سیدحسن تقی‌زاده از جمله رجال سیاسی تاریخ ایران است که فراز و فرودهای زیادی در زندگی شخصی و سیاسی او وجود دارد. تقی‌زاده بر جدایی دین از سیاست تأکید میکرد تا حدی که گروهی از علمای نجف از جمله آیت‌الله عبدالله مازندرانی و آخوند خراسانی فتوا به «فساد مسلک سیاسی» وی دادند. تقی‌زاده در سال 1325ه. ق عضو «لژ بیداری ایران» شد. وی پس از مدتی به بالاترین مقام فراماسونری؛ یعنی استاد اعظم میرسد. شاید برای شناخت تقی‌زاده هیچ‌چیز بهتر از سرمقاله‌ی خود او در شروع دوره‌ی جدید مجله‌ی کاوه در تاریخ 22ژانویه1920 نباشد. او می‌نویسد: «امروز چیزی که به حدّ اعلا برای ایران لازم است و همه‌ی وطن‌دوستان ایران با تمام قوی باید در آن راه بکوشند و آن را بر هر چیز مقدم دارند سه چیز است که هرچه درباره شدت لزوم آنها مبالغه شود کمتر از حقیقت گفته شده: نخست قبول و ترویج تمدن اروپا بلاشرط و قید و تسلیم مطلق شدن به اروپا و اخذ آداب و عادات و رسوم و ترتیب و علوم و صنایع و زندگی و کلّ اوضاع فرنگستان بدون هیچ استثنا... این است عقیده‌ی نگارنده‌ی این سطور در خط خدمت به ایران: ایران باید ظاهراً و باطناً، جسماً و روحاً فرنگی مآب شود و بس». سایت راسخون تصمیم دارد در راستای وظیفه‌ی اطلاع‌رسانی خود، تعداد محدودی از نوشته‌های وی را در موضوعات مختلف که دارای نکات قابل توجهی است و می‌تواند مورد استفاده‌ی محققان قرار بگیرد، منتشر کند. مقاله‌ی ذیل یکی از مقالات این مجموعه است.
خطابه‌ی سوم سید حسن تقی‌زاده
صحبّت امروز بنده در واقع دیگر حکم خطابه مرتبی نخواهد داشت بلکه صحبتی است که در ضمن آن خواستم یادداشتهای متفرقه و متشتت خود را بی‌ترتیب مخصوص بیان کنم. در یکی از جراید دیدم که نوشته نمیدانم فلانی چرا و بسابقه چه بدی که از ارباب مطبوعات دیده‌اند تمنا کرده‌اند که مطالب ایشان در جراید نوشته نشود میخواهم عرض کنم که من جز لطف و نیکی از جراید ندیده‌ام ولی مایل نبوده‌ام از قول من جز آنکه نوشته باشم و عیناً نشر تواند شد چیزی نقل شود یا فقط به شنیدن و بصورت غیر مطابق با حقیقت درج شود.قبلاً بعضی نواقصی را که در خطابه قبل بود میخواهم جبران کنم مثلاً در شمردن اسامی اعضای مؤثر مجلس اول که در جواب سؤال یکی از آقایان گفتم (1) از بعضی گویا اسم برده نشده بود مانند میرزا محمود کتابفروش خوانساری و حاج میرزا ابراهیم آقا تبریزی و حسینقلی خان نواب و شیخ ابراهیم زنجانی و سعدالدوله (که در اوایل امر از برجسته‌ترین وکلا بود) و صنیع الدوله و احتشام السلطنه البته بایستی از آقایان سید عبد الله بهبهانی و آقا میر سید محمد طباطبائی نیز بعنوان عضویت مجلس هم اسم برده شود زیرا که آنها علاوه بر مقام عالی خود که از مؤسسین مجلس بودند وکیل ارامنه هم بودند که آن جماعت وکیل از خودشان تعیین نکرده آن دو سید بزرگوار را بوکالت خود گزیدند زردشتی‌ها یک وکیل حاضر در مجلس داشتند (ارباب جمشید). یکی از مستمعین خطابه قبل هم از اینجانب توضیح خواست که چرا جزو مؤسسین اولی مشروطیت اسم مرحوم حاج شیخ فضل الله نوری را نیز بردم در صورتی که او بعدها عدول کرد. میخواهم عرض کنم که هر موقع از مراحل تاریخ حکمی جداگانه دارد و آن مرحوم در ابتدا با دو عالم بزرگ دیگر متحد بوده و از مشروطیت تقویت مینمود و مقامات علمی عالی او ویرا مؤثر میکرد بعدها بدبختانه اختلاف عقیده پیدا کرد و راه دیگر گرفت و بطور کلی اسامی که من شمردم آنچه بود که در حافظه داشتم و نه جامع افراد بود و نه مانع اغیار و نیز از آنهائیکه برحمت الهی رفته‌اند اسم بردم و من از زنده‌ها که خدا سلامتشان بدارد ذکری نمی‌کنم.
حالا دو نکته مهم را ابتدا میخواهم عرض کنم یکی آنکه چون در این خطابه‌ها از عوامل آزادی ایران سخن گفته شد روا نیست که یا عاملی خیلی بزرگ و بسیار مهم که نه تنها در آزادی سیاسی داخلی مؤثر بود بلکه در آزادی خارجی و بقای استقلال ایران مؤثرترین عامل و بزرگترین سبب بود مذکور نگردد و انصاف مقتضی آنست که حق شناسی لازم را نسبت به آن بکنیم و آن انقلاب بزرگ روسیه بود در سنه 1335 (1917 مسیحی) که در موقع خود نسبت بایران نعمت عظمی در واقع یک موهبت الهی باین مملکت که از آن راه کرامت شده و اگر از آغاز جنگ اخیر باین طرف یعنی از سال 1320 هجری شمسی به بعد گله مندی‌هائی بحق از سیاست دولت اتحاد جماهیر شوروی نسبت بایران داشته باشیم نمی‌توانیم از آن انقلاب و روش دوره 24 سال اول آن مملکت قدرشناسی نکنیم و با همه وقایع نامطلوب و شایان شکایت که در دوره جنگ و بعد از جنگ تا این اواخر پیش آمد و تیرگی روابط را موجب گردید. گمان ندارم کسی وطن دوست در تمام مملکت ایران پیدا شود که اگر امروز او را مخیر بین انتخاب وجود رژیم قدیم و جدید در روسیه بکنند اولی را ترجیح بدهد و آرزوی عودت آنرا بنماید. آن انقلاب و سرنگون شدن رژیم امپراطوری برای ایران بزرگترین واقعه تاریخی 150 سال اخیر بود هیچ شکی نیست که اگر در پایان جنگ اول جهانی آن انقلاب پیش نیامده بود امروز نه از ایران و نه از ترکیه اثری وجود نداشت و یکباره بکام اژدها رفته بودند. ترکیه کنونی حالا در آن قسمت کوچکی از ممالک امپراطوری عثمانی مستقر است که در تقسیم آن ممالك در جنگ اول بین دول متفق بر ضد آلمان سهم روسیه منظور شده بود و پس از جنگ آن دول سهم‌های خویش را بردند و سهم روس برای ترکها باقی ماند. در ایران هم که تقسیم به مناطق نفوذ شده بود در زمان جنگ بوسیله یک عهدنامه مخفی در 1916 مسیحی منطقه بیطرف باقی را نیز تقسیم کرده بودند و پس از جنگ تصرف تدریجی میکردند آن انقلاب در حکم باز کردن طناب از گلوی یک مصلوب در آخرین نفس او بود. علاوه بر الغاء و فسخ تمام حقوق امتیازی و ناحق صد ساله مخصوصاً الغای حق کاپیتولاسیون یعنی عدم تبعیت اتباع آندولت در ایران به قوانین و محاکم و حکومت ایران که اساس استنادی غالب دول دیگر هم در تحصیل نظیر آن حق بود فرج بعد الشده‌ی عظیمی برای ایران بود و اگر چه سایر دول به آسانی نمیخواستند با وجود منفی شدن نقطه استنادشان دست از این حق باطل محض بردارند ولی پس از صرف نظر روسیه از این ادعا نتوانستند در اصرار خود ثابت بمانند. الغای عهدنامه 1325 قمری روس و انگلیس دائر بر تقسیم ایران به مناطق نفوذ هم که از طرف روسیه اعلان شد در واقع استقلال ایران را احیاء نمود اگرچه طرف متعاهد دیگر حتی بعد از این الغای روس یعنی شریک خودش باز حاضر به فسخ آن نمی‌شد و اعلام کردند که در حال تعلیق In suspense است.
