ قدم‌هايي كه طي آنها در مسايل فكري، اكنون بر عهده برخي مبلغين سلف گرايي و تشيع زدايي در مملكت ماست كه شرح آن خود دفتري جدا مي‌طلبد!
پي نوشت‌ها
1-مهدي ملك زاده، تاريخ انقلاب مشروطيت ايران، كتاب اول، انتشارات علمي، تهران، 1363، ص171
2- ادوارد براون، انقلاب مشروطيت ايران، ترجمه: مهدي قزويني، انتشارات كوير، تهران، 1376، ص339
3- نگارنده در اين تعبير با ديده شك مي نگرد چراكه هنوز كتابي را نيافته كه در آن به شكلي دقيق ميزان تحصيلات شيخ هادي را شرح داده باشند. البته وي سالها در نجف بوده ولي در اين مدت چه مي كرده و شاگرد چه كسي بوده، بر نگارنده معلوم نيست.
4- ادوارد براون، همان
5- محسن صدر، خاطرات صدرالاشراف، انتشارات وحيد، 1364، صص65 و66
6- براي مطالعه ديگر داستانهايي از اين قبيل به كتاب سيماي بزرگان اثر مرتضي مدرسي مراجعه شود.
7- مجله خواندنيها، شماره 71، سال 1333، صص24و23، مرتضي مدرسي چهاردهي، مقاله آقا شيخ هادي نجم آبادي و داستانهايي از او
8-ادوارد براون، همان، صص339 و340
9- همان، ص90
10-شيخ هادي نجم آبادي، تحرير العقلاء، به اهتمام مرتضي نجم آبادي، سازمان انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، تهران، 1378، ص60
11-همان، ص84
12- همان، ص113
13- ابراهيم صفايي، تاريخ مشروطيت ايران به روايت اسناد، انتشارات ايرانيان، تهران، 1381، ص112
14-اسماعيل رايين، فراموشخانه و فراماسونري در ايران، جلد اول، ص391
15-ادوارد براون، همان، ص90
16-بايد دانست اين انتسابها بدان جهت بود كه در آن روزگار تفكرات تجدد طلبي در ميان فرقه بابيه زياد ديده مي‌شد.
17-مرتضي مدرسي، سيماي بزرگان، موسسه مطبوعاتي شرق، تهران، 1355، صص290 و291
18-ادوارد براون، همان، ص340
19-درباره بالنت و نقش استعماري او: رجوع كنيد به: محمد مددپور، سير تفكر معاصر در ايران، ج5، ص23، پاورقي شماره 1
20- محمد مددپور، سير تفكر معاصر، موسسه فرهنگي منادي تربيت، تهران، 1379، جلد پنجم، ص159
21-رسول جعفريان، بست نشيني مشروطه خواهان در سفارت انگليس، موسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران، تهران، 1378، ص28
22-براي شرح كامل اين جريان، رجوع كنيد به: تاريخ بيداري ايرانيان بخش مربوط به مرحوم سيد محمد طباطبايي
23-عبدالهادي حائري، تشيع و مشروطيت و نقش ايرانيان مقيم عراق، انتشارات اميركبير، ص91
24-اسماعيل رايين، همان، جلد دوم، ص54
25-همان، ص524
26-مدرك شماره 18
27-مقدمات مشروطيت، جلد اول، ص50 به نقل از حاج شيخ هادي نجم آبادي در مشروطيت، حسن برسلوند، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، تهران، 1378، ص50
28-عبدالهادي حائري، تاريخ جنبشها وتكاپوهاي فراماسونگري در كشورهاي اسلامي، انتشارات آستان قدس رضوي، مشهد، 1368، ص50
29-نهضت مشروطيت ايران(مجموعه مقالات)، مقاله انجمنها و انقلاب مشروطه، موسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران، تهران، 1378، جلد اول، صص224 و225
30-اسماعيل رايين، همان، جلد اول، ص412
31-ادوارد براون، صص88 و89
32-همان، ص343
33-ابراهيم صفايي، رهبران مشروطه، جلد اول، سازمان انتشارات جاويدان، تهران، 1368، ص28
34-علي ابوالحسني(منذر)، آخرين آواز قو، نشر عبرت، تهران، 1380، ص23، ذكر اين صفات مثبت نبايد ذهن خواننده را به سوي تطهير ناصرالدين شاه سوق دهد. در هر حال سخن از مشكلات و ستمهاي عصر او خود كتابي مفصل خواهد شد.
