نخستین فیلسوف مسلمان

مقدّمه

ابواسحاق ابراهیم بن سیّار بلخی بصری، مشهور به نظّام یکی از مشایخ و استادان نامدار فرقه‌ی معتزله است که در میان مسلمانان بیش از دیگران به تفکّرات و تأمّلات فلسفی پرداخت؛ در مسایل فلسفه اندیشیده و با متفلسفان زمانش به مجادله و مناظره نشسته و کتاب و رساله نوشته است. باید او را نخستین فیلسوف مسلمان نامید. ابن المرتضی، در طبقات خود او را در طبقه‌ی ششم قرار داده است. (1)

اشتهار به نظّام

دوستانش گفته‌اند: او بدین جهت به لقب نظّام شهرت یافته، که نظّام کلام منثور و شعر موزون بوده است ولی دشمنانش انگاشته‌اند که چون در بازار بصره، خَزَر، یعنی مهره به رشته درمی‌کشیده بدین لقب شناخته شده است. (2)
نظّام از موالی بوده، به روایتی آزاد زیادییّن از ولد عُبید (3) یا بنی بِجیربن حارث بن عبّاد ضُبَعی. (4)

مکان تولّد

مسلّماً بصره است امّا زمان تولدش به درستی معلوم نیست. از روایات ابن نُباته برمی‌آید که او در سال 185 هـ متولّد شده است؛ ابن نُباته نوشته است: «و توفّی النظّام سننه إحدی و عشرین و مأتین، و له من العمر ست و ثلاثون سنة» (5) که به نظر بعید می‌نماید. زیرا وقایع زندگی وی که در کتب معتبر تاریخی ثبت شده، حکایت از آن دارد که تولّد او در سال 160 هـ یا کمی پیش از آن اتّفاق افتاده است. (6) در تاریخ مرگش نیز اختلاف است.
به روایت ابن نباته سال 221 هـ (7) و به روایت ابن حجر در خلافت معتصم، سال 220 و اندی. (8)
ذهبی در تاریخ خود او را در طبقه‌ی بیست و سوم میان مردگان 221 و 230 هـ قرار داده است. (9) بروکلمن نوشته است: نظّام در عنفوان شباب میان سال‌های 220 و 230 هـ / 845-835 م در بغداد درگذشته است. (10) مکدونالد هم تاریخ مرگ نظّام را 231 هـ نوشته است. (11)

تبار

به احتمال قوی، ایرانی تبار است؛ ابن خلکان در موارد کثیری او را بلخی شناسانده (12) امّا اکثر اصحاب مقالات و تواریخ او را بصری معرفی کرده‌اند. (13)
گفتنی است که ابوریده پژوهنده‌ی مصری از فارسی دانستن نظّام سخن گفته که احتمال ایرانی بودنش را تقویت می‌کند. (14)

دانش‌آموزی و استادان

نظّام در بصره بزرگ شد، دانش آموخت و شهرت یافت. در اکثر علوم و معارف زمان و جامعه‌ی خود صاحب نظر شد و کتاب‌ها و رسالات کثیری پدید آورد. از خوش‌آمد روزگار به تلمّذ در محضر استادان و مدرّسان بزرگ و نامدار عصرش نایل آمد.
نخست به شاگردی خلیل بن احمد بصری ایرانی تبار (و: 175 هـ) لغوی، نحوی و واضع علم عروض و ادیب سرشناس زمان، توفیق یافت. راویان و نویسندگان شرح حالش نوشته‌اند که پدرش در خردسالی او را جهت تعلّم پیش خلیل بن احمد برد و خلیل در حالی که کاسه‌ای شیشه‌ای در دست داشت، به قصد امتحان به وی گفت: پسرکم این را توصیف کن. نظّام گفت: به مدح یا به ذمّ، خلیل گفت: مدح کن؛ او بالبداهه گفت: «یُریک القَذی و لا یقبل الأذی». خلیل گفت: نکوهش کن؛ او بالبداهه گفت: «سریع کسرها و بطیء جبرها». خلیل اشاره به درخت خرمایی کرد که در خانه‌اش بود و گفت: اکنون این درخت خرما را توصیف کن؛ نظّام در مقام مدح گفت: «حُلوٌ مُجتناها، باسقٌ منتهاها، ناضِرٌ أعلاها» و در مقام ذمّ گفت: «هی صَعبَتُه المرتُقی، بعیدة المُجتنی، محفوفة بالأذی» در این حال خلیل با این جمله‌ی با شکوه به ستایشش پرداخت: «یا بُنیَّ نحن الی التَعلّم منک احوج»: (پسرکم ما به تعلّم از تو نیازمندتریم). (15) سید مرتضی در الأمالی خود، پس از نقل واقعه در مقام تحسین نظّام می‌نویسد: «و هذه بلاغة مِن النظّام حسنة، لأنّ البلاغة هی وصف الشیء ذمّاً أو مدحاً بأقصی ما یُقال فیه». (16)
و به روایتی دیگر خلیل درباره‌ی نظّام گفت: «إذهب فما لک إلی التَعلیم من حاجة»: (برو تو به تعلیم نیاز نداری). (17) شنیدنی است که با این همه حسن نظر خلیل به نظّام، او حرمت استاد را نگاه نداشته و به روایت جاحظ به مذمّت و نکوهشش تجرّی کرده و گفته است: «توّحُّد به العُجب فأهلکه و صَوّر له الاستبداد صوابَ رأیه و ...». (18) ظاهراً پس از تأدّب به تعلّم کلام پرداخته و علم کلام را از ابوالهذیل علّاف، فیلسوف معتزله آموخته است. او با ابوالهذیل در مسایل مختلف کلام اختلاف نظر یافته و با او به مناظره و مجادله پرداخته است.
برخی او را در کلام، شاگرد هشام بن حکم (و: 190 هـ) متکلّم معروف شیعی، شاگرد امّام صادق علیه السلام شناخته‌اند. (19)
عدّه‌ای هم از جمله بغدادی - در مقام طعن - نوشته‌اند: نظّام، آرای خود را از هشام و ملاحده‌ی فلاسفه آموخت (20) ولی با این همه تلمّذ و تعلّم مستقیم نظّام در نزد هشام برای من معلوم نیست.
میان آرای نظّام و هشام در برخی مسایل از جمله: در انکار جزء لایتجزّی، قیاس، اجتهاد به رأی، قول به طفره، تداخل اجسام، و اینکه عوارض، جز حرکت اجسام لطیف‌اند و ... مشابهاتی موجود است ولی با وجود این، چنان که اشاره شد نمی‌توان آن را دلیل شاگردی نظّام پیش هشام تلقی کرد.