فصل ششم عهدنامه ایران و روس هم که حالا از چندی باینطرف سوء تفسیر آن و استناد ناحق به آن گاهی آلت مزاحمت و حتی تهدید ایران شده و میشود قریب بیست سال بیشتر مانع عمده و سد یگانه‌ی تجاوز و زورگوئی دیگران شد تصدیق این جنبه‌های خوب و سود بخش انقلاب روسیه و عهدنامه مودت با آن دولت جدید مقتضای انصاف و لازمه مورخی است همانطور هم اظهار این نکته که دوام استقلال ایران در یک قرن و نیم گذشته تا حدی مرهون علاقه‌مندی بسیار شدید انگلیسها به محافظت هند و ماوراء سرحدات آن از دستبرد دول بزرگ دیگر و در نیم قرن اخیر در نتیجه علاقه آنها به صیانت منافع خودشان در ایران و خاصه در جنوب این مملکت بوده است و همچنین کمک منفی آنها بمشروطیت در جلوگیری از مداخله خارجی بر ضد مجاهدین در تبریز و گیلان و سد راه رسیدن پول به محمدعلی شاه در عهد استبداد صغیر که ذکرش گذشت باز مقتضیات حقیقتگوئی است و البته تصدیق هیچ کدام از این حقها منافاتی با بعضی شکایات گذشته و حال ندارد.
دیگر آنکه این مسأله که آیا حکومت ملی مطقاً وفی حدذاته بر حکومت انفرادی یا استبدادی ترجیح دارد یا نه خود نظری است و البته نمی‌توان گفت که هر نوع حکومت ملی (که حالا دمکراسی می‌نامند) از هر قسم حکومت انفرادی بهتر است و حقیقت آنست که شکل حکومت بهمه حال با رشد ملت و عقل و پختگی و خامی او و افراط یا اعتدال حساسیت و جوش و هیجان نفسانی یا سکون و طمأنینه و أمل و روش عاقلانه متناسب است. ولی بطور کلی تجربه عملی بشر خصوصاً در قریب دو قرن گذشته کم و بیش ثابت کرده است که همکاری افراد اهل مملکت و بحث و مشاوره و تصادم افکار و وصول به تصمیمات قابل اجرا براثر مباحثات بر موکول بودن کل امور عامه و سرنوشت جماعات به عقل انفرادی و تصمیم یک شخص واحد هر قدر هم با فهم و حتی خوش نیت باشد مرجح است چه عملاً غیر ممکن است و دیده نشده که قدرت مطلقه منتهی به سوء استعمالات و طمع مالی و دخالت شهوات نفسانی و هوی و هوس و تسلط بستگان و مقربین و خویشان و اشخاص مورد لطف جبار قهار بر نفوس و اموال و حتی ناموس مردم نشود ولو آنکه فرقی در درجات مفاسد آن نوع حکومت وجود داشته باشد. البته دمکراسی خام هم با مدیران فاسد یا عوام فریب و سوق شدن نهضت بظاهر ملی با دست غوغا و رجاله و جوش و خروش افراطی یا منتهی شدن به خروج زمام امور از دست عقلاً نیز متضمن مفاسدی تواند شد که بملت و مملکت صدمه می‌زند لکن حکومت ملی با تکامل و پیمودن طبیعی راه بحث و استدلال اصلاح‌پذیر است ولی روش استبدادی و تسلط مطلق فردی جز با انقلاب خونین مضر یا جنگ با ممالک خارجی از راه خطاکاری خود منحرف نمی‌شود.
مقصود از حکومت ملی و دمکراسی در بحث ما دمکراسی حقیقی است نه اسمی که شبیه آن در بعضی ممالک و از آنجمله در دو مملکت اروپائی جدید بعد از جنگ بزرگ جهانی اول یعنی از 40 سال قبل معمول و مرسوم شد و ظاهراً مرتبه اول در ایطالیا اختراع شد باین نحو که با اینکه شخص واحدی حکم مطلق عام و غیر قابل مداخله دیگران در همه امور دارد صورت پارلمانی یعنی شکل و صورت مجالس مقننه و هر چندی یکبار سر و صدای صوری باصلاح «انتخابات» بنام ملت محفوظ داشته میشود. بعد ما در چندین مملکت دیگر نیز همین شیوه مرسوم شد و سبب حفظ اینصورت برای من درست مفهوم نیست چه با آنکه حقیقت امر بر همه از خواص و عوام روشن و بدیهی است و کسی گول نمی‌خورد این مجالس که بی‌جهت موجب مخارجی کلی هم از خزانه مملکت بوده و تحمیلی بر مالیات دهنده بود که خود ادنی دخالتی در امر نداشت معلوم نیست بچه جهت تشکیل میشد جز آنکه شاید منظور آن بوده که اگر کالبد بیجان باقی بماند وقتی در آینده بر اثر تحول اوضاع میتوان روحی در آن قالب دمید در صورتیکه پس از نسخ کامل صورت و معنی ایجاد و ابداع جدید مشکل میشود.
فعلاً حکومت استبدادی اسمی تقریباً در هیچ نقطه عالم دیگر وجود ندارد و اسماً همه ممالک دنیا دمکراتیک است. اگرچه حقیقت این معنی در بعضی موجود است و در بعضی دیگر نهایت نقص و ضعف دارد و در بعضی هم اصلاً اثری از آن نیست مثلاً فعلاً حکومت در 13 مملکت اروپا براساس دمکراسی بمعنی صحیح و کامل آنست و در ده مملکت بزرگ و کوچک دنیا که اسماً حکومت برزگران و کارگران برپا است و طبقات دیگر مردم یا وجود ندارد و یا رو بفنا است عملاً حکومت مطلقه بلا منازع و معارض در دست یک حزب سیاسی و در واقع و حقیقت در دست افراد رئیسه آن حزب است و گاهی هم با یک نفر از آنهاست و آزادی سیاسی بمعنی مفهوم و مقصود در بین ملل غربی اصلاً وجود ندارد و بحث یا اعتراض به عمال حکومت مجاز نیست معذلک در خود آن ممالک به شکل حکومت خودشان همان اصطلاح دمکراتیک را اطلاق میکنند. در ممالک دیگر دنیا غیر از دونوع مذکور حکومتهای مختلفی باز دارای اسم دمکراتیک وجود دارد که حقیقت دمکراسی و روح آن در بعضی از آنها ضعیف یا بسیار ضعیف و گاهی مفقود است و حکومت مطلقه فردی با شدت و ضعف معمول است و در واقع دمکرات‌هائی بدرجات مختلف کم رنگ و گاهی سایه مانند هستند. مقصد نهائی از حکومت ملی بحقیقت عدالت قضائی و اجتماعی و رفع تبعیضات از بین طبقات اهل مملکت است و بالاخص بذل قسمت اعظم (شاید نود درصد) مساعی ارباب سیاست و متصدیان امور عامه برای رفاه و سعادت و آسایش طبقه پائین و متوسط و عامه از زارع و روستائی و کارگر و کسبه خورده پاست که در واقع ذی‌المقدمه و غایت است و اگر راهی برای حصول این منظور غائی و عالی تا حدی سلوک شود نوع مقدمه آنچه باشد و هر شکل حکومت که ضامن این حصول باشد فی حد ذاته اهمیت اساسی ندارد.
