كرميت روزولت و كودتاي 28 مرداد

كرميت روزولت از طراحان كودتاي 28 مرداد تهران در 1916 در بوئنوس آيرس به دنيا آمد. او كه نوه تئودور روزولت بيست و ششمين رئيس جمهور امريكا بود، تحصيلاتش را در دانشگاه هاروارد با درجه دكترا به پايان رساند و سپس به عنوان دانشيار تاريخ به تدريس پرداخت. به گفته كرميت، رساله پايان نامه تحصيلي او درباره «فنون تبليغات در جنگ داخلي انگليس» بود و به همين سبب او با راههاي مقابله به بحرانهاي داخلي كشورها آشنايي داشت. با جنگ جهاني دوم، كه به دستور فرانكلين روزولت اولين سازمان اطلاعاتي امريكا تأسيس شد، كرميت روزولت 25 ساله در اواخر سپتامبر 1941 از نخستين كساني بود كه در سازمان اطلاعاتي ويژه رئيس جمهور آغاز به كار كرد. چنانكه كرميت روزولت در خاطرات خود مينويسد، نخستين كار او پژوهش دربارة ايران و به ويژه مطالعه در زندگي قشقاييها بود؛ اين تحقيق سرآغازي بود كه سرگذشت كرميت روزولت را به تاريخ معاصر ايران پيوند زد. با تأسيس اداره خدمات استراتژيك (O.S.S)1 كرميت روزولت در 1942به اين سلف سيا جلب شد و با توجه به تحصيلات، علاقه شخصي و نيز سوابق فعاليتش در دفتر اطلاعات رئيس جمهور مسئوليت اداره خاورميانه را به دست گرفت. در همين سمت روزولت در آوريل 1944 نخستين سفر خود را به ايران چهار ماه پس از كنفرانس تهران2 انجام داد. كيم در خاطراتش مينويسد كه پس از اين مسافرت، مرا به ايتاليا فرستادند ولي ايتاليا به اندازه خاورميانه جالب نبود!
كرميت روزولت در تابستان 1946 يعني در اوج حوادث آذربايجان نيز وارد تهران شد و پس از ملاقات با شاه بلافاصله عازم جنوب شد و با رؤساي ايل قشقايي ملاقات كرد. در بازگشت از اين سفر بود كه براي نخستين بار گزارشهاي متعددي درباره ايل قشقايي به همراه تصاوير سران ايل قشقائي در مطبوعات امريكا درج گرديد و توجه افكار عمومي غرب به اين منطقه از ايران و مردم آن جلب شد. مدت كوتاهي پس از اين سفر در پائيز 1325 «نهضت جنوب» آغاز شد و «برادران قشقائي» خواستار «خودمختاري فارس» شدند.3 اين حادثه در تاريخ ايران به عنوان توئطه دولت قوام و سرويسهاي جاسوسي امريكا و انگليس براي مقابله با اشغال آذربايجان و كردستان توسط ارتش سرخ شوروي به ثبت رسيده است.4
در ماه مه 1947 آژانس مركزي اطلاعات آمريكا (CIA)5 تأسيس شد و كرميت روزولت به فعاليت خود در اين سازمان جديد ادامه داد. به گفتة ويليام كلبي در ژوئن 1948 سيا رسماً مجاز شد كه به عمليات شبه نظامي و توطئهگرانه دست زند و در پي آن معاونت عملياتي سيا تأسيس شد. كرميت روزولت از مسئولان اوليه اين ارگان بود و رياست اداره خاورميانه آن را به عهده داشت. او از 1952 تحت مسئوليت مستقيم ريچارد هلمز قرار گرفت. در اين سالها كرميت روزولت در ايستگاه منطقهاي سيا در بيروت مستقر بود و به عنوان استاد تاريخ در دانشگاه امريكايي بيروت و رياست انجمن امريكايي دوستداران خاور نزديك از يك پوشش فرهنگي مناسب بهره ميجست. از عمليات توطئهگرانه او در اين سالها اطلاع زيادي در دست نيست، ولي طبيعي است كه در هر اقدامي كه توسط سيا در خاورميانه صورت گرفته است بايددست پنهان كرميت روزولت را به عنوان مسئول مستقيم اداره خاور نزديك در سيا جستجو كرد. از مهمترين اين حوادث كه به كيم روزولت منسوب ميگردد، ماجراي براندازي ملك فاروق و كودتاي نجيب ـ ناصر در ژوئيه 1952 است.