مسافرت‌ها و ملاقات‌ها

نظّام پس از رشد و تربیت و دانش آموزی در بصره، به مسافرت پرداخت؛ به قصد اهواز بیرون آمد؛ (21) به کسکر (بر وزن جعفر یکی از بخش‌های پارس) رسید و با اهل کسکر سخن گفت. (22) او دراین سفر دچار فقر شدیدی شد، به طوری که از شدت گرسنگی، ناگزیر، گل خورد. (23) از حسن اتفاق، یکی از مخالفانش که در برخی از مقالات با وی مخالفت می‌داشت سی مثقال طلا، یا سی دینار برایش فرستاد و او را از فقر و درماندگی نجات داد. (24)
به حج رفت. (25) در بین راه وارد کوفه شد؛ به روایت ابن المرتضی با هشام بن حکم، متکلّم شیعی و جماعتی از مخالفانش ملاقات کرد و در ابواب و مسایل «دقیق الکلام» با آنها به مناظره پرداخت و محکومشان ساخت و به برخی از کتب فلاسفه نظر انداخت. (26)
وارد بغداد شد (27) و در این شهر با جماعتی از اهل کلام در مجلس یحیی برمکی وزیر هارون الرشد حضور یافت و درباره‌ی عشق با وی سخن گفت (28) و با فرزند یحیی جعفر برمکی آشنا شد و درباره‌ی کتاب ارسطو با وی به گفت و گو نشست. (29) به روایت سید محمدباقر خوانساری هارون الرشد نظّام را از بصره به بغداد دعوت کرد تا با جاریه‌ای به نام حُسنیه که در بیت مولانا صادق (علیه السلام) تربیت شده بود مناظره کند. حسنیه در محضر رشید و وزیرش یحیی با نظّام و نیز با محمدبن ادریس شافعی (و: 204 هـ). وابویوسف (یعقوب بن ابراهیم، شاگرد ابوحنیفه، و : 182 یا 192 هـ) قاضی بغداد به مناظره پرداخت و در مسایل پراکنده‌ای بر ایشان غالب آمد. (30) والله أعلم.

شاگردان و پیروان

نظّام، شاگردان و پیروان بسیاری یافت که برخی از آنان در عصر خود و همچنین در اعصار بعد، از دانشوران جهان اسلام و از مشایخ و بزرگان معتزله به شمار آمده و حتی مؤسس فرقه شده‌اند ولی هیچ یک به پایه و مایه‌ی استاد خود نرسیدند؛ در کتب تواریخ و فرق درباره‌ی آنها به تفصیل سخن گفته شده است. ما در این مقاله به اختصار به نام و نشان برخی از عقاید آنها اشاره می‌کنیم و این، دلیل استوارِ قدرت تفکّر و تأثیر عمیق نظّام در دیگر متفکّران است.
1. جاحظ، رئیس فرقه‌ی جاحظیّه، بزرگ‌ترین و سرشناس‌ترین شاگرد نظّام است که در عصر خود از بزرگان و استادان معتزله به شمار آمده است. او شاگردی بسیار حق شناس و وفادار بوده که در آثارش به هر مناسبتی از وی یاد می‌کند و به تجلیل و تعظیم و ذکر عقاید و آرای او می‌پردازد؛ البته گاهی هم عقایدش را نمی‌پذیرد. گفتنی است که جاحظ با اینکه در عالم فکر و ادب و تصنیف و تألیف در میان معتزله از مقام برجسته‌ای برخوردار بوده و حتی در علم (به معنی امروزی Science) زمانش اطلاعات گسترده‌ای داشته - که شاهدش کتاب الحیوان اوست - ولی در قدرت و عمق تفکّر فلسفی هرگز به پایه و مایه‌ی استاد نرسیده است. مقصود اینکه جاحظ ادیب‌تر و عالم‌تر از نظّام، ولی نظّام، فیلسوف‌تر از جاحظ بوده است.
2. سواد اَسواری (و: 240 هـ) رئیس فرقه‌ی اَسواریّه؛ ابن المرتضی او را در طبقه‌ی هفتم قرار داده. (31) او از اعلم اصحاب ابوالهذیل بوده؛ بعداً به مذهب نظّام گرویده است. (32) گویند او در اثر فقر در بغداد پیش نظّام رفت، نظّام از وی پرسید: چه چیز ترا به اینجا کشانید؟ جواب داد: «حاجت»؛ نظّام، هزار دینار به وی داد و گفت هم اکنون برگرد. برخی احتمال داده‌اند نظّام، ترسیده مردم او را ببینند و بر وی ترجیح دهند. (33) به روایت شهرستانی، اسواری با جمیع عقاید و آرای نظّام موافقت کرده و چیزهایی هم از خود بر آنها افزوده است. (34)
3. ابوجعفر محمدبن عبدالله اسکافی (و: 240 هـ) رئیس فرقه‌ی اسکافیّه؛ ابن المرتضی او را از طبقه‌ی هفتم به شمار آورده است. (35) به روایتی هفتاد جلد کتاب در علم کلام نوشته است. (36) او و اصحابش با نظّام موافقت داشتند؛ البته اموری نیز بر عقاید وی افزودند. (37)
4. جعفران؛ جعفربن مبشّر ثقفی و جعفربن حرب رئیسان فرقه‌ی جعفریّه. (38)
ابن المرتضی آنها را در طبقه هفتم قرار داده است. (39)
5. احمدبن خابط (یا حائط) (و: 232 هـ) رئیس فرقه‌ی خابطیّه. (40)
6. فضل حدثی (و: 257 هـ) رئیس فرقه‌ی حَدَثیّه. به روایت شهرستانی این دو: احمد و فضل که از اصحاب نظّام بودند کتب فلاسفه را هم مطالعه کردند و چیزهایی بر مذهب نظّام افزودند و سه بدعت نهادند: 1- مسیح (علیه السلام) را خدا دانستند؛ 2. قایل به تناسخِ شدند؛ 3. آنچه را که در خبر نبوی «إنّکم سَترون ربَّکم یوم القیامة، کما ترون القمر لیلة البدر...» آمده به رؤیت عقل اول حمل کردند. (41) ابن حزم نوشته است: به روایت ابن راوندی احمد و فضل می‌پنداشتند که عالم را دو خالق است؛ یکی قدیم و او خدای متعال است و دیگری حادث و او کلمه‌ی خدای - عزوجل - مسیح عیسی بن مریم است؛ (42) به قولی هم آنها مسیح (علیه السلام) را بر نبی ما محمد (صلّی الله علیه و آله و سلم) برتری می‌داده‌اند. (43) بغدادی نوشته است به زعم ابن خابط و فضل حَدَثی، خلق، دو پروردگار و آفریدگار دارد؛ یکی قدیم است و او خداوند سبحان است و دیگری مخلوق است و عیسی بن مریم است. عیسی پسر خدا است و ... و مقصود نبی (صلّی الله علیه و آله و سلم) در حدیث «ترون ربکم کما ترون القَمَر لیلَة البَدر» مسیح (علیه السلام) است. (44) به نظر بغدادی آنها از فرق اسلامی به شمار نمی‌آیند. (45)
شهرستانی نوشته است: در زمان احمدبن خابط و فضل حدثی، شیخ معتزله احمدبن ایوب بن مانوس بوده که از شاگردان نظّام به شمار آمده. (46)
7. محمدبن شَبیب؛ ابن المرتضی او را در طبقه‌ی هفتم قرار داده و او کتابی در توحید نوشته است. (47)
8. ابوشمر (ابوشمر حنفی)؛ ابن المرتضی او را در طبقه‌ی ششم قرار داده. (48)
9. مُوَیس بن عمران؛ ابن المرتضی او را در طبقه‌ی هفتم قرار داده است. (49)