حکومت فردی که آنرا حکومت استبدادی و مطلقه و باصطلاح فرنگیها دیکتاتوری یا اتوریتر گویند بعضی خصایص و علائمی هم دارد که تقریباً در همه آنها مشترک و در واقع در اقتضای طبیعت آن است و دانستن آنها بیفایده نیست مثلاً یکی ولع مخصوص افراطی به ساختمانهای پرخرج و تجملی و صرف قسمت عظیمی از عایدات مملکت و گاهی ده برابر مخارج لازم برای آنها که اگر چه اسماً تأسیسات مفید بنظر مردم بیاید در مقام مقایسه عقلائی و توجه بالاهم فالاهم و تقید بمنافع و رفاه طبقات عامه در درجه دهم اهمیت و لزوم هم واقع نمیشوند مانند پر کردن بعضی باطلاقها و بنای آبادیهای خیلی باشکوه در آن محلها و ساختن راهی با تجمل فوق العاده از شهر رم تا ساحل دریا باگل کاری و غیره در ایطالی و بردن مسافرین و سیاحان خارجی برای دیدن آنها و راههای اتوبان و استادیوم عظیم برلن و نظایر آن در آلمان و بنای عمارات بسیار با جلال و شکوه افراطی و جالب نظر با صرف پولهای خیلی خارج از تناسب دارائی مملکت و اهمال مساکن و وسایل زندگانی طبقه فقیر ملت. دیگر جشن‌های بزرگ پی‌درپی و ضیافتهای بسیار پرخرج و بیشمار و بی‌حساب و صد مقابل ضرورت و اسراف زیاد در آن بطوریکه پنج درصد آن هم لازم و مفید نبوده و اتلاف گزاف و بی‌حساب پول برای این نوع چیزها و گاهی اغلب برای پذیرائیهای مسرفانه خارجیها یا مسافرتهای افراد و هیأتها از اهل مملکت بدون ادنی فایده به مملکت خارجه که این اسرافات افراطی خارج از اندازه و واقعاً تصور ناپذیر مانند بازی طفلانه شاید برای سرگرمی مردم و غافل نگاهداشتن آنها از التفات بحقایق اوضاع است. دیگر طرفیت با ملل خارجه و سربسر گذاشتن با آنها و تهییج تعصبات ملی برضد اغیار و دامن زدن باختلافات جزئی و حملات مستمر و متوالی نسبت به ممالک دیگر باز برای مشغول داشتن اذهان ملت خود و عطف توجه و تعلق شدید آنها به حکمران مستبد بطوریکه با تحریک غیرت ملی هر حرکت حق یا ناحقی را از طرف خارجی حمل بر دشمنی آنها کنند و پیدا کردن هر روز نغمه تازه برای طرفیت با ملتهای دیگر و این جنبه در حکومتهائی استبدادی مطرود است و دنیا عاقبت منتهی به جنگ خارجی میشود و نیز استبداد طبعاً بتدریج شدت می‌یابد روز افزون میشود و عاقبت بجایی میرسد که مستبد هیچ عقیده غیری را تحمل نمی‌کند و اجازه نمیدهد و خود را دانای مطلق میشمارد و بحرف احدی گوش نمیدهد و این حالت باعث ترویج تملق و افراط در تملق و مدیحه‌گوئی و تسلیم مطلق اشخاص است بدرجاتی که در ملتهای ضعیف الاراده منتهی بزوال مطلق حیثیت انسانی میگردد.
چنانکه گفته شد اینها که ذکر شد صفات و عوارض مشترک استبداد است و دانستنی است که یکی از دانایان مشرق زمین که از نوابغ بود باسم حمید عبد الرحمن کواکبی در حدود شصت سال پیش کتابی بسیار محققانه در باب خواص استبداد باسم «طبایع الاستبداد» نوشته که بسیار خواندنی اگر چه بعضی از صفاتی که ذکر شد در آن کتاب کاملاً شرح داده نشده است.
این را هم باید در ختم این مبحث بگویم که این قسمت‌های اخیر تا حدی فلسفی راجع باصول حکومت در بین اجتماعات بشر جنبه عمومی دارد و من در بیان این نکات عمومی نظری به مملکت خودمان ندارم.
بعضی از آقایان از من خواستند که داستان آخرین روز خودم را در مجلس اول بیان کنم. چون بنده برای خودم سهم قابلی در جریان مشروطیت قائل نیستم میل ندارم یک حرف هم راجع بخودم در ضمن این شرح تاریخ اوایل مشروطیت داخل کنم لکن محض بیان حقیقت در مقابل اشتباهات این تقاضا را اجابت نمودم.
ذکر سرگذشت شخصی من در آنروز اگر چه قابل توجه خاصی نیست شاید از آن جهت بیفایده نباشد که بعضی اشخاص مانند مرحوم کسروی و دولت آبادی آنرا مخالف حقیقت حکایت و روایت کرده‌اند و چون جائی ثبت نشده است اگر آقایان اجازه بدهند یکبار قبل از آخر عمر اینجا ذکر شود.
من در آن روزهای انقلابی هرروز با بسیاری دیگر از وکلا از صبح زود تا پاسی از شب گذشته در فعالیت بودم و در روزهای آخر بدبختانه مبتلای تب و نوبه‌ی شدید شدم بحدی که گاهی در یک اطاق مجلس میخوابیدم و در یکی از این روزها مرحوم آقاسید عبدالله بهبهانی که غالباً در مجلس و مراقب کار بود نیز اندک کسالتی داشت و در یکی از خیابانهای باغ بیرونی مجلس فرشی گسترده بود و روی دوشکی در آنجا تکیه به متکائی داده بود و جمعی اطرافش بودند کسی نزد من که در حال تب در اطاقی بودم فرستاد و پیغام داد که فلانی بیاید و همین جا بخوابد که با هم باشیم من نیز رفتم. تب گاهی حمله می‌آورد. روز قبل از توپ‌بندی تمام روز را تا قریب سه ساعت از شب گذشته در مجلس تقلا داشتم و وقتی که همه رفتند و من نیز خواستم بمنزل خود برگردم یاد از دوستان متحصن کردم و خواستم سری به آنها بزنم ببالا خانه مسکن متحصنین رفتم و حالت افسرده آنها را که روی گلیمی نشسته بودند دیدم و بسیار متأثر شدم بطوری که عزم کردم، که من هم شب را آنجا بمانم و به آدم خودم گفتم برو منزل و هر چه برای شام داریم اینجا بیاور و بگو که من امشب نمی‌آیم مرحوم آقا سید جمال الدین از این حرف متغیر شد و با تشدد بمن گفت شما ابداً اینکار را نکنید شما وکیل مجلس هستید و به شما اینکار برمیخورد که با ما که دولت مقصر شمرده و اینجا بست نشسته‌ایم بمانید و اصرار شدید کرد که من منزل بروم و دیگران هم همین عقیده را اظهار کردند ناچار با دو سه نفر از همراهان به منزل که نزدیک و پشت مسجد سپهسالار بود رفتم و از کسانی که با من آمدند مرحوم دهخدا بود که با برادرش یحیی خان (که هنوز زنده است) آنجا منزل ما ماندند. در بین راه از مجلس تا منزل حمله شدیدی از تب و لرز برای من آمد و وقتی که بمنزل