نویسنده: فرج‌الله میرعرب
علی (علیه‌السلام) کیفیت و مراحل دریافت وحی - از مبدأ تا وصول آن به پیامبران - را بیان فرموده‌اند: «چنین بود که بر رسول پایینی از رسولان آسمان وحی می‌شد و رسولان آسمان، پیام را به رسولان زمینی می‌رساندند و کلام و سخن، میان رسولان زمینی و آخرین رسول که رابط با آنان بود اتفاق می‌افتاد؛ در عین اینکه رسولان بالادستی کلام ظاهری نداشتند». (1) یعنی حقیقت کلام و محتوای آن انتقال می‌یافت؛ بدوبن آنکه کلامی از نوع آنچه بین افراد بشر صورت می‌گیرد، رخ دهد.
در همین روایت آمده است که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) برای آنکه بداند جبرئیل از چه کسی پیام را دریافت می‌کند از او می‌پرسد: «یا جبرئیل هل رأیت ربک»: ای جبرئیل! آیا پروردگار خود را دیده‌ای؟ و جبرئیل می‌گوید: «إن ربّی لا یری»: پروردگار من دیدنی نیست. سپس رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) می‌پرسد: «من أین تأخذ الوحی»: پس وحی را از کجا می‌گیری؟ و جبرئیل پاسخ می‌دهد: «أخذه من إسرافیل»: از اسرافیل می‌گیرم. حضرت باز می‌پرسد: «و من أین یأخذه إسرافیل»: اسرافیل از کجا می‌گیرد؟ در پاسخ می‌شنود؟ «یأخذه من ملک فوقه من الروحانیین»: از فرشته‌ای بالاتر از خودش از گروه روحانی‌ها. آن‌گاه حضرت می‌پرسد: «فمن أین یأخذه ذلک الملک»: آن فرشته از کجا می‌گیرد؟ که جبرئیل در پاسخ می‌گوید: «یقذف فی قلبه قذفا، فهذا وحی و هو کلام الله عزوجل و کلام الله لیس بنحو واحد، منه ما کلم الله به الرسل و منه ما قذفه فی قلوبهم و منه رؤیا یریها الرسل و منه وحی و تنزیل یتلی و یقرأ فهو کلام الله ...»: (2) در قلب او به شیوه‌ی خاصی انداخته می‌شود و آن وحی است [که] همان کلام خدای عزوجل است و کلام خدا یک نوع نیست؛ نوعی آن است که با رسولان تکلم می‌کند، نوع دیگر، آن است که در قلب آنها می‌اندازد، نوع دیگر، آن است که پیامبران در خواب می‌بینند و نوعی هم وحی و تنزیل است که تلاوت و قرائت می‌شود؛ پس آن کلام خداست ... .
بر اساس این حدیث، آنچه در قلب ملک مقرب قرار می‌گیرد، وحی و کلام الهی است که طی مراحلی به پیامبران زمین می‌رسد.
روایتی از امام باقر (علیه‌السلام) نیز مراتب و مقامات ملائکه نزد خدا و جایگاه آنان در مراحل دریافت و انتقال وحی به انبیا و پیامبران را به خوبی نشان می‌دهد: «قال جبرئیل لرسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) فی وصف إسرافیل: هذا حاجب الرب و أقرب خلق الله منه و اللوح بین عینیه من یاقوتة حمراء، فإذا تکلم الرب تبارک و تعالی بالوحی ضرب اللوح جبینه فنظر فیه، ثم ألقی إلینا نسعی به فی السماوات و الأرض ... »: (3) جبرئیل درباره‌ی اوصاف اسرافیل به رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) گفت: او دربان ساحت ربوبی و نزدیک‌ترین مخلوق دا به اوست. و لوح [محفوظ] از جنس یاقوت سرخ در برابر چشمان اوست [گویا او موکل لوح محفوظ است]. پس هرگاه که پروردگار، تکلم وحیانی می‌کند، لوح به پیشانی اسرافیل می‌زند و او در لوح می‌نگرد؛ سپس او آن را به ما القا می‌کند و ما به آسمان‌ها و زمین می‌بریم.
پس اسرافیل از بقیه‌ی فرشتگان به خدا نزدیک‌تر است. البته شایان ذکر است که این حدیث نباید با مبانی مادی و ملاک‌های عالم ماده تفسیر شود؛ وگرنه مستلزم جسمانیت خدا خواهد بود.
پی‌نوشت‌ها:
1. «قد کان الرسول یوحی إلیه من رسل السماء. فتبلغ رسل السماء رسل الأرض، و قد کان الکلام بین رسل أهل الأرض و بینه من غیر أن یرسل بالکلام مع رسل أهل السماء».
2. سید هاشم بحرانی؛ البرهان فی تفسیر القرآن؛ ج 4، ص 834.
3. محمدباقر مجلسی؛ بحارالانوار؛ ج 18، ص 258، ح 9.
میرعرب، فرج الله؛ (1394)، علوم قرآن در احادیث اهل بیت (ع)، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چاپ اول