کتب و رسالات

نظّام مانند استادش ابوالهذیل کتاب‌ها و رساله‌های بسیاری نگاشت. امّا همه از بین رفت. ابن حجر نوشته، او را کتب کثیری است در مذهب اعتزال و فلسفه. (50) محمدباقر خوانساری هم صد جلد کتاب به وی نسبت داده که در مصر، عراق، شام و بصره میان مردم مشهور بوده است. (51)
ابن ندیم در الفهرست خود سی و نه جلد کتاب از وی ثبت کرده است. از آنجا که عناوین آنها دلالت بر تبحّر و تأمّل وی در مسایل فلسفی و کلامی و سعه‌ی اطلاعات وی می‌کند، ما در اینجا نام کتاب‌ها و رسالات او را برابر ثبت ابن الندیم ذکر می‌کنیم: کتاب إثبات الرّسل، کتاب التوحید، کتاب علی اصحاب الهیولی، کتاب الرّدّ علی الدّهریّة، کتاب الرّد علی اصحاب الإثنین، کتاب الرّد علی اصناف الملحدین، کتاب التعدیل و التجویز، کتاب المعرفة، کتاب التقدیر، کتاب القدر، کتاب فی المحال، کتاب المخلوق فی المجبّرة، کتاب فی العدل، کتاب الشرّک، کتاب المستطیع، کتاب التّولد، کتاب الوعید، کتاب الجوابات، کتاب النُّکت، کتاب الجزء، کتاب المعانی علی معمِّر، کتاب الطّفرة، کتاب المکامنة، کتاب المداخلة، کتاب فی العالم الکبیر، کتاب فی العالم الصغیر، کتاب الحدث، کتاب الانسان، کتاب المنطق، کتاب الحرکات، کتاب الجواهر و الأعراض، کتاب العروس، کتاب الأرزاق، کتاب حرکات اهل الجنّة، کتاب خلق الشّیء، کتاب الصّفات، کتاب فی القرآن ما هو، کتاب الأفاعیل، کتاب الرّدّ علی المرجئة. (52)
امّا چنان که اشاره شد، متأسفانه همه از بین رفته است و لذا از کمیّت و کیفیت آنها خبری در دست نیست. ولی چنان که از عناوین آنها برمی‌آید موضوع آنها در مسایل بسیار مهم کلامی همچون اثبات رسل، توحید، عدل، وجود، قدر و امثال آنها و نیز در مسایل بسیار دقیق و غامض فلسفی مانند هیولی، حرکت، جواهر و اعراض و امثال آن بوده است.
برخی از کتب و رسالات مذکور را دیگران نیز به وی نسبت داده‌اند؛ مثلاً، کتاب الجزء را اشعری در کتاب مقالات خود ذکر کرده و آرای برخی از متکلّمین را در خصوص الجزء از آن اقتباس کرده است. (53) از این برمی‌آید که اشعری کتاب الجزء وی را در اختیار داشته است. به نظر می‌آید که کتاب الحرکات نظّام هم در دسترس اشعری بوده و از آن استفاده کرده است، زیرا آنجا که درباره‌ی مسئله‌ی حرکت سخن می‌گوید پس از نقل قول نظّام در مسئله می‌نویسد: «در کتابی که به وی نسبت داده می‌شود خواندم ...» (54) ولی نام آن را نمی‌گوید، (55) بغدادی هم از کتابی به نام فی الرّدّ علی الثنویه که ظاهراً همان کتاب الرّد علی اصحاب الإثنین است اسم برده و نوشته است که نظّام در این کتاب ثنویّه را بر استحاله‌ی مزاج نور و ظلمت ملزم کرده است. زیرا نور و ظلمت در جنس و عمل اختلاف دارند و جهات حرکاتشان نیز مختلف است. (56) خیاط هم در کتاب الانتصار خود از کتاب التوحید نام برده. (57) ابن ابی الحدید در شرح بلاغه، کتاب النکّت را ذکر کرده و نوشته است: نظّام در این کتاب به اثبات عدم حجیّت اجماع پرداخته و از صحابه عیب گرفته است. (58)
جز کتب مذکور در فرق، کتب دیگری نیز به وی نسبت داده شده است:
1. کتاب العالم؛ ابن راوندی در مقام سرزنش او از این کتاب نام برده و نوشته است: نظّام در این کتاب به یاری ملحدان برخاسته، و آرائشان را در خصوص عالم تأیید کرده است. (59)
2. فی تفضیل التثلیث علی التوحید: ابن حزم، در کتاب طوق الحمامه از ابن راوندی روایت می‌کند: نظّام عاشق جوانی نصرانی شد و برایش کتابی نوشت به نام فی تفضیل التثلیث علی التوحید. (60) نوشتن کتابی با این عنوان، از شخصی همچون نظّام که اصل مذهبش توحید است و در تمام عمرش از آن سخن گفته و به دفاع از آن پرداخته به نظر بعید می‌نماید، مخصوصاً که اصل روایت از ابن راوندی است که از مخالفان و منتقدان معتزله، از جمله نظّام است و جز او شخص دیگری این روایت را نقل نکرده است. البته ابوالفرج در الأغانی آورده است که نظّام، نوجوان امردی را دید و میانشان سخنان عاشقانه‌ای رد و بدل شد. (61)
ابن خلکان هم در وفیات الأعیان از وی اشعاری نقل می‌کند و می‌گوید این اشعار را در وصف غلام رقیق البشره‌ای سروده است (62) که بعید نیست، زیرا او شاعر بوده و سخن و اشعار عاشقانه از شاعران بعید نیست، ولی چنان که گفته شد نوشتن کتابی تحت عنوان مذکور از وی بسیار بعید است.