رسیدم افتادم و بیخود شدم و شامی هم نخوردم و تا فردا حدود ساعت 8 یا 9 صبح در حال کسالت و خواب سخت بودم تا صدای تقنگ مرا بیدار کرد و پرسیدم چیست گفتند از آنها که بر بام مسجد سپهسالار سنگر داشتند پرسیدیم و از آن میان میرزا جهانگیر خان گفت چیزی نیست قزاقها مجلس را محاصره کرده‌اند و تصادمی‌شده (از منزل ما با بام مسجد میتوانستند صحبت کنند) آنوقت خواستیم خبر بگیریم که آیا در مجلس اشخاصی هستند یا نه جواب آوردند که بعضی وکلاء و آقایان بهبهانی و طباطبائی آمده‌اند پس من قصد کردم که به آنها ملحق شوم وقتی که میخواستیم حرکت کنیم خبر آوردند که حلقه محاصره بسته شده و دیگر کسی را راه نمی‌دهند پس بمنزل برگشته و منتظر شدیم قدری بعد خبر آوردند که امام جمعه‌ی خوئی با درشکه آمد و رفت توی مجلس پس من دوباره مصمم رفتن شدم ولی همراهان ما باز خبر دادند که دیگر اصلاً کسی را راه نمی‌دهند پس با کمال اضطراب و مأیوسی از ورود به مجلس در خانه ماندیم و قریب ده نفر بودیم که از آنجمله بودند مرحوم خلخالی و دهخدا و برادرش و مرحوم امیر حشمت (پدر آقای نیساری وزیر فعلی) و برادر او مشکات و میرزا محمود صراف و مرحوم میرزا علی محمد خان برادر مرحوم تربیت (که در غالب کتب و مقالات او را بخطا همشیره‌زاده من خوانده‌اند) و برادر خودم یکی دو نفر دیگر که فعلاً خوب در خاطر ندارم. تا ظهر صدای توپ و جنگ بود شراپنل به حیاط خانه ما می‌ریخت و بعد از ظهر هم تا غروب در اندیشه پیدا کردن پناهگاهی گذراندیم و در این اثنا از در عقبی خانه که بکوچه باریکی باز میشد به خانه مقابل در همان کوچه که مال مرحوم میرزا علیخان روحانی بود (که گویا دوسه سال قبل وفات یافت) رفته آنجا در اطاق کوچک تاریکی ماندیم و درصدد یافتن محلی که آنجا برویم بودیم بعضی از همراهان صلاح می‌دیدند که بنحوی خود را به حضرت عبدالعظیم برسانیم در این بین بخاطر رسید که اگر بتوانیم راهی برای رفتن یکی از سفارت‌خانه‌های خارجی پیدا کنیم ولی چون شخصاً احدی از خارجیها را نمی‌شناختم بنابر آن گذاشتیم که کاغذی بیک سفارت‌خانه لاعلی‌التعیین بطور مبهم بنویسیم و آن کاغذ را باردشیر جی زردشتی یا میرزا یانس ارمنی برسانیم که او بسفارتی برساند. رساندن این نامه را میرزاعلی محمد خان بعهده گرفت و رفت ولی آنچه منتظر شدیم او برنگشت تا پاسی از غروب گذشت و ما تقریباً مأیوس شدیم و دست و پای خود را جمع کرده عازم رفتن به حضرت عبدالعظیم شدیم که بناگهان در خانه بشدت تمام زده شد و وقتی که در باز شد میرزا علی محمد خان بود که با یک درشکه کرایه‌ای و با نهایت عجله و هول بی‌اندازه مرا صدا کرده گفت هرچه زودتر بیائید که قزاق از طرف دیگر می‌آید و من و خلخالی دهخدا و باصرار او برادرش نیز سوار شدیم و میرزا علی محمد خان پهلوی درشکه‌چی نشست و از طرف پشت به خیابان عین‌الدوله (خیابان ایران فعلی) و خیابان دوشان تپه (خیابان ژاله فعلی) و کوچه مریضخانه امریکائی و از بالای آنجا بطرف سفارت انگلیس رفتیم و با درشکه وارد آنجا شدیم و سربازان قراول دم در سفارت چون بغارت مجلس و خانه ظل‌السلطان (عمارت فعلی وزارت فرهنگ) رفته و به سربازان غارتگر دیگر دولتی ملحق شده و مقداری اسباب و دوسیه‌های مجلس را آورده بودند آتاشه نظامی انگلیس متغیر شده آنها را جواب گفته و بیرون کرده بود و مراسله‌ای بوزارت جنگ نوشته بود که یکدسته سرباز دیگر که بغارت نیالوده‌اند بفرستند لذا در سفات هم مخلاوبی مستحفظ بود خود اعضای سفارت کلاً در قهلک بودند و سفارت‌خانه شهر بکلی خالی بود و فقط آتاشه نظامی همان روز بشهر آمده بود. معلوم شد میرزا علی محمدخان هرچه سعی کرده هیچیک از آقایان میرزا یانس و اردشیرجی را نیافته و عاقبت خود جرأت کرده و به دلالت آبجو فروش زردشتی مقابل سفارت مستقیماً به سفارت انگلیس رفته و تقاضای دیدن یکی از اعضاء را کرده و چون آتاشه نظامی در حمام بود باو گفته‌اند که کاغذ را بده تا برسانیم ولی او گفته باید خودم مستقیماً بدهم ناچار او را توی حمام برده‌اند و آتاشه مزبور که مشغول استحمام بوده کاغذ را گرفته و خوانده و گفته حضرات بیایند مانعی نیست. آتاشه نظامی ماژور استوکس نام داشت و فارسی خوب میدانست. کمی بعد بقیه همراهان ما که در منزل من مانده بودند و از آن جمله برادرم و امیر حشمت و برادرش و یکی دو نفر دیگر پیاده آمدند و در سفارت بما ملحق شدند. بعد از اندکی چند نفر هم که از آنجمله بود میرزا سید حسن مدیر حبل المتین کلکته و میرزا مرتضی قلیخان نائینی وکیل اصفهان و پدر آقای دکتر طبا و معاضدالسلطنه و غیر هم باز بسفارت وارد شدند. فردا صبح باز بتدریج جمعی آمدند تا 70 نفر و بعد بر اثر اعتراض دولت دیگر راه ندادند.
داستان متحصنین طولانی میشود و پس از توقف 25 روز در سفارت، خارج شدند و درباره 2 نفر از آنها (که یکی هم من بودم) یکسال و نیم و نسبت به سه نفر دیگر یکسال تبعید از ایران مقرر شد.
مرحوم دولت آبادی در کتاب تاریخ خود (البته اشتباهاً و بدون سوء نیتی) نسبت داده که من قبلاً این پناهگاه را تهیه دیده بودم و حتی ارتباطی با انگلیسها داشته و رابط بین آنها و پیشروان تندرو مشروطه بودم حاجت بذکر نیست که حرفی از این افسانه مبنی براساس نیست و کاملاً خلاف حقیقت است و من در تمام مدت دوره اول مجلس با احدی از خارجیان آشنا نبوده و ارتباط معمولی هم با کسی از آنان نداشتم همچنین آنچه کسروی نوشته که من خواهان جنگ بودم و آدم در خانه این و آن فرستادم و پیغام دادم که بیایند امروز جنگ خواهد شد هیچ اساسی ندارد بلکه مطلب عکس آنست و من مانع تندروی مدافعین مشروطیت بودم.