كرميت روزلت در 16 تير 1332 با گذرنامه جعلي به نام جيمز ف. لاكريج از مرز عراق وارد ايران شد تا توطئه امريكايي ـ انگليسي 28 مرداد 1332 را رهبري كند. او در آن زمان 12 سال تجربه پژوهش و كار در مسائل ايران داشت و طي اين سالها فعاليتهاي اطلاعاتي امريكا را در خاورميانه هدايت ميكرد. كرميت روزولت با نقش خود در عمليات 28 مرداد 32 محمدرضا پهلوي را براي هميشه مديون خود ساخت. او نخستين ديدار خود را با شاه پس از كودتا ـ اول شهريور 1332 ـ چنين شرح ميدهد: «راننده مستقيماً مرا كنار پلهها برد. آنجا مردي با لباس فراك از من استقبال كرد. تعظيم كوتاهي نمود و مرا به طبقه دوم راهنماي كرد. شاه در اتاق پذيرايي منتظر من بود... موقعي كه به يكديگر دست ميداديم مرد ديگري با لباس فراك با گيلاسهاي كوچك ودكا و خاويار وارد شد... اولين كلمات شاه بسيار موقر و سنگين ادا شد: من تاج و تختم را از بركت خداوند، ملتم، ارتشم و شما دارم. گيلاسش را برداشت و به سلامتي من دستش را بلند كرد و من هم همين كار را كردم. هر دو آن را نوشيديم. سپس شاه خنديد و گفت خيلي خوشحالم از اينكه شما را اينجاميبينم، خيلي بهتر از داخل ماشين و خيابان و باغ است...» 6
پس از كودتا پيوند كرميت روزولت با ايران قطع نشد، بلكه ابعادي ديگر يافت. كيم در 1958 پس از 17 سال كار اطلاعاتي از سيا كناره گرفت و ترجيح داد به كسب و كار خصوصي بپردازد. او به استخدام كمپاني گلف يكي از 5 شركت قدرتمند نفتي جهان، درآمد و به معاونت اين كمپاني در امور روابط با دولت امريكا منصوب شد. كمپاني گلف با 7درصد سهم از اعضاي كنسرسيوم بود كه بر نفت ايران چنگ انداخت. با تثبيت رژيم شاه در ايران كرميت روزولت ترجيح داد از سوابق دوستياش با محمدرضا پهلوي سود برد و فعاليتهاي خود را در ايران متمركز سازد. او در 1964 از كمپاني گلف خارج شد و به تأسيس يك شركت دلالي در واشنگتن دست زد كه رژيم شاه مشتري اصلي آن بود. بدين سان كرميت روزولت پاداش خود را از محمدرضا پهلوي دريافت كرد. او در سالهاي 1964 تا 1979 دلال معتبر معاملات اسلحه امريكا با ايران بود. كرميت روزولت در معامله يك ميليارد دلاري خريد هواپيماهاي F-5 با كمپاني گرومن نيز نقش داشت. شاه هيچگاه دين خود را به روزولت فراموش نكرد و پس از سقوط نيز در مصاحبههاي خود از او به عنوان «دوست من آقاي روزولت» ياد كرد!
كرميت روزولت، 28 خرداد 1379 درگذشت. 7

پي نوشت :

1. Office of Strategic Services.
2. كنفرانس تهران در روزهاي ششم تا نهم آذر سال 1322 با حضور چرچيل، روزولت و استالين رهبران انگلستان، امريكا و شوروي در محل سفارت شوروي در تهران برگزار شد.
3. ظهور و سقوط سلطنت پهلوي، مؤسسه مطالعات و پژوهشهاي سياسي،ج 2، ص 220.
4. ظهور و سقوط، همان.
5. Central Intelegence Agency.
6. روزشمار روابط ايران و امريكا، مركز اسناد و تاريخ ديپلماسي، ص 93.
7. گاهشمار سياست خارجي ايران، مركز اسناد انقلاب اسلامي، ج 2، ص 393.