قدرت نظّام در جدل

ابوحیان توحیدی در المقابسات با عباراتی بسیار باشکوه که در مدح و ستایش جاحظ آورده، در ضمن قدرت و توانایی نظّام را در جدال و کلام حتی بیش از جاحظ ستوده و نوشته است: «ابوعثمان الجاحظ خطیب المسلمین و شیخ المتکلّمین و مِدرَه (رئیس و سخن گوی) المتقدّمین و المتأخّرین إن تکلّم حکی سَحبان (سحبان بن وائل خطیب معروف عرب در زمان معاویه زندگی می‌کرده و در بلاغت به وی مثال می‌زنند) البلاغه و إن ناظر صارع النظّام فی الجدال». (63)
جاحظ در مقام تحسین قدرت جدل وی در البیان و التبیین نوشته است: «ابوشمر یکی از قدریّه‌ی مُرجئه، چون به مجادله و منازعه می‌پرداخت بسیار آرام می‌بود، دست‌ها و شانه‌هایشان را تکان می‌داد، چشمانش را این سوی و آن سوی نمی‌چرخانید و سرش را نمی‌جنبانید و همواره می‌گفت: حق سخن گفتن آن نیست که برای آن از غیرش یاری جسته شود، تا ابراهیم بن سیار نظّام، در نزد ایّوب بن جعفر بن سلیمان عباسی که از سرشناسان عصر بود، با وی سخن گفت، و او را با حجت و دلیل و فزونی و زیادت سؤال و پرسش درمانده کرد، تا آنجا که ابوشمر از حالت طبیعی خارج شد، دست‌هایش را تکان داد، عمامه‌اش به زمین افتاد، دست به سوی نظّام دراز کرد و دست‌های نظّام را گرفت، و در آن روز ایّوب از قول ابوشمر که قایل به ارجاء بود به قول ابراهیم نظّام برگشت. (64)
به علاوه در قدرت وی درجدل همین بس که ابوالهذیل با وجود اقتدار و اشتهارش در مجادله و مناظره از وی پرهیز می‌کرده تا مبادا مغلوب شود. (65)
ابن ندیم در الفهرست، آنجا که از ابوعبدالله حسین بن محمدبن عبدالله نجار جبری سخن می‌گوید می‌نویسد: «او هنگام سخن گفتن صدایی مانند خفاش داشت و از آدم‌های بسیار زیرک و بافراست بود؛ با نظّام، مجلس‌های مناظره داشت و علت مرگش هم این بود که با ابراهیم نظّام در خانه‌ی یکی از دوستانش ملاقات کرد». (66)

اشتیاق نظّام به جدال

نظّام، ذهنی پرسش‌گر و نقّاد داشت و جهت کثرت حرصش بر علم و علاقه‌اش به پیروزی در جدل احیاناً خود را به زحمت و مشقّت می‌انداخت. ابن المرتضی روایت کرده او در مسئله‌ی «جزء لایتجزّی» با ابوالهذیل مجادله کرد و ابوالهذیل او را به جزء ملزم ساخت. نظّام متحیّر گشت و چون شب شد ابوالهذیل دید او پاهایش را در آب نهاده، ایستاده و در فکر فرو رفته است. ابوالهذیل خطاب به وی گفت: «ای ابراهیم هکذا حال مَن ناطَح الکِباش»: (این چنین است حال کسی که به قوچ‌ها شاخ بزند). (67) او به بحث و گفت و گو عشق می‌ورزید و آن را غذای روح و ورزش ذهن می‌شناخت و با روش سقراطی به مناظره و مجادله می‌پرداخت تا بدین وسیله از ضمیر و نهاد و نهان اشخاص آگاهی یابد. جاحظ در الحیوان نوشته است: «ابواسحاق نظّام گفت: هرگاه خواستی قدر و اندازه‌ی مرد عالم را بدانی و از طبقه و درجه‌ی علمی وی آگاه شوی و اراده کردی او را در داخل کوره (کوره‌ی آهنگری) بگذاری و در آن بدمی، تا صحّت از فساد و یا مقدار صحّت از فساد ظاهر آید، عالمی باش در صورت متعلّم، سپس از وی سؤال کن مانند کسی که طمع دارد به یاری وی حاجتش برآورده شود». (68)