حکایت وقایع تاریخی بعد از توپ بستن مجلس و قریب یکسالی که آنرا استبداد صغیر نامیدند بسیار طولانی است و تا حدی در بعضی کتب ثبت شده و شاید از من آن اندازه مطلوب باشد که بعضی مطالب را در آن قسمت خاصی بیان کنم که خود شخصاً شاهد و گاهی تا حدی عامل قسمتی از آن وقایع بوده‌ام و شاید در جائی کاملاً ثبت نشده است چه اساساً بنا و قصد من آن بوده که منحصراً فقط آنچه را که در نوشته‌های دیگر نیامده و من شاید تنها شخص شاهد زنده‌ای باشم که از آن وقایع و امور اطلاع دارد و حتی نسبت به بعضی امور اصلاً یگانه مطلع بوده‌ام بیان کنم ورنه شرح تمام وقایع آن دوره خود کتابی مبسوط تواند شد و حتی اطلاعات انحصاری منهم چند برابر آنچه در این خطابه‌ها گفته میشود باشد لذا فقط به بعضی از آن وقایع باید اشاره اجمالی کنم. این را هم خوبست عرض کنم که من شخصاً خود را دارای نقش عمده و سهم مهمی در جریان مشروطیت نمیدانم و اسامی اشخاصی را که بعقیده من از همه بیشتر سهم داشته‌اند و در درجه اول مؤثرترین اشخاص در آن امر بوده و قریب 12 نفر بودند در صحبت گذشته در جواب سؤالی عرض کردم.
داستانهای عمده استبداد صغیر عبارت است از مقاومت و مبارزات تبریز برضد حکومت شاه قریب ده ماه و انقلاب اصفهان و قیام بختیاری‌ها در ذی الحجه 1326 و جریان بعدی آن و قیام گیلان در 16 محرم 1327 و اوضاع طهران و جریان حکومت آن در آن مدت و فعالیت‌های سری مشروطه خواهان در پایتخت و بست نشینی جمعی از محترمین در سفارت عثمانی و تحصن جمعی از علماء و غیر هم در زاویه حضرت عبدالعظیم و فعالیت مشروطه طلبان ایرانی در خارج از ایران مثلاً در استانبول پس از اعلان مشروطیت در عثمانی در اواخر جمادی الاخره 1326 و در نجف و کربلا و در پاریس و لندن و سویس و غیره.
چنانکه معلوم است تبریز بلافاصله بعد از توپ بستن مجلس قیام مسلحانه کرد و با قوای استبداد جنگید و شرح آن مجاهدات خود کتابی جداگانه تواند شد و در بعضی کتاب‌ها ثبت شده است که اگر چه شاید که کامل نیستند ولی بسیاری از مطالب را شاملند. عاقبت در اواسط ذی القعده 1326 (و فقط چند روز بعد از ورود من به تبریز که از انگلستان در ماه شوال حرکت کرده و در 6 ذیعقده به آنجا رسیدم) با بسته شدن راه تبریز و جلفا که آخرین راه باز بود محاصره شهر از طرف قوای شاه کامل گردید و چهار ماه بیشتر این حالت محاصره دوام یافت و بتدریج عرصه بر اهالی شهر تنگ و زندگی خیلی خیلی سخت شد و کم کم یک دکان نانوائی یا بقالی هم یا هر نوع خوار بارفروشی باز نماند و گرسنگی و قحطی بسیار شدید و هولناکی روی داد که مردم فقیر در کوچه‌ها می‌مردند و شاید اگر دو سه هفته دیگر یعنی مثلاً تا آخر ماه ربیع الثانی 1327 این حال دوام میکرد کشتار عام پیش می‌آمد یا بهر حال نفوس زیادی از قحطی تلف می‌شدند ولی مردم تحمل و مقاومت کردند. در همسایگی خانه ما تاجری مشروطه طلب بود یکروز گفت که در کوچه خودمان دیدم شخص فقیری را که نشسته و یونجه میخورد (در آن اوقات غالب مردم یونجه میخوردند و آن هم به آسانی و وفور بدست نمی‌آمد) از وی پرسیدم که داداش چه میکنی گفت حاجی آقا یونجه میخوریم و اگر یونجه هم تمام شد برگ درختها را میخوریم و اگر آنهم تمام شد پوست درخت را میخوریم و دمار از روزگار محمدعلی شاه درمی‌آوریم.
این شهامت و شجاعتها دردی را دوا نمیکرد و شهر به آخرین رمق خود رسیده بود که روس و انگلیس موافقت کردند که قشون روس بیاید و راه آذوقه را باز کند و این پس از آن بود که در طهران سفرای دو دولت بشاه اصرار فوق العاده در باز کردن راهها کردند و او وعده کرد و بعد گفت سیم تلگراف خراب است و حکم او به عین الدوله فرمانفرمای قشون محاصره نرسیده و شاید هم خود تعلل کرد پس قونسولهای آنها از تبریز نایب‌های خود را پیش عین الدوله فرستاده و موافقت شاه را برای رساندن آذوقه بشهر باو اعلان کردند و حتی راضی شدند در زمان متارکه جنگ و مذاکرات صلح که برقرار شود روز بروز اندکی آذوقه رسانده شود و عین الدوله وعده داد ولی نتیجه حاصل نشد. عاقبت در اوایل ربیع الثانی 1327 دولتین موافقت کرده و مصمم شدند قشون روس را برای رفع محاصره به تبریز بفرستند. این مطلب را در طهران بدولت ایران اعلام کردند باین عنوان که از بیم آنکه از شدت گرسنگی مردم از تبریز ممکنست باتباع خارجه حمله کرده و به آنها صدمه بزنند باین اقدام مصمم شده‌اند ولی بانجمن ایالتی تبریز در مراسله‌ای از طرف دو قونسول موضوع را خبر دادند تقریباً باین عنوان که چون در صورت دست یافتن قشون دولتی وحشی که تبریز را محاصره کرده‌اند بشهر ممکن است قتل و کشتار نمایند و باتباع خارجه هم صدمه بزنند لذا دولتین را این تصمیم حاصل شده است. عین عبارات دو اعلام در تهران و تبریز کاملاً و حرف بحرف در خاطر من نیست و میتوان در نوشتجات دیگر پیدا کرد ولی مضمون آنها نزدیک بهمین بود که عرض شد. در موقع وصول مراسله دو قنسول انجمن ایالتی مرا دعوت بانجمن کردند و در این امر که اعضای انجمن را خیلی مشوش کرده بود مشورت کردند من عضو رسمی انجمن نبودم ولی نظر بخواهش و تقاضای اعضای آن غالباً آنجا حاضر میشدم. وقتیکه مراسله مشترک الامضاء قونسولها را دیدم تأثر فوق العاده‌ای بمن دست داد و فوراً بدون تردید اظهار کردم که باید بخود شاه متوسل شد که راهها را باز کند تا قشون خارجی بایران نیاید اعضای انجمن این عقیده را قبول کردند و خواهش کردند تلگراف را من بنویسم و فوراً نوشتم از طرف انجمن و بامضای انجمن و پس از شرح قضیه و درج عین مراسله قونسولها نوشته شد «اینک ما دست توسل بدامن پدر نامهربان زدن را بر مدد خارجیان ترجیح میدهیم» و حاضریم از هر چیز صرفنظر کنیم و استدعا داریم امر بدهید که بهانه خارجیان را برطرف کنند و راهها را برای ورود آذوقه باز کنند. این تلگراف فداکاری خیلی بزرگی بود از طرف مردمی که حاضر شدند حتی غایت و مرامی را که یکسال برای آن جنگیده و قربانی‌ها داده‌اند برای احتراز از مداخله خارجی فدا کنند. چون سیم تلگراف طهران بتبریز وصل نبود و آنرا بریده به مرکز حکومت عین الدوله در باسمنج نصب کرده بودند و لذا مخابره تلگراف از تلگرافخانه تبریز امکان نداشت ناچار بودند آنرا بحروف لاتینی نوشته و از سیم کمپانی هند و اروپا از تبریز به طهران مخابره کنند