35-يادآوري مي شود كه عقايد شيعي و مظاهر آن، از جمله«عقايد موهوم» در نظر شيخ هادي نجم‌آبادي مي‌باشند.
36-مدرك شماره 6
37-عبدالهادي حائري، همان، ص91
38-محمود محمود، تاريخ روابط سياسي ايران و انگليس در قرن نوزدهم، جلد5، صص22و 23 با اندكي تصرف
39-وي در مسايل فكري ضد شيعي شاگردِ شاگرد شيخ هادي است. (يعني شاگرد سيد اسدالله خرقاني)
40-ابراهيم صفايي، همان، ص657
41-اردشير جي(ريپورتر) هم از پارسيان هند بود كه از سوي ايشان براي سرپرستي زرتشتيان ايران به اين كشورمان آمد، ولي در واقع مامور انگلستان بود و دوستي عميقي نيز با ملك المتكلمين داشت. وي كسي است كه رضاشاه را براي حكومت ايران پيدا كرد و او را براي اين كار تربيت نمود.
42-ابراهيم صفايي، همان، ص643
43-همان، صص644،645،647،648
44-همان، ص648و649
45-برخي محققين براين باورند كه انتشار اين كتاب با همكاري كنسولگري روسيه صورت گرفته است. رجوع كنيد به: انديشه ديني سكولار در حوزه معرفت سياسي و غرب شناسي، موسي نجفي، ص115
46-ملك المتكلمين و سيدجمال واعظ و شيخ احمد مجد الاسلام كرماني، روياي صادقانه، به كوشش: بهرام چوبينه، انتشارات مرد امروز، 1365، ص10
47-همان، صص28-30
48-ابراهيم صفايي، همان، 646
49-همان، ص657
50-همان، 652
51-همان، 657
52-همان، صص646و650
53-تحرير العقلاء، شيخ هادي نجم آبادي، همان، مقدمه ابوالحسن فروغي
54-موسي نجفي و موسي فقيه حقاني، موسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران، تهران، 1381، صص600 و605
55-مرتضي مدرسي، همان، ص267
56-بهرام چوبينه، روياي صادقانه، همان، صص28 و29
57-ادوارد براون، همان، ص340
58-همان
59-همان، ص339
60-روياي صادقانه، همان، ص32 به نقل از دايره المعارف بشر، ص365
61-ادوارد براون، همان، ص339
62-مهدي ملك زاده، همان، كتاب دوم، صص418 و417- ادوارد براون، همان، ص340
63-ادوارد براون، همان، ص340
64-مرتضي مدرسي، همان، ص268
65-علي ابوالحسني(منذر)، همان، صص132 و133
66- بايد دانست كه در لغتنامه دهخدا كه بخشي از آن كار همكاران اوست، نكات ناسنجيده مذهبي فراواني ديده مي شود. رجوع كنيد به: بررسي لغتنامه دهخدا، رضا استادي.
67-گزيده مقالات و متون درباره فمينيسم، مديريت مطالعات اسلامي: مركز فرهنگي بين المللي، انتشارات بين المللي المهدي، تهران، 1378،(مقاله انجمنهاي نيمه سري زنان در نهضت مشروطيت)
68-فرحناز حسام، دولت و نيروهاي اجتماعي در عصر پهلوي اول، مركز اسناد انقلاب اسلامي، تهران، 1382، ص147
69-ادوارد براون، صص346 و347
70-نهضت مشروطيت ايران، مجموعه مقالات، مقاله: درآمدي برخاستگاههاي فكري مشروطيت، موسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران، تهران، 1378، صص233 و234