مجادلات نظّام

نظّام در طول زندگی خود در مقام دفاع از اسلام و دین توحید با اشخاص و همچنین با فرقه‌های دینی و کلامی مختلف در مسایل متعدّد به مجادله و منازع پرداخت، که ذکر جمله‌ی آنها به درازا می‌کشد؛ برای نمونه، با صالح بن عبدالقّدوس سوفسطایی و یا ثَنوی. ابن شاکر و ابن نُباته روایت کرده‌اند: «صالح را فرزندی بود که در جوانی از دنیا رفت. ابوالهذیل همراه با نظّام به دیدنش رفتند و او را بسیار اندوهگین و بی‌تاب دیدند. ابوالهذیل به وی گفت: چون مردم به عقیده‌ی تو همانند زرع‌اند، من برای اندوه و جزع تو وجهی نمی‌بینم. صالح پاسخ داد:‌ ای ابوالهذیل، جزع من فقط برای این است که او کتاب شکوک را نخواند؛ ابوالهذیل پرسید: کتاب شکوک چیست؟ جواب داد: کتابی است که من آن را نوشتم، اگر کسی آن را بخواند در آنچه بوده شک می‌کند تا آنجا که توهّم می‌کند که نبوده است و در آنچه نبوده هم شک می‌کند تا آنجا که توهّم می‌کند بوده است، نظّام گفت: پس تو در مرگ فرزندت شک کن و چنین رفتار کن که او نمرده و اگرچه مرده است و باز شک کن در اینکه او این کتاب را خوانده و اگرچه نخوانده است. صالح محصور و مبهوت شد و از سخن گفتن بازماند». (69)
با منّانیّه (پیروان مانی) در مسئله‌ی ثنویت و دوگانگی صدق و کذب سخن گفت و آنها را ملزم ساخت. خیاط می‌نویسد: منّانیّه می‌گفتند: صدق و کذب دو چیز مختلف و متّضادند؛ صدق، خبر است و آن از نور است و امّا کذب، شرّ است و آن از ظلمت است. ابراهیم (نظّام) با آنها سخن گفت و بدین گونه ملزم ساخت که یک انسان گاهی دروغ می‌گوید و گاهی راست، بنابراین امکان می‌یابد از فاعل واحد، دو چیز مختلف یعنی خیر و شرّ و صدق و کذب پدید آید و این مستلزم هدم و بطلان قول منانیّه است که قایل به دو قدیم: خیر و شرّند. (70) او با منّانیّه در مسئله‌ی ثنویت نور و ظلمت نیز به بحث نشست و آنها را به اصل توحید وی یگانگی آفریدگار عالم ملزم ساخت. خیاط روایت می‌کند؛ منّانیّه (مانویّه) می‌گفتند: نور و ظلمت در ذات و اعمال و افعال خود مختلف و متّضادند و جهات حرکاتشان نیز مختلف است. ابراهیم به آنها گفت: اگر امر از این قرار باشد که شما گفتید، پس چگونه از جانب خود بدون اینکه فوق آنها قاهری باشد که مقهورشان سازد و جامعی که جمعشان کند و مانعی که از اعمالشان باز دارد، با هم امتزاج و تداخل می‌کنند؟ او بدین طریق آنها را ملزم به قبول خالق و آفریدگار واحدی می‌کرد که اشیای مختلف را آفریده و طبق مشیّت خود آنها را گرد آورده و به قهر و غلبه‌ی خود به جمع و تفریق و تدبیر آنها پرداخته است. (71)
نظّام با این گروه در مسئله‌ی تناهی نیز مناقشه کرد و محکوم و ملزمشان ساخت؛ خیاط نوشته است: منّانیّه گمان می‌کردند که بلاد هُمامه (روح ظلمت) در ذرع و مساحت نامتناهی است ولی با وجود این، همامه، بلاد ظلمت را قطع کرده و به بلاد نور رسیده است؛ نظّام به آنها می‌گفت: اگر بلاد ظلمت، نامتناهی باشد، قطع نامتناهی چگونه امکان می‌یابد؟ (72)
با دیصانیّه پیروان دیصان (73) هم مناظرات و منازعاتی داشت و بر آن تفوّق یافت. (74) امّا بیش از همه با دهریّه منازعه و مناظره می‌کرد. دهریّه در زمان نظّام در سرزمین‌های اسلامی پراکنده بودند؛ به خدایی و دینی باور نداشتند و جز عالم محسوس به چیزی معتقد نبودند. عالم را قدیم و ابدی می‌انگاشتند و تمام حوادث و پدیده‌های عالم را معلوم قوانین طبیعی می‌پنداشتند و به ظنّ خود می‌گفتند: «وَقَالُوا مَا هِیَ إِلَّا حَیَاتُنَا الدُّنْیَا نَمُوتُ وَنَحْیَا وَمَا یُهْلِكُنَا إِلَّا الدَّهْرُ». (75)