این نوع کار را مرحوم معتمدالتجار از اعضای انجمن که تنها کسی بود آشنا بزبان و خط خارجی همیشه بعهده داشت و او فوراً مشغول تبدیل بحروف لاتینی شد که البته دو سه ساعتی طول داشت و من برای ملاقات قونسول جنرال عثمانی که تقاضای دیدن مرا کرده بود بیرون رفتم ساعتی از شب رفته بانجمن برگشتم باین خیال که تلگراف رفته دیدم اطاقها و حیاط انجمن بقول معروف گوش تا گوش پر است و مجاهدین آنجا ایستاده‌اند و ستارخان و باقرخان نیز برحسب خواهش انجمن که اطلاع آنها را از کار لازم میدانسته آمده‌اند و این موضوع در آنجا مطرح است بدبختانه یکی از روساء بانفوذ مجاهدین با فرستادن چنین تلگرافی مخالفت کرده و به تندی گفت این نوشته قونسولها و همه این چیزها پلتیک است (یعنی حیله است) و اقدامی نخواهند کرد و این حرف او که بشدت میگفت مانع مخابره تلگراف شد و شخصاً عقیده دارم که اگر تلگراف میرفت شاید راهها فوراً باز میشد و از ورود قشون روس جلوگیری میشد. فردای آنروز من دیگر از منزل بیرون نرفتم تا بعد از ظهر که دیدم از طرف انجمن فرستاده و بعجله مرا دعوت میکنند وقتی که رفتم دیدم انجمنی‌ها خیلی آشفته‌اند و معلوم شد از آنها آنان که صبح به بازار رفته‌اند بعضی از تجار فرنگی و اعضای بانک و غیره را دیده‌اند و آنها با اظهار خوشوقتی و تبریک برای خبر خوش به آقایان گفته‌اند خوب الحمدلله که دیگر راه آذوقه فردا پس فردا باز میشود و گفته‌اند که روسها می‌آیند پس هر چند ساعتی که از روز گذشته ظن آقایان قویتر و عاقبت نزدیک بظهر برای آنان یقین حاصل شده که این حرف‌ها لاف توخالی نیست و واقعاً قشون خارجی وارد ایران میشود پس مجدداً با من مشورت نموده و از من رأی خواستند و بنده همان عقیده دیروزی را تکرار کردم اگرچه گفتم میترسم دیر شده باشد پس بهرحال تلگراف را فرستادند و مخبر روزنامه تایمس در تهران خبر داده که با وصول تلگراف بدست شاه اشک از چشمان او جاری شده بود. فوراً همان غروبی اعضای انجمن را برای مخابره حضوری به تلگرافخانه خواستند که من هم میان آنها بودم و در طهران در تلگرافخانه دربار تا آنجا که خاطرم مانده اگر اشتباه نکنم سعدالدوله و کامران میرزا و حشمت الدوله و حاج امام جمعه خوئی بودند که از طرف شاه و بحکم او برای مذاکره تلگرافی آمده بودند و پس از قدری مذاکره چون شب دیر شده بود قرار شد صبح هم آنها و هم ما مجدداً به تلگرافخانه آمده و مذاکره کنیم صبح ما به تلگرافخانه کمپانی رفتیم و تلگرافاتی از شاه و به امضای او و بتوسط انجمن جداجدا خطاب به رؤسای اردوهای اطراف تبریز از شمال و جنوب رسید یعنی به رحیم خان چلبیانلو که راه جلفا را گرفته بود و به صمد خان شجاع الدوله که راه طرف مراغه و غیره دست او بود و همچنین بدیگران و بوسیله این تلگرافات به آنها حکم داده شده بود که فوراً راهها را باز کنند و از انجمن تبریز تقاضا شد هر یک از آن تلگرافهای شاه را توسط سواری به سردار مخاطب برسانند وقتیکه این تلگرافها فرستاده شد یا در حال ارسال بود تلفنی از جلفا انجمن تلگرافخانه رسید که قشون روس از پل ارس گذشته و 350 نفر وارد خاک ایران شدند. برای حاضرین تلگرافخانه تألم فوق التصور دست داد و در جواب تلگرافات طهران انجمن که دست و دلش سرد شده بود نوشت کان الذی خفت ان یکونا انا الی الله راجعونا و گفتند این خبر که از جلفا رسید دیگر ما را بقدری دگرگون کرد که حال مخابره نداریم و خداحافظی میکنیم شاه در جواب تلگراف کرده و تسلی داد که این قدر مضطرب نشوید و گفت دو ثلث شب گذشته نخوابیده و مشغول اقدامات و تلگرافات که از این امر جلوگیری شود بوده‌ام و باز اقدام خواهیم کرد و هکذا قشون روس در 8 ربیع الثانی وارد تبریز شد.
بعد از این ایام رشته مخابرات بین تبریز و طهران قطع نشد و سیم تلگراف به تبریز وصل شد و در طهران که باصرار دو دولت خارجی بشاه مشروطیت مجدداً اعاده شده بود هیأتی قریب 20 نفر از رجال کم و بیش مقبول ملت مشغول تهیه قانون انتخابات جدید شدند. چون در غیاب مجلس شورای ملی حق وضع قانون یا تغییر قانون قدیم را نداشتند ناچار مصمم بمراجعه به رأی عمومی ملت شدند و خواستند با مشاوره بانجمن‌های ولایات از رشت و اصفهان و مشهد و ولایات دیگری که انجمن ولایتی دایر شده بود قانون را به تصویب برسانند لکن همه‌ی انجمن‌های ایالات و ولایات بانجمن تبریز وکالت دادند که آن انجمن با طهران مذاکره و در مواد قانون جدید موافقت کنند و این امر باعث مخابرات حضوری دائمی قریب یکماه از صبح تا شام شد و شاید قریب چندین صد هزار کلمه تلگراف مبادله شد تا قانون انتخابات تهیه و تصویب و بصحه شاه رسید. در این بین اردوی مجاهدین گیلان و اردوی بختیاری از طرف اصفهان رو بسوی تهران حرکت کرد و بواسطه‌ی عدم اعتماد بقول شاه عاقبت برغم تقلایی شدید روس و انگلیس برای ممانعت آنان و قشون کشی روس و رسیدن آنها تا قزوین اردوهای ملیون در 26 جمادی‌الاخری وارد تهران شدند و شاه در سفارت روس در زرگنده تحصن جسته و بحکم مجلس عالی از سلطنت خلع شد.
از وقایع انقلاب در اصفهان و گیلان و لار و غیره چون شاهد حاضر نبودم لازم نیست بتفصیل سخنی بگویم و در بعضی کتب و نوشته‌ها ذکر آن وقایع آمده است.
در مدت استبداد صغیر در تهران هم فعالیت‌های سری در کار بود و اشخاصی مانند حسینقلی خان نواب و صنیع‌الدوله و بعضی از علماء تا میتوانستند فعالیت میکردند و حاج شیخ فضل الله را تیر زدند و نیز اسمعیل خان را گویا به تهمت آنکه حامل بمبی بود گرفتار و بدار زدند قصه‌های خیلی شنیدنی مربوط بهمین وقایع وجود دارد که محض احتراز از تطویل از ذکر آنها صرف نظر میشود اگرچه بعضی بکر و ناشنیده هستند. قتل خائنانه مرحوم میرزا مصطفی آشتیانی در حضرت عبدالعظیم هم جزو وقایع همین دوره است.
البته در طهران جوش باطنی و بغض و خصومت مردم بدربار و حرکاتی کم و بیش سراً و علناً در کار بود. قصیده‌ی حاج سید نصرالله اخوی در طعن بر مستبدین که البته محرمانه بود شنیدنی بود که یکی از ابیات آن این بود:
نگون باد تختی که تاج و نگینش *** محمد علی شاه قاجار دارد
از آثار جنبش علنی تحصن عده‌ای از محترمین بود در سفارت عثمانی که مدتی در آنجا ماندند ولی نتیجه‌ای نداد و دولتیان در ضمن اقداماتشان برضد متحصنین مقداری مار به باغ سفارت انداختند.