گستره‌ی فرهنگی و سعَه‌ی دانش نظّام

نظّام در اثر ذهن نیرومند، هوش سرشار، روح تحقیق و حس کنجکاوی فوق‌العاده و نیز استعداد ادبی قوی و اعجاب‌آوری که داشت با اکثر رشته‌ها و شاخه‌های علوم و معارف زمانش از کلام، فلسفه، فقه، اخبار، لغت و شعر آشنا شد و در برخی از آنها مهارت و حذاقت به دست آورد و اطلاعات وسیعی کسب کرد و به تألیف و تصنیف پرداخت و در معاصران و اخلافش از خود تأثیری وسیع و عمیق به جا گذاشت و شاگردان و پیروانی یافت و فرقه‌ای به نام نظّامیّه پدید آمد. به نظر من این متکلّم و متأدّب و متفلسف مسلمان به راستی از اعجوبه‌ها و نوادر ادوار علمی و فرهنگی جامعه‌ی اسلامی است که شخصیت علمی و فلسفی وی شایسته‌ی تحقیق و بررسی است. فهرست کتاب‌هایش که ذکر شد حکایت از سعّه‌ی اطلاعات و گستره‌ی دانش او می‌کند و همچنین عقاید و افکارش نشانه‌ی عمق فکری و فلسفی اوست و نیز شهادت استادان و معاصران و شاگردان و پیروان و حتی مخالفان و دشمنان بر علم و ادب وی که هم اکنون نقل می‌کنیم دلیل صدق و درستی نظر ماست.
جاحظ، شاگرد او که خود از دانایان و مطّلعان روزگارش بوده به فزونیِ دانش و اطلاع او شهادت داده و گفته است: من کسی را در فقه و کلام اعلم از نظّام ندیدم. (76)
همچنین به روایت ابن المرتضی و عبدالجبار، جاحظ گفته است: می‌گویند در هر هزار سالی مردی پیدا می‌شود که بی‌مانند است، اگر این سخن درست باشد او ابواسحاق نظّام است. (77) باز جاحظ در کتاب الحیوان در مقام مدح نظّام و اصحاب وی نوشته است: «اگر نگفتم که اگر اصحاب ابراهیم و خود ابراهیم نبودند عوام معتزله هلاک می‌شدند این را می‌گویم که او راه‌هایی برای معتزله روشن ساخت و اموری را گشود و ابوابی را مختصر کرد که سودمند افتاد و بدین ترتیب نعمت شامل حال معتزله شد». (78)
ابن‌المرتضی نوشت: او قرآن، تورات، انجیل، زبور و تفاسیر آنها را با اشعار و اخبار کثیر و فتاوای مختلف در حفظ داشت. (79)
قاضی القضات عبدالجبار نوشته است: نظّام شبی نزد جعفر بن یحیی برمکی خوابید و در خبر اوائل با هم سخن گفتند و ذکری از ارسطو به میان آمد؛ نظّام گفت: کتاب او را نقض کردم؛ جعفر گفت: چگونه می‌توانی کتاب ارسطو را نقض کنی در حالی که از خواندن آن کتاب به خوبی بر نمی‌آیی؟ نظّام گفت: از اول تا آخر بخوانم یا از آخر به اول، پس شروع به خواندن کرد و هر جمله‌ای که خواند نقض کرد و جعفر از آن تعجب کرد. (80)
ابن حزم نظّام را اکبر شیوخ معتزله و مقدّم علمای این فرقه خواند. (81) خطیب در تاریخ بغداد نوشت: او یکی از فُرسان اهل نظر و کلام در مذهب معتزله بوده و در آن تصانیف عدیده دارد. متأدّب نیز بوده و او راست اشعاری «دقیق المعانی» به طریقه‌ی متکلّمین. (82)
طاش کبری زاده درباره‌اش نوشت: او از بزرگان معتزله و ائمه‌ی این فرقه و مقدّم در علوم بوده است. (83) پژوهندگان جدید و خاورشناسان، امثال استین (Stein)، هورفیتز (Horvitz)، مکدونالد (D.B.Macdonald) و دی بور (Deboer) هم از وی ستایش کرده و او را بزرگ‌ترین متکلّم فیلسوف و از پیشوایان فلسفه‌ی اسلامی اصیل و نخستین واضع مذهب فلسفی شناسانده‌اند که بر پایه‌های منسجم استوار است. (84) شایسته‌ی ذکر است که با این همه برخی وی را امّی شناخته‌اند که نه خواندن می‌توانسته و نه نوشتن. (85) محمدعبدالهادی ابوریده پژوهنده‌ی مصری هم در جمله‌ی پایانی کتاب قایل تحسین خود به نام ابراهیم بن سیّار نظّام و آرائه الکلامیّه الفلسفیّه بدین نظر صائب رسیده است که: «نظّام به حق از اوائل متفّکرین متفلسفه در عالم اسلام به شمار می‌آید. (86)

ادب نظّام

سخن از بُعد ادبی نظّام از صلاحیّت نگارنده و حوصله‌ی این مقاله خارج است. خلیل گفت: «یا بُنَیّ نحن إلی التعلّم منک أحوج»: (ما به تعلیم از تو نیازمندتریم)، علوّ نبوغ و عظمت استعداد ادبی او آشکار شد. امّا از آنجا که شخصیت ادبی نظّام، همواره مورد توجه و موضوع گفت و گو اهل فضل بوده و این مقاله هم به نام وی نگارش یافته نمی‌توان به کلّی از آن صرف نظر کرد، لذا مناسب دیدم نخست، اظهارنظرهای برخی از اعلام اهل ادب را در این باره خاطرنشان کنم و پس از آن به اظهارنظر شخصی با استشهاد و استدلال بپردازم.
خطیب در تاریخ بغداد نوشته است: صیمری به من خبر داد و گفت: ابوعبیدالله مرزبانی گفت: ابراهیم را در مذهب ترقیق شعر و تدقیق معانی، مذهب و روش خاصی است که در آن کسی بر وی سبقت نگرفته است. او در این روش، راه متکلّمان مدقّق را پیموده است. (87) سید مرتضی جهت نشان دادن قدرت ادبی نظّام و حلاوت و انسجام سخنان وی به نقل پاره‌ای از سخنان او پرداخته؛ از جمله نوشته است: «قیل للنظّام ما الاختصار فقال: الذّی اختصاره فساد: (به نظّام گفته شد اختصار چیست؟ پاسخ داد آنچه اختصارش فساد آن است). باز از جاحظ نقل کرده که نظّام نام عبدالوهاب ثقفی را به زبان آورد و این عبارات ادیبانه را درباره‌ی وی انشاء کرد: «هو أحلی من أمن بعد خوفٍ و بُرء بعد سُقم و خِصبٍ بعد جَذبٍ و غنا بعد فقرٍ و طاعه المحبوب و فرج المکروب و من الوصل الدائم مع الشبابٌ النّاعم». (88)
مسعودی در مروج الذهب عبارات نظّام را که در مجلس یحیی برمکی در حضور عدّه‌ای از ادیبان و دانشوران عصر در توصیف عشق بالبداهه پدید آورده - که به راستی سند زنده و دلیل استوار دقت ذهن و قدرت تخیّل و خلاقیّت و مهارت ادبی اوست - به صورت ذیل نقل کرده است:
و قال النظّام: «أیّها الوزیر العشق إرقُ مِن السّراب، و أدبُّ مِن الشّرابِ، هو منه طینهٍ عَطرِه عجنت فی إناء الجلاله، حُلو المَجتنبی ما أقتصد فإذا أفرط عاد خَبَلا قاتلا، و فساداً مُعضلا، لا یُطمَع فی إصلاحه، له سُحابه غَزِیره تَهمِی علی القلوب، فَتُعشِب شَعَفاً، و تُثمر کلفاً و صربعُه دائم الَّلوعه، ضَیّق المتنفس، مُشارف الزمن، طویل الفکر، إذا أجَنَّه اللّیل أرِق، و إذا أوضحه النّهار قَلِق، صومه البَلوی و إفطاره الشّکوی. (89)
دکتر عبدالحکیم بلبع در کتاب ادب المعتزله خود مقام ادبی وی را چنین توصیف کرد: «فانظّام هنا أدیب رائق اللّفظ جیّد العباره، رشیق الأسلوب، بین معانیه و الفاظ ائتلافٌ و إنسجامٌ إنّه یستخدم جُملاً قصیرة ذات موسیقیّ و إن کان لا یؤثر فیه السّجع او الإزدواج وَ لکنّک تَحِنّ فیها بالهَدؤ و الرَّوعة و الجمال» (90)
احمد امین مصری در ضحی الاسلام او را آیتی در نبوغ شناخته و حدّت ذهن، صفای قریحه و غوص در معانی دقیق و تلاش وی را در ادای آن معانی با نیکوترین لفظ و زیباترین بیان ستوده و نوشته است: «کان النظّام آیة فی النّبوغ: حدّه ذهن، و صفاءِ قریحه، و استقلال فی التفکیر، و سعّة اطّلاع، و خوض علی المعانی الدقیقه و صیاغه لها فی أحسن لفظ و أجمل بیان». (91)
استاد محمدعبدالهادی ابوریده استاد ادبیات دانشگاه فؤاد اول مصر هم در کتاب سابق الذکر خود ادب و شعر او را ستوده و نوشته است: «و هو أدیبٌ حَسَنُ الخاطر، جیّد المعانی و شاعرٌ یُروی لَه شعرٌ تأخذ ملاحَتُه بالقلب و السّمع». (92)
به نظر می‌آید آنچه مذکور افتاد برای نشان دادن علوّ مقام ادبی نظّام و مقبولیّت آن در نزد پیشینیان و پسینیان کافی و بسنده باشد. امّا باید در نظر داشت که اشعار نظّام همچنان که از یک متکلّم و فیلسوف انتظار می‌رود به سبک و سیاق ادبی متعارف نیست، بلکه همان طور که خطیب اشاره کرد صبغه و رنگ فلسفی و کلامی دارد و با معانی و اصطلاحات فلسفی بسیار دقیق و عمیق درآمیخته و جوش خورده است؛ مثلاً:

یا تارکی جسداً بغیر فؤاد *** أسرفت فی الهجران و الأبعاد
إن کان یمنعک الزّیارة أعین *** فادخل معَلیّ بعلة العُوّاد
کیما أراک و تلک أعظم نعمةٍ *** ملَکت یداک بها منیع قیادٍ
إنّ العیون علی القلوب إذا جنت *** کانت بلیّتها علی الأجساد (93)

چنان که ملاحظه می‌شود او در این اشعار به عقیده‌ی فلسفی خود در خصوص انسان که او ترکیبی از جسد و روح است و جسد قالب روح است و روح علاقه به جسد دارد اشاره کرده و اصطلاح علت و جسد را که از اصطلاحات متداول متکلّمان است به کار گرفته است.
سَندوبی در کتاب ادب الجاحظ، ابیات ذیل را به نظّام نسبت داده است:

حُبّی لعمر و جوهر ثابت *** و حُبّه لی عرض زائل
به جهای السّتُ مشغولة *** و هو إلی غیری بها مائل (94)

اصطلاحات جوهر و عرض که از اصطلاحات شایع و رایج اهل کلام و فلسفه است در این ابیات مشاهده می‌شود.