فردای روز تحصن محمدعلی شاه در زرگنده در سفارت روس تحت حمایت روس و انگلیس که بواسطه موافقت قبلی بین دولتین او را هر دو سفارت تحصن داده بودند و بهمین جهت در میان سفارت روس بالای عمارت محل اقامت او هر دو بیرق انگلیس و روس افراشته شد ملیون مجلسی عالی مرکب از علمای بزرگ و اعیان و رجال و بزرگان مملکت و تجار و آنچه از وکلای دوره اول مجلس شورای ملی که دسترسی به آنها داشتند تشکیل شده و رسماً محمدعلی شاه را از سلطنت خلع و پسرش احمد را بجای وی بسلطنت تعیین کرده و عضدالملک رئیس قاجاریه را به نیابت سلطنت گزیدند و هیأتی تعیین کردند که پیش محمدعلی شاه رفته و این موضوع را رسماً باو ابلاغ کنند.
این هیأت پس از اخبار به سفارتین به زرگنده رفتند لکن محمدعلی شاه بعنوان اینکه همان وقت که تحصن اختیار کرده استعفا کرده و دیگر اعلام خلع لازم نیست از پذیرفتن هیأت امتناع کرد و مطلب توسط نمایندگان سفارتین با او به پیغام مذاکره شد و او بجدا شدن از احمد میرزا به واسطه محبت مفرط باو تن در نمیداد و پیشنهاد کرد که یا او را بسلطنت پذیرفته و باو بدهند که بخارج ببرد و هر وقت که بالغ شد برگرداند و یا آنکه اگر این کار ممکن نیست پسر دیگرش محمد حسن میرزا را بسلطنت بردارند سفرا ابلاغ پیغام اولی را به هیأت ملی اصلاً قبول نکردند که معنی نداشت پادشاهی را در خارجه تربیت کنند و حاضر شدند شق دوم را که نصب پسر کوچکتر بشاهی باشد با هیئت مبعوثه مذاکره کنند لکن بلافاصله محمدعلی پشیمان شد و به سفراء گفت که حاضر است احمد میرزا را بدهد. البته جدا شدن پدر و مادر از پسر برای آنها بسیار سخت بود و احمدشاه حتی بعد از آنکه بشهر آمده و جلوس کرد آرام نداشت و میخواست در برود و فعلاً هم گویا چنانکه شنیده شد یک روز سوار الاغی شده راه افتاد که پیش پدر و مادر رود و مراقبین او مطلع شده او را برگرداندند و بعد هم محرمانه کاغذ به پدرش می‌فرستاد و تکلیف میخواست و پدرش نیز از سفارت جواب می‌فرستاد البته بوسایل محرمانه و من یک مکتوب محمدعلی شاه را دیدم که گرفته بوده و آوردند و شروع میشد بعبارت «قربان روی تو احمد» و ختم شده بود بعبارت «قربان شکل تو احمد» و متضمن آن بود که تسلیت میداد و نوشته بود تو جواب کاغذت را میخواهی در صورتیکه آن کاغذ بمن نرسیده است.
این را هم باید بگویم که آن جوان تربیت خوب شد و پادشاه خوبی بود که بعد از عباس میرزا بهترین سلاطین قاجاریه‌اش توان شمرد.
مجلس عالی پس از خلع شاه و نسب شاه جدید برای گردانیدن امور مملکت تا انتخاب مجلس شورای ملی تازه نظر بدانکه مجلس عالی از اعضای خیلی زیاد مرکب شده بود کمیسیونی باسم کمیسیون عالی برقرار کرد که هر روز مینشستند و بکارها رسیدگی میکردند و تصمیماتی اتخاذ مینمودند هیأت وزرائی هم تعیین شد که سپهدار تنکابنی وزیر جنگ و حاج علیقلی خان بختیاری سردار اسعد وزیر داخله و سردار منصور وزیر پست و شاهزاده فرمانفرما وزیر عدلیه آن بود کمی بعد چون کمیسیون عالی نیز هیأت بزرگ و مشتمل بر عده زیادی از اعضاء بود در آخر ماه رجب هیأت کوچکتری مرکب از 20 نفر دارای قوه اجرائیه و شبیه به دیرکتوار انقلاب فرانسه انتخاب شد که همان چند نفر وزیر و سران مجاهدین و مرحوم مستشارالدوله و وثوق الدوله و حسینقلی خان نواب و من هم که در 30 رجب وارد طهران شده بودم عضو آن بودیم که موسوم شده به «هیأت مدیره موقتی» این هیأت مشغول اقدامات متعددی شد که مهمترین آن ترتیب اخراج محمد علی شاه بود از ایران و برای این منظور هیأتی مرکب از چهار پنج نفر معین کرد که با مذاکره با دو سفارت خارجی امور مربوطه بشاه مخلوع را تصفیه کنند این امور عبارت بود از گرفتن جواهرات سلطنتی از او که با خود برده بود و گرفتن املاک شخصی او برای دولت در مقابل قبول تأدیه قروض او به بانکها و اشخاص و تعیین مستمری جهت او برای زندگی در خارجه و بعضی امور دیگر. این هیأت که مرکب بود از مرحوم مستشارالدوله و وئوق‌الدوله و نواب و اینجانب و گاهی هم مرحوم صدیق حضرت چندین بار بسفارت روس در زرگنده رفته و با حضور سفیر انگلیس سر جورج بارکلی و نایب او و شارژ دافر روس سابلین و معاون او مواد قراردادی را که پروتوکول خوانده شد در کتاب آبی و بعضی کتب دیگر چاپ شده مذاکره و مباحثه نموده بپایان رسانیدند و امضاء شد.
در اثنای مباحثات گاهی مجادلات سخت پیش آمد و روزی بارانوفسکی نایب سفارت روس گفت هرچه دلتان میخواهد بنویسید ما قزاق داریم یعنی نوشته و قرارداد حکمی ندارد و نیز وقتیکه اسم محمد علی میرزا پیش می‌آمد روسها او را اعلیحضرت محمدعلیشاه مینوشتند در مقابل اعتراض سفیر انگلیس که او دیگر چون شاه نیست نباید باین عنوان نوشته شود نماینده روس اصرار کرده و گفت دولت من این عنوان و لقب را برای او محفوظ داشته است و چون موضوع مشاجره فقط لفظی بود سفیر انگلیس اصراری در رد مدعای روس نکرد.
هیأت مدیره بواسطه تنگدستی در دستگاه دولت حکم کرد از عده‌ای از مستبدین با ثروت جریمه‌ای نقدی برای بودجه دولت گرفته شود و گرفته شد و این پولها پیش وکیل الرعایای همدانی جمع میشد و بحکم و دستور هیأت مدیره خرج میشد و از آنجمله شاهزاده ظل السلطان که بشنیدن خبر خلع محمد علی بعجله از اروپا راه طهران پیش گرفت و باخطار نمایندگان انگلستان و روس که در وین خود را باو رسانیده و بدستور دولتهای خود او را اکیداً از رفتن بایران منع کردند اعتنا نکرده بمجرد پیاده شدن در انزلی گرفتار شد و مجاهدین گیلان او را محبوس نمودند و با وجود سعی انگلیسی‌ها در استخلاص او مجاهدین برای آنکه اجازه آزادی و عودت باروپا باو بدهند. او را مجبور بپرداختن سیصد هزار تومان بهمان صندوق جرائم طهران نمودند.