پی‌نوشت‌ها:

1. ابن المرتضی، طبقات المعتزله، ص 47.
2. ابن شاکر، عیون التّواریخ، ص 171؛ بغدادی، الفرق بین الفرق، ص 131؛ اسفراینی، التبصیر فی الدّین، ص 71.
3. سید مرتضی، الذریعه الی اصول شیعه، قسم اول، ص 187.
4. ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، ج 1، ص 67؛ ابن حزم، الفصل فی الملل و الأهواء والنّحل، ج 4، ص 193.
5. ابن نباته، سرح العیون فی شرح رسالة ابن زیدون، ص 229.
6. نک: بدوی، مذاهب الاسلامیین، ج 1، ص 200.
7. همان جا.
8. ابن حجر عسقلانی، همان جا.
9. ذهبی، تاریخ الاسلام، ج 16، ص 470.
10. بروکلمن، تاریخ الأدب العربی، ج 4، ص 26.
11. macdonald, Development of Muslim Theology,. p. 140
12. ابن خلکان، وفیات الأعیان، ج 1، ص 203؛ همان، ج 4، ص 471؛ همان، ج 7، ص 275؛ همان، ص 98.
13. ابن نباته، همان جا؛ ابن حجر عسقلانی، همان جا؛ ابن المرتضی، همان، ص 49؛ خوانساری، روضات الجّنات، ج 1، ص 151؛ کعبی بلخی، «باب ذکر المعتزله من مقالات الاسلامیین»، ص 70.
14. ابوریده، ابراهیم بن سیّار نظّام، ص 50.
15. ابن نباته، همان، ص 227؛ ابن المرتضی، همان، ص 51.
16. سید مرتضی، الأمالی، ج 1، ص 134.
17. ابن شاکر، همان، ص 172.
18. جاحظ، الحیوان، 1958 م، ج 7، ص 165.
19. مطهری، خدمات متقابل ایران و اسلام، ص 521؛ صفایی، هشام بن الحکم، ص 34.
20. همان، ص 131.
21. ابن نباته، همان جا.
22. جاحظ، همان، 1969 م، ج 4، ص 15.
23. همان، 1969 م،ج 3، ص 451.
24. همان، ج 3، ص 453؛ ابن نباته، همان، ص 229.
25. جاحظ، همان، 1969 م، ج 5، ص 85.
26. ابن المرتضی، المنیه و الأمل فی شرح کتاب الملل و النحل، ص 26.
27. خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج 6، ص 98-97.
28. مسعودی، ج 3، ص 381.
29. ابن مرتضی، طبقات المعتزله، ص 50.
30. خوانساری، همان، ج 1، ص 153.
31. ابن المرتضی، همان، ص 72.
32. بغدادی، همان، ص 151.
33. ابن المرتضی، همان جا.
34. شهرستانی، ملل و نحل، ج 1، ص 58.
35. ابن المرتضی، همان، ص 78.
36. همان جا.
37. همان جا.
38. اسفراینی، همان، ص 78.
39. ابن المرتضی، همان، ص 73، 76.
40. شهرستانی، همان، ج 1، ص 60.
41. همان، ج 1، ص 67.
42. ابن حزم، همان، ج 4، ص 197؛ شهرستانی، همان، ج 1، ص 59.
43. خیاط، الانتصار، ص 219.
44. بغدادی، همان، ص 277.
45. همان، ص 278.
46. شهرستانی، همان، ج 1، ص 62.
47. ابن المرتضی، همان، ص 71.
48. همان، ص 47.
49. همان، ص 71.
50. ابن حجر عسقلانی، همان جا.
51. خوانساری، همان‌جا.
52. ابن ندیم، الفهرست، ص 300-299.
53. اشعری، مقالات الاسلامیین، ج 2، ص 15.
54. همان، ج 2، ص 22.
55. همان جا.
56. بغدادی، همان، ص 137.
57. خیاط، همان، ص 49.
58. ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 2، ص 74.
59. خیاط، همان، ص 244.
60. ابن حزم، طوق الحمامه، ص 130، 283-282.
61. ابوریده، همان، ص 71، به نقل از: ابولفرج اصفهانی، الأغانی، ج 7، ص 151؛ همان، ج 20، ص 147؛ همان، ج 21، ص 152-151.
62. ابن خلکان، وفیات الاعیان، ج 7، ص 98.
63. ابوحیّان توحیدی، المقابسات، ص 54.
64. جاحظ، البیان و التبیین، ج 1، ص 91.
65. ابوریده، همان، ص 54.
66. ابن ندیم، همان، ص 336.
67. ابن المرتضی، همان، ص 50.
68. جاحظ، الحیوان، 1967 م،ج 6، ص 36.
69. ابن شاکر، همان، ص 172؛ ابن نباته، همان، ص 228.
70. خیاط، همان، ص 72.
71. همان، ص 74.
72. همان، ص 57.
73. شهرستانی، همان، ج 2، ص 55.
74. جاحظ، همان، 1969 م، ج 5، ص 46.
75. سوره‌ی جاثیه (45)، آیه‌ی 24؛ برای نمونه مراجعه شود به خیاط، همان، ص 53، 78-77.
76. ابن المرتضی، همان، ص 52.
77. همان جا؛ قاضی عبدالجبار، فضل الاعتزال و طبقات المعتزله، ص 265.
78. جاحظ، همان، 1940 م، ج 4، ص 206.
79. ابن‌المرتضی، همان جا؛ قاضی عبدالجبار، همان، ص 264.
80. همان جا.
81. ابن حزم، الفصل فی الملل و الأهواء والنحل، ج 4، ص 19.
82. خطیب بغدادی، همان، ج 4، ص 97.
83. نشار، نشأة الفکر الفلسفی فی الاسلام، ج 1، ص 484، به نقل از: طاش کبری زاده، مفتاح السعادة، ج2، ص 49 (من در مفتاح السعادة نیافتم. مؤلّف).
84. نشار، همان جا.
85. ابن‌المرتضی، همان، ص 50.
86. همان، ص 179.
87. خطیب بغدادی، همان، ج 6، ص 97.
88. سید مرتضی، همان، ج 1، ص 133-132.
89. مسعودی، همان، ج 3، ص 381.
90. بلبع، ادب المعتزله إلی نهایة القرن الرّابع الهجری، ص 218.
91. امین، ضحی‌الاسلام، ج 3، ص 106.
92. همان، ص 14.
93. ابن شاکر، همان، ص 174.
94. سندوبی، ادب الجاحظ و فلسفه، ص 72.

منبع مقاله :
مجله‌ی علمی پژوهشی دانشکده‌ی ادبیات دانشگاه تهران، پاییز 1387 ش، شماره‌ی 187، دوره‌ی 59، ص 35-11