یکی از کارهای عبرت‌آمیز هم که در زمان حکومت هیأت مدیره وقوع یافت اخراج معلم روسی احمد شاه بود از شغل خود و توضیح آنکه محمدعلی شاه یک معلم روسی باسم اسمیرنوف که نظامی روسی بود برای تعلیم روسی به پسرش استخدام کرده بود که در واقع نسخه‌ی ثانی شاپشال میشد. بدستور هیأت مدیره آقای حکیم الملک که خوشبختانه حیات دارد مأمور اصلاح دربار شد و ایشان در ضمن اصلاحات مهم معلم روسی را هم جواب گفت و همچنین بخدمت سه نفر طبیب دربار هم که یکی روسی و یکی انگلیسی و دیگری فرانسوی بود خاتمه داده شد (که آنهم داستانی دارد) روسها از عزل معلم روسی فوق العاده برآشفته و بنای دوندگی و تقلا گذاشتند و حتی نماینده‌ی سیاسی روس اصرار کرد که به آن معلم اجازه بدهند لااقل هفته‌ای یک ساعت بشاه جوان درسی بدهد و در مقابل وعده میدادند که نصف قشون روس را از قزوین برگردانند مرحوم نواب گفت عجب حالا ما فهمیدیم که این معلم بقدر نصف اردوی روس وزن و اهمیت و اثر دارد و ما چطور میتوانیم نصف قشون روس را از قزوین برداشته در دربار در باغ گلستان جا بدهیم. براثر این رد تقاضای بقای معلم بانک استقراضی روس رجال مؤثر مملکت را با مطالبه قروض آنها به بانک در یک روز بمباران کرد و در یک روز به هر یک از نایب السلطنه و سپهدار و سردار منصور و دیگران مراسله‌ای فرستاده تصفیه دیون آنها را که مثلاً تا صبح آنروز فلان قدر تومان و قران و دینار بود بفوریت تقاضا کرد و معلوم شد هشتصد هزار تومان و کسری از سپهدار و 350 هزار تومان و کسری از سردار منصور و فلان مبلغ از فلان و بهمان طلبکاراند از این مطالبه که چون صاعقه‌ی آسمانی بر سر مدیران مملکت افتاد وحشت و اضطراب عجیبی دامنگیر آنها شد که وقتیکه من آنروز به قصر گلستان که مقر هیأت مدیره بود وارد شدم مرحوم سردار اسعد فریاد کرده و بمن گفت بیائید ببینید چه داستانی پیش آمده است ولی این هول و هراس‌ها نتیجه نداد و معلم روسی مرخص شد.
این قروض مردم به بانک روس داستان غریب و بسیار عبرت انگیزی دارد و توضیح آنکه روسها پس از تأسیس بانک استقراضی روس در ایران که ذکرش گذشت و شعبه‌ای از وزارت مالیه روس بود و 30 میلیون روبل سرمایه داشت اعتبار سیاسی دائر کردند و به بزرگان و اعیان و ارباب نفوذ در مملکت و دربار قرض‌های هنگفت بدون محل و بی‌تناسب با اعتبار دارائی آنها داده و بدین طریق افسار آنها را در دست گرفته و مطیع مطلق خود میکردند و بواسطه این زنجیر بند که خیلی بهتر و مؤثر‌تر از بذل و رشو ه غیرقابل استرداد بود مدیونین مجور بودند دائماً بمیل و تقاضای روسها کار بکنند و نفسی برخلاف آنها نمی‌توانستند بکشند و هر وقت حرکتی برخلاف میل آنها میکردند فوراً طلب بانک را مطالبه مینمودند. بوسیله دادن این قروض سیاسی بمردم متنفذین را در تارعنکبوت خود پیچیده بودند و از 30 میلیون روبل سرمایه بانک تا سال 1323 قمری 16 میلیون روبل در شهر طهران و 10 میلیون روبل در ولایات فرو رفته بود و در صندوقهای بانک فقط 3 میلیون بیشتر نمانده بود که بنابرآنچه از اشخاص مربوط و با خبر خود آنها شنیدم در ماه فوریه 1905 مسیحی بموجب حکمی از امپراطور (اوکاز) این اعتبار سیاسی بسته شد و دیگر چیزی بکسی بدون اعتبار و محل نمیدادند.
پس از فتح طهران از طرف مجاهدین انتخابات برای مجلس شورای ملی (مجلس دوم) شروع شد و مجلس در 3 ذی القعده 1327 از طرف نایب السلطنه با حضور احمد شاه افتتاح شد و موقع آن رسید که ما هم قصه را کوتاه کنیم که از شرح داستان دوره اول مشروطیت فارغ شدیم.
چنانکه عرض کردم من در این یکی دو هفته یادداشتهائی برای صحبت و مربوط بهمان تاریخ مشروطیت باختصار کردم که هنوز مقدار معتدبهی و متفرقه از آنها ناگفته ماند ولی میترسم آقایان خیلی خسته شدند و نباید اظهار علاقه و شوق آقایان بشنیدن این مطالب و بیانات من مرا به تصدیع بیش از حد جایز تشویق کند و امید است بشرط بقای زندگی موقع دیگری فرصت پیش آید و بقیه مطالب شنیدنی گفته آید. چون اولین بار است که پس از 52 سال بنده از این مقوله یعنی سرگذشت ایام انقلاب سخن میگویم روا نیست که در خاتمه سخن از آنها که جان خود را در راه تحصیل آزادی سیاسی ملت ما دادند یادی نکنیم و اگرچه نمی‌توانم از همه اسم ببرم ولی میخواهم بارواح پاک چند نفری که با خود من یار و همقدم بودند درود بفرستم نخست نام حاج میرزا ابراهیم آقای تبریزی را که از پاک‌ترین مردان انقلاب بود و در همه‌ی دوره مجلس اول نزدیکترین اشخاص بمن بود و در پارک امین الدوله شهید شد و بعد میرزا جهانگیرخان شیرازی که فرشته‌ی آزادی بود و مرحوم آقا سید جمال الدین و ملک المتکلمین را باید ببرم و همچنین شریف‌زاده و باسکرویل آمریکائی و البته جز اینها صدها جانبازان در تبریز و طهران و گیلان و سایر ولایات بودند که کاش روزی لوحه‌ای مشتمل بر نامهای همه آنها در صحن بهارستان نصب شود.
چنانکه قبل از این شاید بتکرار عرض کردم باز برای مرتبه اخیر میخواهم بگویم که اولاً بیانات من مطلقاً از ابتدا تا انتها منحصراً محدود و مقصور به مشاهدات شخصی و عینی خودم بوده نه حدس یا فلسفه بافی یا مسموعات (مگر در یکی دو مورد با ذکر راوی) و ثانیاً اقصی درجه سعی کرده‌ام که آنچه میگویم بی‌کم و بیش عین حقیقت باشد و در این باب به نهایت حدامکان بشری کوشیده‌ام چنانکه در خاتمه خطابه‌های خودم در آمریکا به طلاب و اساتید گفتم که من مانند کسی که در محکمه ادای شهادت میکند و بر طبق مقرر میگوید و قسم میخورد میتوانم قسم بخورم که صدق و حقیقت و تمام حقیقت را گفته و هیچ چیزی برخلاف حقیقت نگفته‌ام و هم عقیده و میل و هوی و تعلقات شخصی و ملی و دینی و تأثرات و حب و بغض شخصی خود را بقدر خردلی در اظهارات خود دخالت نداده و نمیدهم و یکبار در مقام مبالغه درین باب گفتم من کاملاً مثل کسی هستم که از کره‌ی مریخ زمین افتاده باشد.
در جلسه گذشته به بعضی سؤالات جواب دادم و چون نه سؤالات و نه جوابهای آنها به تحریر نیامده بود میترسم آنچه از آنها نقل شفاهی یا کتبی در جراید شده کاملاً مطابق مقصود نباشد و اگر آن سؤال کنندگان یا کسانی دیگر بعداً سؤالی خاطرشان آمده باشد و میل داشته باشند سؤالات را کتباً برای من بفرستند ممکنست جواب کامل تهیه کنم و در یکی جراید یا مجلات محض اتمام فایده نشر شود.
ادامه دارد...
پی‌نوشت:
1- رجوع شود به «ذیل» این خطابه‌ها، قسمت سئوال و جوابها.
منبع مقاله:افشار، ایرج؛ (1386)، مقالات تقی‌زاده (جلد یکم) مشروطیت، تهران: توس، چاپ اول.
